Маман моделі
Қазіргі таңда жан-жақты маман даярлау олардың элеуметтік, кәсіптік, өздік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді. Болашақ мамандардан төмендегідей шарттардың орындалуын талап етеді:
жүйелі ойлау;
экологиялық, құқықтық, ақпараттық мэдениет;
кэсіпкерлік мэдениет;
өзін-өзі тану жэне басқаларға ұсыну;
өз қызметін білімді талдау;
кейбір өндірістік жағдайларда өз бетімен дұрыс шешім қабылдай алу;
жаңа білімді меңгеру;
эр іске жауапкершілікпен қарау.
Мамандықтың белгілі бір түріне бағыт-бағдар беру - кәсіптік бейімделу(адаптация) мэселесіне келіп тіреледі. Мысалы, өндіріске жаңадан келгендерге тэжірибелі жұмыскерлер алғашқы кезде көбірек кәңіл бөліп, олардың эр қайсысына қамқорлық керсетіп, жұмыстағы кемшілік- олқылықтарын түзеп, қабілеттерін сүйеп, демеп отырады. Бұл жайт жас адамның әмір жолын дұрыс таңдай алуына, өз мүмкіндігіне сенімін нығайтып бекіте түседі. Кэсіпке бейімделудің сан алуан жолдары мен әдістері бар. Солардың ішінде «Жұмысшы қатарына қабылдау», «өмірге жұмысшы жолдамасын беру», т.б. салт-дэстүрдің маңызы ерекше.
Кэсіпке бейімделу элементтері мектептегі оқу-тэжірибе процесінде де жүргізілсе құба-құп. Мысалы, сабақ үстінде, әр түрлі үйірме жұмыстары кезінде шэкірттерді тэжірибелік мэні бар қызметпен жэй таныстырып қоймай, оларды бұл іске тікелей араластырған абзал.
Кәсіби деңгейлері
Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде: '
ақпараттық; ' ;
коммуникативтік (қатынастық) |
элеуметті - құқықтық құзыреттілік көрсетілген. і Ақпараттық құзырет- мамандардың компьютерлік
білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу
(мультимедия, электронды пошта, Интернет) мұмкіндігі. • і
Коммуникативтік құзырет- бірлесіп жұмыс істеуді бағалау,' адамдар арасындағы сенімділік, бірін-бірі тұсіну, тыңдау, сыйлау,; этикет сақтау, дэстүрді білу, дау жан-жалды шеше алу, бұзылған-, қатынастарды түзету, өз қателігін түсіне білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу жэне қолдана білу қабілеттері.
Әлеуметтік-кұқықтық құзірет- өз елінің азаматы ретінде өзінің жэне қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапқершілік арту жатады. Осы жоғарыда аталған үш құзіреттілік барлық азаматтар үшін олардың мамандығына, білім деңгейіне, тұратын жеріне қарамастан негізгі қажетті қасиеттер болып саналады.
Кәсіпшіиің (профессионалдың) қалыптасуы
Құзыреттілік белгісі бір салада жинақталған түбегейлі білімдерді білдіреді. Құзыретті адам - бұл бір нэрсе туралы жетік білетін, жақсы хабардар адам, яғни құзыреттілікті эдетте қандай да бір кэсіби салада түбегейлі білімі бар адамның біліктілігімен байланыстырады.
Профессиологияныңайналысатын мэселелерінің келесі бір саласы - кэсіби бағдарлау. Бұл мамандықты дұрыс таңдай алмау жағдайынан туатын қателіктердің алдын алып, болдырмау жағына бағытталған еңбек экспертизасы
«Профессионализм» ұғымы «құзыреттілік» терминімен жиі ұшырасып отырады, нақты маманның құзыреттілігімен оның кэсібилігін, зияткерлігін, өнегелігін жэне жеке құзыреттілікті түсіндіреді.
Сондықтан кәсібиліктің мэселелерін талдауда екі жақтама: нақты (профессиограмма) және жеке, психология (психограмма) тарапынан кешенді түрде орынды жүргізу керек. Профессиограмма - бұл қоғамдық тэжірибемен ондірілген жэне жинақталған, нақты адамнан («мамандықтағы еңбек») тэуелсіз өмір сүретін кэсіби қызмет мінездемелерінің сипаттамасы. Психограмма - бұл адамның психологиялық сапасының, симметриялық (бірдей) немесе кэсіби қызметінің («мамандықтағы адам») сэйкес емес нақты талап етілуінің құрылымдық сипаттамасы.
Адамның құндылық ұстанымын таңдауына не ықпал етеді? Негізінен құндылықтарды таңдауға адамның моральдық санасының дамуы ықпал етеді: әлеуметтік-мәнді қажеттіктер мен қызығушылықтарды, нормалар мен мінез-құлық ережелерін, қоғамдық арман-мұраттарды және эдептілік қағидаларын (мейірбандылық, эділдік, бақыт және т.б.) түсінуі. Қазіргі моральдық құндылықтардың мазмұны езара байланысты екі сипатқа ие. Біріншісі - барлық замандар мен халықтарға тән (жалпы адамдық құндылықтар) эдептілік ережелері мен адамның сапасы. Басқаша айтқанда, менеджер жалпы адамдық құндылықтарды ұстай отырып, қазіргі жағдайдағы еңбек ізгілендіруіне бағытталған.
Басқару қабілеттілігінің даму мәселесін талқылай отырып, біздің көзқарасымыз бойынша, қабілеттіліктердің үш белгісін ерекшелеп алуға болады: 1) менеджерлік мінездеме; 2) езіндік-басқару қабілеттіліктері; 3) құрылымдық - психологиялық қабілеттіліктер.
«Кэсіби жарамдылық»дегеніміз адам еңбегінің белгілі бір
түріне жарамдылығын көрсететін психологиялық,
физиологиялық ерекшеліктерінің, оған қажетті тиісті білім, дағды икемділіктерінің жиынтығы.
Кэсіби жарамдылық - психологиялық жэне психофизикалық қасиеттердің, сонымен бірге арнайы білімдердің, шеберлік пен дагдылардьщ, қолайлы еңбек тиімділігінің жетістігі үшін қажетті жиынтықтар. Сонымен қатар кәсіби жарамдылық ұғымына, күрделі еңбек процесінде адамның және оның нэтижелеріне багаберу уайымына қанағаттылық кіреді.
Кэсіби жарамдылық - адам тумысынан пайда болмаган сапа, Ол нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдай барысында, ұзаққа созылған кәсіби еңбек жолында қалыптасады. Уақыт өте келе адамның жеке функционалдық жүйесі мен психикалық процесі (кәсіби қабылдау, жады, ойлау және т.б.) ғана емес, жеке тұлғасы да қалыптасады. Нақтылы қүндылық бағыттарымен, мінезімен,: қарым-қатынасының ерекшеліктерімен жэне т.с.с. тұлғаның элеуметтік-кэсіби түрі қалыптасады.
Кэсіби жарамдылықты қалыптастыруға қажетті уақыт, адамның табиғи тумысынан, оның мотивациялық деңгейінен жэне алған дайындықтарынан (білім, шеберлік, дағды) тэуелді. Әр түрлі мамандықтарда жэне эр түрлі жағдайларда бұл факторлардың әрқайсысының адамның кэсіби жарамдылығының жалпы, бейнесінде түрлі меншікті салмағы болады. Яғни кэсіби жарамдылықтың қалыптасуы, эрдайым жеке процесс болып табылады. Қолайлы мерзімдерде, тіпті оның кэсіби даярлығы мен мотивациясының жоғары деңгейі бар болғанның өзінде де, адамдардың барлығы бірдей кейбір мамандықтарға ие бола бермейді. Бүл мамандықтарға кэсіби жарамдылық тек қана нақты табиғи мәліметтер кезінде қалыптаса алады.
«Кәсіби адаптация»бүл.жүмысқа жаңа түскен адамның ез ортасына біртіндеп төселіп, бейімделуі. Төселудің алгашқы кезеңі ендірістік практика кезеңінде, негізгі жағы нақты жүмыс үстінде жүзеге асады. Мамандық таңдауда қазақ жастары Ж. Аймауытовтың «Жан жүйесі жэне өнер таңдау» (1926) атты еңбегінен де жақсы ақыл кеңестер алуына болады. Автор «Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мүның кез-келгеніне икемділік қажет, бүл жай күнелту, тамақ асыраудың жолы ғана емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нэрсе» - дейді.
§6.7 Медицинада менеджер қызметінің психологиялық
ерекшеліктері
Менеджер тұлғасына қойылатын талаптар
Қазіргі таңда мейірбикелерді дайындаудың көп деңгейлі жүйесі біржолата үйымдастырылған. Денсаулық сақтау жүйелеріндежоғары мейірбикелік сала білімі бар мамандардың саны біртіндеп үлғаюда. Біршамасы «мейірбикелік істің менеджері» біліктілігі бар мамандарды денсаулық сақтау саласының тэжірибесінде қолданудың басқа эдістерін көреді.
Педагогикалық менеджмент жоғары білімді бикелерді оқытатын факультеттердің бітірушілері үшін жұмыс көзі багытының бірі болып табылады. Кейбір мамандар орта буынды медицина қызметкерлерін даярлауда медициналық колледждерде, ЖОО-ның медицина кафедраларында оқытушылық қызметпен айналыса отырып, белсене жұмыс жүргізуде. Сонымен қатар, мейірбике ісінің менеджерлері эр түрлі қырындағы «Емделушілер мектебінің» жүмыс басқаруды жүзеге асыра отырып, санитарлық - ағарту жэне алдын ала емдеу мекемелерінің білім беретін қызметімен белсене жүмысы жүргізуі керек.
Ұйымның басқару стратегиясында қабылданған омірлік жетістіктер мен өңдеулердің негізгі жауапкершілігін тікелей менеджер алып жүреді. Ол - жоспарларды қүратын, қашан және нені істеді ғана емес, сонымен қатар берілген тапсырмаларды кім жэне қалай орындайтынын (қызметкерлерді басқару), басқару циклының барлық кезеңдеріне қатысты жүмыс процедураларын анықтайтын, бақылауды іске асыратын маман.
Мақсаттарды анықтау мен оның жетістіктерінің тэсілдерін таңдау, кэсіпорын жүмысындағы міндеттердің басымдылығын анықтау менеджердің міндетіне кіреді. Ол ұйымның даму стратегиясының өңдеуіне, өз кәсіпорынының жағдайының динамикасының талдауына жэне болжамына жауап береді. Ол оқиғаны болжауы, жоспарлауда икемділік керсетуі керек.
Менеджердің басты міндеттерінің бірі,ол қол астындағыларының жүмысты тиімді ұйымдастыруында. Жетекшінің шеберлігі, қол астындағыларды жұмысқа бағыттап, тәртіпке келтіруінде ғана емес, екілеттілігінде өз жауапкершілігін сезіне отырып, қол астындағыларды бақылауға ала отырып жеке пікірін айтуға құқық беру. Менеджердің алдында пайда болатын 80% дейін мэселелер адам факторымен байланысты. Ол ұжымда жұмыс істей отырып, дерек беру қызметін, дэлелдеуді, тэрбие жүргізу жэне бақылау жасауды үнемі орындауы керек. Кэсіби қызметтердің табысты іске асуы менеджердщ жеке қасиеттерш керсетеді.
Осылардың ішіндегі өте маңыздысы менеджерлердің кэсіби психологиялык таңдау кезеңіне көңіл бөле отырып қолданғанын қарастырайык.
Ол стратегиялық ойлауға икемді,сезгіштік ойлау дағдыларына ие, жеткіліқсіз мәлімет жағдайында жылдам жэне дұрыс шешімдер қабылдай білуі тиіс. Бұған кең ой өрісі, мықты кәсіби білімі болмай, өздігінен үйрену жэне табиғи (мэжбүр етусіз) сөйлеу рөлін түсінбей қол жеткізу мүмкін емес.
Сонымен қатар маңыздысы сол, түсетін мэліметтерді жылдам қайта өңдеп, басқалары елемеген ең маңыздысын көрі-п және ерекшелеп, алға қойылған мақсатты тиімді жэне өте аз шығындармен іске асыру, күрделі мэселелердің қарапайым шешімін таба білуге қабілеттілігінің болуы.
Менеджерге міндетті түрде жаңаны сезінуге мүмкіндік беретін, іскер жағдайлардың неғұрлым сипаттамалық беталыстардың дамуына тура болжау жасауға қабілеттілік керек. Тәуекелге қабілеттілік - менеджердің кәсіби жарамдылығын бағалаудагы бірден бір басты белгілерінің бірі.
Ол өз қателіктерін ашық мойындай отырып, өз реализмін жоғалтпай, тэуекел етуге еш қорықпау керек. ¥жымда жетекшілігін мойындату үшін менеджер эріптестікке талпыныс жасауы (әлеуметтік өзара эрекеттесудің дағдылары), тіл тапқыштық, өзінің қол астындағыларға жанашырлық білдіруі жэне қүрмет көрсетуі, оларға көмек көрсетуге ниеті әрқашан дайын болуы керек.
Менеджердің қол астындағылардың арасында мэртебесі көбінесе өз қызметінің кәсіби парызы мен жауапкершілігін сезіне алуы, өзі басқаруда қаншалықты қабілетті екенін, оларға айтылған сөзінен шығып, уәдесінде түруына негізделген. Олармен жүмыс жасау үшін менеджер ерікті потенциалға ие болуы тиіс, мақсатты жэне де өз тарапынан жүмсалған күш-жігерді талап ете алуы тиіс. Менеджердің эзілқойлық сезімі топтағы психологиялық ахуалға оң ықпалы тиіп, өндірістік қатынастарды жақсартуға көмектеседі. Сыртқы тартымдылық (мұнтаздық, әдемілік), жақсы үлгілер, эдептілік, айқын, анық, үйқасты сөз оның мәртебесі жэне жетекшілік орнын марқайтады. Соңғы кезде менеджердің жеке басына, оның адамгершіліксенімділігіне деген қызығушылық елеулі түрде өсті. Барлығы қазіргі менеджерлердің психологиялық келбетінде өзіндік намыс, адалдық жэне ұқыптылық болуы керек деген пікірді жиірек айтуда. Енді менеджерлерді кэсіби даярлаудың ерекшеліктеріне тоқталайық.
Тәжірибеде өзінің тиімділігін ақтай отырып, менеджерлердің эзірлеуіне қаржы белу үнемі артуда. Батыста орын алған менеджерлердің кэсіби даярлығы арнайы мемлекеттік жэне жекеменшік мектептерде, фирмаларда, негізінен университеттік жүйелерге кіретін бизнес мектептерінде жүзеге асады. Бүл мектептер басқару қызметінің мамандығын жоғарылату курстарын үйымдастырады. Мектептер социотехникалық менеджменттің эр түрлі бағытында көрсетілген даярлау жэне қайта даярлаудың өзіндік бағдарламасына ие. Жапонияда өзіндік даярлау бағдарламасын жасайтын компанияларға менеджерлерді даярлауда басымдықтар беріледі, ал университеттер жалпыға бірдей білім беру қызметін орындайды.
Қазіргі кезеңде менеджментті оқытуда сипаттамалық тенденциялар айқын қаралуда. Егер ертеректе көбінесе басқару өнерін оқытса, ал қазір - басқару ғылымын оқытады. Оқу бағдарламаларындағы психологиялық пэндер бойынша даярлау көлемі 40-60%-ға дейін жетеді. Бүл жағдайлар менеджмент «философиясында» да орын алады. Осылайша, белгілі американдық корпорация ЕВМ-нің түжырымдамасы «Шындықтың үш бағанасына» негізделген: жеке басқа деген қүрмет, түтынушыға ықылас, жұмыстың биік сапасы.
Американдық бизнес мектептеріндегі менеджер
сертификатын алушыүміткер келесі тақырыптық аймақтарда өзінің біліктілігін көрсетуі тиіс:
• басқару процесінің табиғатын түсіну, негізгі үжымдық
қүрылымдарды, қызметтік міндеттер мен менеджер жүмысының
стилін білу;
менеджердің жауапкершілігі туралы нақты ой, басқару деңгейі бойынша жауапкершілікті реттеу;
басқарудың тиімділігін жоғарылату тэсілдері;
• қызметкерлерді басқару үшін қажетті ақпараттық
технологиялар мен байланыс тәсілдерін білу, өз ойын жазбаша
және ауызша білдіре алу;
адамдарды басқарудағы, мамандарды таңдау мен эзірлеудегі біліктілік, жетекшілікке қабілеттілік жэне қол астындағылармен жеке арақатынастардың болуы;
фирма мен тұтынушылардың арасындағы арақатынастардыҢ/ ерекшеліктерін білу;
үміткердің қорларды басқару қабілеттілігі;
есептеуші техника құралдарын қолданып, фирманың қызметіц} жоспарлап, болжауға қабілеттілік; ;
• өз қызметінде өзін-өзі бақылауға жэне өзіне баға беруге
қабілеттілік, қазіргі талаптар мен болашақтағы күтілетіи
өзгерістерді ескере отырып, дұрыс қорытындылар жасай білу
жэне біліктілігін жоғарылату.
Белсенді оқыту эдістері кең қолданылады: әлеуметтік* психологиялық тренинг, іскер жэне рөлдік ойындар, түрлі, ахуалдарды талдау, кэсіби қызметті үлгілеу. Психологиялық эзірлеу менеджерлерді даярлаудың жэне қайта даярлаудың барлық деңгейлерінде көрсетілген. Кэсіби даярлауда фирма мен маркетингтің стратегиялық жоспарының дамуына көбірек көңіл болінеді.
Бұл жұмыстың мақсаты - бас мейірбике-менеджер жұмысының ерекшеліктерін, қызметін, мінездемесін үйрену.
Бикелік қызметті басқарудағы оның атқаратын міндеттері:
- осы мәселе бойынша ғылыми жариялауларды, эдебиеттерді
талқылап, талдау;
неврологиялық бөлімшенің медицина қызметкерінің санитарлық-гигиеналық бағасын жүргізу;
өз қызметінің медициналық тұрғыдан орындалу себебін талқылау. Зерттеудің әдістері:
оқу жэне анықтамалық эдебиетті талдау;
алған мәліметтердің синтезі;
аурухананың бөлімшелерінде тэжірибеге алынған теориялық мәліметтердің практикада қолданылуы;
аурухананың бөлімшелерінде басқарудың стилін жэне мейірбикелік менеджердің ролдік қызыметін зерттеу.
Мейірбике жұмысын ұйымдастырудағы мейірбикенің ролі
Мейірбикелік мамандықтың барлық мамандықтар сияқты қоғам алдында этикалық міндеттері болады, сондай-ақ қоғамның да мамандық алдында этикалық принциптері бар. Дэрігер науқасты емдейді, ал мейірбике науқасты күтеді.
Қоғамның мейірбикеге деген көзқарасын адамзатқа деген көзқарас деп санауға болады. Қоғамның мейірбике алдындағы міндеті - анық регламенті сақталған, заңды актілер көмегімен элеуметтік қорганысты қамтамасыз ету, мейірбикенің кэсіптік мансап пен кэсіптік дэрежеге жету мүмкіншілігін тудыру.
Мейірбикенің басты міндеті - адамдардың, отбасылардың, халықтың, физикалық, психикалық, элеуметтік потенциялын жүзеге асыруға үйрету.
Мейірбике манипуляция техникасын аса шеберлікпен меңгеріп, науқасқа сырқат есебінен пайда болған күйзелістен шығуына кемектесе алмаса, оған психологиялық комек көрсете алмаса, күтімнің мақсатына жете алмайды. Мейірбике бірін-бірі толықтырып тұратын торығуды да, органикалық бұзылуларды да емдейді.
Егер 1979 жылы ҮМЭ-де медициналық бикенің анықтамасы «орта медициналық білімі бар, дэрігердің басшылығымен жұмыс істейтін жэне оның жұмысына көмек көрсететін маман» болатын болса, қазіргі моделі «медициналық бике- мейірбикелік іс философиясын кэсіби жағынан түсініп, оз тэжірибесіне оңтайлы қолдана білетін жеке тұлға».
Мейірбике ісі тэжірибесінің төрт негізгі деңгейін немесе «Жаңа мейірбике концепциясын» білу керек.
Денсаулықты нығайту;
Жарақат пен аурулардың алдын алу;
Жойылған функцияларды қалпына келтіру;
Азап шегуді жеңілдету.
Медициналық мейірбике мына ролдерді атқарады:
Науқастың күтімін ұйымдастырушы;
Науқастың күтімін орындаушы;
Науқастың ықыласын қорғаушы (адвокат);
Педагог (консультант);
Зерттеуші;
Лидер (көшбасшы);
Медициналық бригаданың белсенді мүшесі.
Бақылау сүрақтары мен тапсырмалар
Қарым-катынас дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
Қарым-катынас кұрлымына сипаттама беріңіз.
Коммуникация үрдісі, кері байланыс механизмдері дегеніміз не? Анықтама беріңіз.
Қарым-қатынастың вербалды жэне вербалды емес тэсілдері:' кинесика, проксемика, такесика, паралингвистика эрқайсысына сипаттама беріңіз.
Қарым-қатынас деңгейлері. Коммуникативті катынастарға сипаттама беріңіз.
Топтар дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
7/ Шағын топ дегеніміз қандай топ? Нақты мысалдар арқылы түсіндіріңіз.
Үжым дегеніміз не? Анықтама беріңіз.
Топтар жэне оның жіктелуі, олардың әркайсысына сипаттама беріңіз.. ТО.Ықпал ету түрлері: жетекшілік жэне озаттық дегеніміз не?
Анықтамасын беріңіз. 11 .Қызмет қарым-қатынастары, субординация қағидасн түсіндіріңіз. 12.Қақтығыс үғымына аныктама беріңіз.
ІЗ.Қақтығыс формуласы, оның белгілері қандай? Анықтамасын беріңіз. 14.Қақтығысқа жауап қайтару стратегиясы дегеніміз не? Анықтамасын
беріңіз. 15.Маман моделіне сипаттама бере отырып, түсіндіріңіз. Іб.Кэсіби деңгейлері дегеніміз не?
П.Кэсіпшінің (профессионалдың) калыптасуына не қажет? 18.Менеджер түлғасына қойылатын талаптарын түсіндіріңіз. 19.Мейірбике жүмысын үйымдастырудағы мейірбикенің рөліне
анықтамасын беріңіз.
Рефераттық және өзіндік оқу-ізденіс жүмыс і арыиыц тақырыптары
Қарым-катынастың түрлері
Қатынас жасау - ақпарат алмасу әрекеті
Қарым-қатынас жэне тіл
Қарым-қатынас - адамдардың іс-эрекетін реттеп отыру күралы.
Қарым-катынас - адамдардың бір-бірін қабылдауы.
Топтар жэне оның жіктелуі.
Топтардың даму деңгейі.
¥жым - топтың ең жоғары түрі.
Шағын топ жэне шағын топ жөнінде батыс психологиясының көзқарасы.
Ю.Ұжымдагы психологиялық үйлесімділік.
11 .Ықпал ету түрлері: жетекшілік жэне озаттық.
12.Қызмет қарым-қатынастары, субординация.
13. Қақтығыс үғымы.
14.Қақтығыс формуласы, оның белгілері.
15.Қақтығысқа жауап қайтару стратегиясы.
Іб.Маман моделі.
17.Кэсіби деңгейлер.
18.Кэсіпшінің (профессионалдың) қалыптасуы.
19.Менеджер түлғасына қойылатын талаптар.
20.Мейірбике жүмысын ұйымдастырудағы мейірбикенің рөлі.
Қортынды білім деңгейін тексеретін тесттер
1. Бірынғай іс-эрекеттін кажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындағы
байланыстыц жан-жақты даму үрдісі:
А. акпарат В. эрекет С. қажеттілік Д. карым-катынас Е. эдіснама
2. Адамдардыц өзара эрекеттесуін үйымдастыру:
А. интерактивті В. коммуникациялық С. карым-қатынас
Д. эрекет Е. эмпирикалык
З.Адамдардын бір-бірін қабылдауы жэне сонын негізінде өзара түсінушіліктіц орнауы:
А. интерактивті В. коммуникация С. перцептивті Д. интеллект Е. адаптация
4. Өзара түсінушілікке экелетін екі жақты ақпарат алмасу процесі:
А. гуманизм В. адаптация С. стереотип Д. рефлексия Е. коммуникация
5. «Коммуникация» сөзініц магынасы:
А. талдау В. қалыптастыру С. жүріс-тұрыс Д. жалпы барлығымен бөлісу Е. қабілет
6. Коммуникация жетістігін білу үшін қажет:
А. қүзырет В. көзкарас С. ақпарат Д. кабілет Е. зейін
7. Басқа адамды қалай қабылдағандығы, карым-қатынас барысында кандай
ойлар мен сезімдердің туғандығы туралы мэлімет беру:
А. максат В. ізгі мұрат С. кері байланыс Д. ниет Е. тілек
8. Кэсіби багдардыц түрлері:
А. кэсіби сауат ашу В. кэсіби насихат С. кэсіби адаптация
Д. кэсіби ақыл-кеңес беру Е. осының барлығы
9. Қарым-катынас негізгі 2 канал арқылы жүзеге асады:
А. тікелей, жанама В. вербалды, вербалды емес С. психологиялық, нақтылық Д. интонация, дикция Е. вербалды, тікелей
10. Қарым-катынас барысында адамдардыц кеңістікте орналасуын зерттейді:
А. керініс В. сөйлеу С. проксемика Д. грамматика Е. жүріс-тұрыс
11. Адамдардын эмоциялары мен сезімдерінің сыртқы көріністерін зерттейді:
А. эмоция В. коммуникация С. ұмтылыс Д. құмарлық Е. кинесика
12. Қарым-катынас барысындагы қол алмасып амандасу, құшақтау т.б
денеге тию эрекеттерін зерттейді:
А. құмарлык В. моторика С. такесика Д. пантомимика Е. жестика
13. Кинесика терминініц магынасы:
А. еңкею В. козғалыс С. кисаю Д. ымдау Е. кұшақтау
14. Акустикалық жүйегежатады:
А. такесика В. адаптация С. гуманизация Д. паралингвистика Е. когнитив
15. Ақпарат алмасудын негізгі құралы:
А. сөз В. мимика С. күлу Д. күрсіну Е. сезімдер
16. Өте күрделі үйымдасқан қоғам аталады:
А. козғалыс В. үмтылыс С. таным Д. топтар Е. иллюзия
17. Бірде-бір шағын топтьщ қүрамына кірмейтін адамдарды біріктіретін топты
атайды:
А. реалдық топ В. шартты шағын топ С. элсіз топ Д. референттік топ Е. референнтік емес топ
18. Топ дамуынын ен жоғарғы түрі:
А. ұжым В. таным С. ниет Д. наным Е. кызығу
19. ¥жымның негізгі қасиеттерінін бірі болып табылады:
А. жиыны В. кұрметтеуі С. ұйым'шылдығы Д. көніл-күйі Е. кажетсінуі
20. Шагын топтардың ішіндегі формалды емес топтар:
А. орта топтар В. микротоптар С. сәйкестендіру Д. ұжым Е. көшіру
21. Социологиялық, психологиялық эдебистте ксз-келген үйымдасқан топты
атайды:
А. мемлекет В. ығыстыру С. сэйкестендіру Д. ұжым Е. көшіру
22. Қүрылымы сырттан ресми түрдс бсрілген топтар:
А. ресми топ В. шағын топ С. ұлкен топ Д. орта топ Е. шартты топ
23. Қызметіне қарай бір-біріне багыну, яғни шені кіші қызметкерлердің өзінен
жогары кызметкерлерге қызмст бабында қатан багынуы аталады:
А. адаптация В. дискредитация С. агрессия Д. субординация Е. дискриминация
24. Адам еңбегінін белгілі бір түріне жарамдылығын көрсететін
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерінін, оған қажетті тиісті білім,
дагды икемділіктерінің жиынтыгы аталады:
А. кэсіби бағыттылық В. кэсіби дагды С. кэсіби шеберлік Д. кэсіби білім Е. кэсіби жарамдылық
25. Қарама-қарсы багытталған, мақсяггардың, ой-пікірлердің,
күндылықтардыц қақтыгысы аталады:
А. ығыстыру В. ренжіту С. дауласу Д. дау-дамай Е. түсінбеу
26. Мамандардың компьютерлік білімділігі, жана технологияларды қолдана
алу (мультимедия, электронды пошта, Интернет) қүзыреттілігі аталады:
А. коммуникативтік құзырет В. құкықтык құзірет С. ақпараттық құзырет
Д. кэсіптік құзырет Е. элеуметтік кұзырет
27. Мамандықтың белгілі бір түріне бағыт-бағдар беру мэселесіне келіп
тіреледі:
А. іс-эрекетке В. кэсіптік бейімделуіне С. қақтығысқа Д. кэсіптік бағдарға Е. кэсіби деңгейлерге
28. Басқалардың жүріс-түрысына ықпал ету мүмкіндігі аталады:
А. билік В.ыкдал С. мэжбүр Д. басқару Е. айқыңдау
29. Түлғалык таңдаулар мен қызығушылықтар негізінде қалыптасқан топ
аталады:
А. формалды емес топ В. микротоп С. орта топ Д. ресми топ Е. ұжым
30. Топ эрекетінің нэтижелі болуы байланысты:
А. мінез-құлыққа В. сенімге С. жетекшіге Д. ұжымға Е. кенесшіге
31. Жетекші мақсатка жету жолындағы бастапқы ақпараттар анықталмаган
жагдайда іс-эрекетті түбегейлі кайта қалыптастыру актісі:
А. шешім кабылдау В. механика С. қақтығыс Д. агрегат Е. сезім
Қорытынды білім денгейін тексеретін тест кілті
| № | кілті | № | кілті | № | кілті |
| Д | с | Д | |||
| А | в | Е | |||
| С | Д | д | |||
| Е | А | с | |||
| д | д | В | |||
| С | В | А | |||
| С | А | А | |||
| Е | С | с | |||
| В | В | А | |||
| С | д | ||||
| Е | А |
Глоссарий
А
Автоматизм- грек сөзі, қазақшасы «өздігінен қозғалғыштық» 1 деген мағынаны білдіреді.
Агнозия- санасы мен сезімі сақталған адамның тану процесінің
бұзылуы. I
Аграфия- жазудың бұзылуы. |
Агрессия- өзге адамдарға болмаса жануарларга себепсіз зиян ' келтіруге тура бағытталған қиянат, мінез-құлықындагы агрессия ; көрсетуге даярлығы.
Адаптация- (лат.асіаріаііоп, айаріет- икемделу, ұйрену мағынасын |
білдіреді). Өмірде кездесетін түрлі ситуациялық жағдайларға :
адамның бейімделуі. Сезім мүшелерінің, оларға эсер ететін.І
стимулдардың ерекшеліктеріне бейімделуі. !
Аддиктивтік мінез-қүлық- шындық өмірден кетуге үмтылған \
девианттық мінез-қүлықтың бір түрі. Бүл мінез-қүлық өзінің '
психикалық жағдайын белгілі бір заттарды қабылдау арқылы і
өзгерту немесе көтеріңкі көңіл күйді сақтау үшін назарын нақты \
іс-қимылға аударуы арқылы білінеді. 1
Аккомодация- латынның «аккомодатио» деген сөзі, қазақша «көз і
үйрену» деген мағынада.
Алексия- оқу процесін меңгере алмаушылық.
Алаң болушылық- зейіннің бір объектіге түрақтала алмауы.
Белгілі бір мақсатты іс-әрекетке түрақталу қабілетінің
функционалды жэне органикалық бүзылуы.
Альтруизм- қара басының ғана қамын ойламай, басқаларға
қамқорлық етуді уағыздайтын моральдық принцип.
Амнезия- есте сақтау процесінің бүзылуы.
Анамнез- баланың тэрбиесі мен дамуы, денсаулығының
ерекшеліктері, ауруының жүруі туралы мәліметтер жиынтығы.
Апатия- енжарлық, селқостық, сылбырлық, көңілдің еш нэрсеге
соқпауы, үнжырғаның түсуі.
Апперцепция- (латынша «ап»- префикс, «перцепция»-
қабылдауға қосымша) шынайылықтың заттары мен
қүбылыстарын қабылдаудың өткен тэжірибеге, түлғаның
индивидуалды ерекшеліктеріне жэне психикалық күйіне
тэуеяділігі.
Ар-үят- ізгілік пен мейірімділікті, имандылық пен
инабаттылықты білдіретін үғым.
Ассоциация- «ассоциатио» деген латын сөзі, қазақшасы
«байланыс» деген мағынаны білдіреді.
Астения- (грек сөзі, қазақша «элсіз» деген мағынаны білдіреді)
жоғары деңгейде шаршау мен тітіркендіргішке көрінетін нервтік-
психикалық элсіздік.
Аутизм- адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі
болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл-күйі, ерекше
түйықтануы, өзіне кетуі.
Афазия- сөйлеу қабілетінен айырылу.
Аффект- «жан толқуы» деген латын сөзі. Бүл адамның
психологиялық күйініш, сүйініш сезімдері үстіндегі көңіл-күйдің
айқын көрінісі.
Ә
Әрекет, амал- адамның белгілі бір істі меңгеруге бейімделе
кірісуі.
Әрекетсіздік- адамның жүмыс қабілетінің тоқырауға үшырауы.
Әрекетсіздік енжарлық, жалқаулыққа соқтырып, ақыл мен
сананың дамуына да теріс эсерін тигізеді.
Әсер- индивидтің немесе әлеуметтік топтың басқа адамдардың
мінез-қүлықтарын, олардың позицияларын, бағалауы мен
бағдарын өзгерту процесі және оның нэтижесі.
Б
Бейсаналылық- саналы бақылаусыз (инстинкттер) іске
асырылатын психикалық процестер.
Бэсекелестік- өзара жарыс; біреуден озу мақсаты кезделген талас,
тайталасу, ерегісу, бәсекелесу. Г
Галлюцинация- латын сөзі, қазақша «қиялдау, шатасу» деген
магына береді, көзге ақиқатқа сай келмейтін нәрселердің
елестеуі, қүлақтың қағыс естуі, мүрынның иісті айыра алмауы.
Дағды- сансыз қайталау нэтижесінде қалыптасатын іс-эрекет түрі. Соның нэтижесінде ол автоматталған әрекетіне айналған, оңай, шапшаң, эрі дэл орындалып отырады.
Дарындылық- индивидке белгілі бағытта (математика, музыка, ',
өнер, әдебиет,. ғылым, спорт) жоғары нэтижелі іс-эрекеттің-
мүмкіншілігін қамтамасыз етеді.
Дебил- (нашар деген сөзден шыққан) олигофренияның жеңіл түрі'
және дамуының артта қалғанымен сипатталады.
Девиация- ауытқушылық, мінез-құлықтың, қарым-қатынасқа түсу
эдістерінің әлеуметтік ортада қалыптасқан нормаларға сай
келмеуі, ауытқуы.
Дедукция, индукция, аналогия. Дедукция- жалпыдан жекегв1
қарай дамитын ой қорытындысы, логикалық ойлау формасы.
Деликт- қүқықтық норманы бұзуға бағытталған іс-эрекет. -
Дезадаптация- элеуметтік ортаның, қоғамның талаптарыи
орындауға мүмкіндіктерінің төмен болуы.
Деменция- танымдық қабілетін жоғалтқан, сондықтан таным,
процесінің көрініс бермеуі, ауытқу туа біткен емес, жүре пайда I
болған болса олардың бүрынғы меңгерген білімін, іскерлігіи |
жоғалтып, ебедейсіз болып қалу.
Депрессия- жағымсыз эмоционалдық жағдайлардың әсерінен ',
теріс белгідегі күй-жағдай. Депрессия- аффектілі күй, қозудың '
төмендеуімен, қимыл-қозғалыстың шектелуімен байланысты ■
түсіңкі, көңілсіз күй.
Деперсонализация- адамның жеке тұлғаға тэн психологиялық
ерекшеліктерін, элеуметтік мінез-құлықтың жоғарғы формаларын
жоғалтуы, кісілігінен айрылуы. ;
Доминанта- латынның «доминанс» деген сөзі, қазақша «үстемдік !
ету» деген мағынада.
Диалог- гректің «диалогос» эңгімелесу деген сөзі.
Дисфория- агрессивтік көріністерге дайын болу, ызалану,
жағымсыз эмоциялық күй.
Доминанта- мінез-құлыққа белгілі бағыт беретін
жүйке
жүйесіндегі басым ошағының қозуы.
Дромамания- үйден жэне мектептен қашып, мақсатсыз
қаңғыбастық пайда болуы мүмкін.
Е
Ерік- адамның өз қызметін және әртүрлі психикалық процестерді өзі детерминациялауынан жэне өзі реттеуінен көрінетін қабілеті. Есеңгіреу-тітіркендіру табалдырығының күрт жоғарылауымен
байланысты орын алады. Қойылған сұрақтарға ешқандай жауап
бермейді, бірнеше рет қайталанғаннан соң қиналып, қысқа жауап
береді.
Еске түсіру- бұрын қабылданған материалдың өзектенуі, бұрын
қалыптасқан бейнелердің қайта шығуы, олардың уақыт пен
кеңістіктегі локализациясы.
Естің бұзылуы- патологияда жиі кездесетін естің нашарлауы,
гипомнезия, қартайғандардың ұмытшақтығы сияқты көрініс
береді. Мидың ауруына байланысты жарыместерде гипомнезия
жиі көрініс береді.
I
Іштарлық- жетістік мотивациясының көріністері, игілікті игеру барысында біреу немесе біреудің артықшылығы субъектімен эмоциональды жағымсыз бағалаушы, жеке қол жеткен табысына қысым көрсетуі болғандай сезінеді.
Іштей сөйлеу- тілдік мэндерді ойлау, түсініктер мен операциялар жасау құралы ретінде, ойдағы басқа адаммен диалог ретінде шынайы коммуникация процесінен тыс қолдану.
Ж
Жалпы психология- неғұрлым жалпы психологиялық заңдылықтарды, психологияның теориялық принциптері мен эдістерін, оның негізгі ұғымдары мен санаттық құрылысын анықтайтын теориялық жэне эксперименттік зерттеулер. Жалпы психологияның негізгі ұғымдары психикалық процестерді, күйлер мен қасиеттерді сипаттайды.
Жас психологиясы- адам психикасының дамуын жэне оның жас тұрғысынан эртүрлі кезеңдеріндегі ерекшеліктерін зерттейтін психология саласы.
Жауапкершілік- тұлғаның мінез-құлқы әлеуметтік нормалы талаптарға, парызына, міндеттеріне сэйкес әлеуметтік бақылауға тұлғаның мінез-құлқы бағынышты. Жауапкершілік- ол тұлғаның қогамға, қоғамның тұлгаға қойылған объективті талаптарын бұлжытпай орындауы.
Жеке тұлғалық- жеке адамның қайталанбас өзіндік ерекшеліктерінің жиынтығы, басқа адамдардың өзінің элеуметтік мэнді ерекшеліктері тарапынан сипатталатын адам; индивидтің психикасы мен тұлғасының өзіндік ерекшелігі, оның
қайталанбастығы. Жетекшілік- әлеуметтік-психологиялыЦіі
феномен. Әлеуметтік топтың ішінде билік пен ықпал уәкілдерінің:|
жүзеге асырылуын белгілейтін термин.
Заң психологиясы- құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және әлеуметтік қатынастарда жалпы психикалық заңдылықтар мен механизмдерін зерттейтін қолданбалы психология саласы.
Зейін- сананың оптималды күйі, оның ұйымдасуы жэне іс-
әрекеттік мәнді объектілерге бағыттылығы.
Зейіннің бұзылуы- екі түрде байқалады: алаңғасарлық- зейіннің
еріксіз, оңай бір объектіден екіншісіне ауысуы және бір нәрсеге,
іс-әрекетке зейінін шоғырландыруға қиналуы; бірбағыттылық-
зейіннің бір объектіден екіншісіне ауысуының қиындығы,
сондықтан «көргенінен көз жазбай», іс-әрекеттің бір түрінен
екінші түріне алмасуының қиын жүретіндігі.
Идиотия- олигофренияның ауыр түрі, жүріс- тұрысы үйлесімсіз,')
тілі анық емес, ешнәрсе қызықтырмайды, оқу мазмұнын меңгеруі |
мүмкін емес. Имбецил- (нашар, элсіз) мешеуліктің анық көрінетін ;
түрі, олигофренияның орта көрінісі.
Индукция- 1) жекеден жалпыға қарай дамитын логикалық ой
қорытындысы;
2) нейрофизиологияда тітіркендіру нәтижесінде пайда болатын
алғашқы қозу ошағының маңындағы аймақтарға тарау.
Инстинкт- латын сөзі, қазақша «санасыз ұмтылу» деген
мағынаны береді.
Инстинкт- соқыр сезім. 1. Ағзада туа берілетін шартсыз
рефлекстер негізінде сыртқы жэне ішкі жағдайлардың өзгеруіне
үйретусіз-ақ белгіленіп тіршілік ету құлқы.
2. Туа пайда болатын импульстердің эсерлерге жауабы, қимыл-
қозғалыс арқылы әртүрлі тітіркендіргіштерге бейімделуі.
Инттеллектуалды дамудың коэффициенті- адамның ақыл-ойдамуының сандық көрсеткіші, ол адамның интеллектісінің даму
деңгейін сандық бағалауға арналған арнайы тесттерді қолдану
нәтижесінде алынады.
Интерорецептор- латын сөзі, қазақша «ішкі қабылдаушы» деген
мағынада.
Интеллект- «интеллектус» деген латын сөзі, қазақшасы «ақыл»
деген мағынаны білдіреді. Ақыл-ой қабілетінің тұрақты
құрылымы.
Интуиция- танымдық жандандыру, ойдың жүйелі ашылуы негізінде ақиқатты тез арада алдын ала талқыламай байқап қалу, белгілі бір бағыттағы танымдық іс-эрекет тэсілдерінің жоғары
жалпылау нэтижесі.
Иллюзия- латын сөзі, қазақшасы «алдану» деген мағынаны
білдіреді.
Кэрілік жасы- адамның орта жастан кейін келетін, қоғамдық еңбектен босап, еңбегінің зейнетін көретін материалдық қамтамасыз етілген құрметті демалысқа шығуға болатын жасы. Кемшілік комплексі- индивид өз бойындағы тұлғалық кемшіліктеріне тұрақты сенімділігі. Клептомания- мақсатсыз ұрлауға деген түсіндірілмейтін,
тоқтаусыз құштарлық.
Клиникалық психология- медициналық психологияның
аурулардың пайда болуы барысында психикалық факторларын,
аурулардьщ тұлгаға ықпалын, емдік, шипалық ықпал-эсердің
психологиялық аспектілерін зерттейтін саласы.
Кома- сана жоқтыгымен сипатталады. Барлық сезім рефлекстер
толық сонеді. Бұл жағдайда тежелу ми қыртысы мен қыртыс асты
бөліктерді толық бөгеп жатады.
Конвергенция- латын сезі, қазақша «жақындату» деген мағынаны
білдіреді.
Конфликт- субъектілердің өзара қарама-қарсы мақсаттары,
мүдделері, емірлік ұстанымдарының қақтығыстары. Кинестезия- грек сөзі, қазақша «қозғалыс түйсігі» деген мағынаны білдіреді.
Қабылдау- сезім мүшелерінің рецепторлық беттеріне физикалық тітіркендіргіштердің тікелей эсері кезінде пайдаболатын заттардың, жағдаяттар мен оқиғалардың тұтас бейнесі.
Қабілеттілік- адамның білімді, іскерлік пен ептілікті, дағдыны
жылдам меңгеруі жэне эртүрлі іс-эрекет түрлерін нэтижелі
орындауға бейімділік арқылы көрініс беретін жеке даралық
ерекшеліктері.
Қиял- ақиқаттықты бейнелік модельдеудің психикалық процесі,
ақиқаттықтың рекомбинацияланған, гипотетикалық' және
ықтималдық бейнеленуі; қүбылыстарды олардың бейнеленуі
бойынша қайта құрастыру.
Қорқыныш-индивидтің элеуметтік жэне биологиялық саулығына
қауіп төнгенде туындайтын күшті негативті эмоция.
Қыз.ығу- объектіге түлғаның эмоциямен бағытталуының
қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты. Құштарлық-
өзектенген қажеттілікті қанағаттандыратын, мінез-құлықтың
қызығушылықтары мен мотивтерінің қалыптасуына эсер ететін,
бейсаналы түрде пайда болатын белгілі бір объектілерге
бағыттылық.
Манипуляция- адамдардың мінез-құлқы мен позицияларын
өзгерту мақсатымен элеуметтік-психологиялық жэне
идеологиялық эсер ету құралдар жүйесі.
Махаббат- бүкіл адамзатқа .тән сезімнің жоғары түрі. Бұл кең
мағынада қолданылатын ұғым.
«Мен» тұжырымдама- индивидтің өзіндік санасы, басқа
адамдарға жэне өзіне деген қатысы, жеке «Мен» бейнесі, өзі
жайлы индивидтің пікірінің концептуалды жүйесі.
Мінездің патологиялық қалыптасуы- тэрбие кемшіліктері,
созылмалы жүйкеге жарақат салатын жағдайлардың орын
алуымен байланысты баланың мінезінің жағымсыз бағытта өзгеруі.
Монолог- грек созі, қазақша «бір сөз» деген мағынаны білдіреді.
Мутизм- теріс эсер еткен тітіркендіргіштерге жауап ретінде
сөйлей алмай қалу.
Невроз- қайта қалпына келетін психикалық қасиеттердің уақытша
озгеруі.
Негативизм- (лат. №§агіуе8 -теріс, мойындамаймын) баланың
айналадағы адамдар эсеріне негізсіз қарсыласуы. Негативизм-
адамның басқа адамдарға демонстративтік түрде жасаитын қарсы эрекеті, басқалардың ақыл-кеңесін қабылдамауы. Көбінесе бала дамуындағы дагдарыс кезеңде кездесетін құбылыс.
Ойлаудың бұзылуы- адамның заттар мен құбылыстарды салыстырып талдау нэтижесінде тұжырымдама жасауға, заттар мен құбылыстардың негізгі жэне қосалқы қасиеттерін ажыратып көрсетуге қиналуы, сонымен қатар талдау жүргізудің орнына сандырақ ойлар айтып, ешқандай ақиқатқа сай келмейтін космос толқынының, радио жэне ТВ толқынының эсер еткенін сезінгені туралы айтып беруі.
Олигофрения- туа біткен немесе ерте сэбилік кезде орын алған психикалық дамудың шектеулілігі. Психикалық дамудағы кемістіктің тереңдігіне байланысты оның көрінісі дебил, имбецил және идиотия түрлеріне бөлінеді.
Отірік- шындықты саналы түрде жүйелі бұрмалау, өзіне пайда алу мақсатымен теріс эсерлерді жасау.
Патопсихология- (гр. Раіһоз- қайғы, ауырту, ауру)- эртүрлі аурулардың салдарынан адам психикасы мен эрекетінің нормадан ауытқуын зерттейтін психология ғылымының саласы. Психиканың ауытқуы мен өзгеру заңдылықтарын зерттей отырып, олардың нормадағы көрсеткіштерін заңдылықтарымен салыстырмалы түрде зерттейді.
Психодиагностика- (гр. Біёпозіікоз- тануға қабілетті) адамның психо-логиялық қасиеттері мен күйлері туралы ғылыми тексерілген эдістердің көмегімен сенімді мәлімет алу, адамның психологиялық қасиеттерін, күйлерін сандық жэне сапалық жағынан нақты бағалау. Психодиагностика- жеке адамның дамуындағы жеке даралық ерекшеліктері мен даму мүмкіншіліктерін анықтайтын әдістерді құрастыратын психология ғылымының саласы. Психоз- психиканың терең патологиялық бұзылуы. Психосоматика- сомантикалық аурулардың пайда болуына психикалық факторлардың эсерін зерттейтін медициналық психология саласы.
Психопатиялар- мінез-құлық патологиясы, индивидке элеуметтік
ортаға адекватты бейімделуіне кедергі келтіреді.
Психикалық күй- индивидтің психикалық іс-эрекетінің уақытша ■ ;
жэне ағымды өзгешілігі, іс-эрекетке деген қатысы, іс-эрекеттің ':
пэні жэне жағдайымен шартталынады, мотивациялы, ерікті, ,;
эмоциялық күйлерге бөлінеді, сондай-ақ күйлері сананың 'эртүрлі ; I
деңгейде ұйымдастырылуымен байланысады. { ;
Профилактика- адамның денсаулығын, психикалық жағдайын !! ; жэне жан ауыруларының алдын алуға, өмірін ұзартуға арналған ; іс-шаралар жүйесі.
Реабилитация- адамның құқын, мэртебесін, денсаулығы мен жан |
саулығын қалпына келтіруге бағытталған кешенді, көп деңгейлі, • ■ |
белгілі ретпен жүргізілетін іс-эрекеттер жүйесі. Аталған жүйе ■.{
бала дамуында орын алатын ауытқулардың алдын алу жэне оны і
түзету-дамыту аспектілерін бір-бірімен ұштастырады. I;
Реакция- (лат. Ке - қарсы+асііо- әрекет) кез-келген II
тітіркендіргішке тірі ағзаның беретін жауабы. |
Руханият- жоғары материалдық емес құндылықтардың жүйесі, I; осы қүндылықтарды игеру жолында адамның жоғары деңгейде ;! өзін-өзі іске асыруы. !|:
Сана- психиканың тек адамға ғана тэн ең жоғарғы сатысы, объективтік болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шындықтың бейнесін адам тілі арқылы, сөйлесу арқылы бейнелеп, оның мэн-жайын танып біледі.
Сананың бүзылуы- өзінің кім екенін, қай жерде екенін, уақыттың қанша болғанын, айналадағы жағдайды толық түсінбеу жэне осы себепке байланысты мінез-қүлықтың өзгеруі.
Сенім-адамның түлға қүрылымына кіретін, оның қылықтарын |
жэне шынайылыққа қатынасын анықтайтын қандай да бір \
постулаттар мен түсініктерді толығымен жэне сөзсіз қабылдауы. ;
Сенгіштік- өз-өзіне деген сенімсіздікпен, өзін-өзі төмен !
бағалаумен, үялшақтықпен, сенгіштікпен, мазасыздықтың 1
жоғары деңгейімен байланысты сендіруші эсерлерге берілуге |
жэне бағынуға субъективті дайындық.
Сенсибилизация- латынның «сенсибилис» деген сөзі, қазақшасы
«сезгіш» деген мағынаны білдіреді.
Симптом- патологиялық жағдайдың белгілері.
Синдром- түбірі бір симптомдар жиынтығы.
Синестезия- грек сөзі, қазақша «қосарласқан түйсік» деген
мағынаны білдіреді. Статика- гректің «статос» деген сөзі,
қазақша «тіке түратын» деген сөз.
Стресс- (ағыл. 8ігезз- қысым, күйзеліс, күштену, зорлану,
шиеленіс) эртүрлі экстремалды эсерлерге жауап ретінде пайда
болатын, адамның күйін, жалпы шеңберін білдіретін термин.
Стресс күшті теріс белгілері әсердің негізінен жэне адамның
онымен күресуге мүмкіндігі болмағанынан немесе
қабілетсіздігінен туындайтын қысымдық күй. Стресске
байланысты мінез-құлық бұзылып, жан күйзелісі орын алады.
Ступор- ерікті қозғалыстың бүзылуы. Адам өзінің ойындағы
шешімдерді эрекетке ауыстыра алмауы.
Сыйысымдылық- тұлғалық ерекшеліктердің ұтымды қатынасы,
адамдардың психикалық қасиеттерінің талапқа сай қарым-
қатынас пен іс-әрекетке оңтайлануы, кеңпейілділік білдіруі.
Суицид- жан дүниесі қатты күйзелгені әсерінен немесе
психикалық аурудың ықпалымен адам жасайтын өзін-өзі өлтіру
эрекеті.
Темперамент- жоғары жүйке қызметінің типтік ерекшеліктеріне
сэйкес адамның даралық сипатын білдіретін психологиялық ерекшелік. Темперамент адам мінезінің табиғи негізін анықтайды. Жоғары жүйке қызмет типтерінің күшіне, теңдігіне жэне ауысу ерекшеліктеріне сәйкес темпераменттің 4 түрі сипатталады. Олар: холерик, флегматик, сангвиник, меланхолик. Тест (сынақ)- психологияда адамның басындағы психологиялық ерекшеліктері мен қабілетін ақыл-ой деңгейін белгілі нормалар тұрғысынан іздестіретін эдіс- тест әдісі арқылы адамның меңгерген білім деңгейі мен ықылас- ынтасы да зерттеледі. Оның нэтижелері салыстырмалы түрде қорытылады. «Тест» ағылшынсөзі, мағынасы - «сынақ» дегенді білдіреді.
Топтық психотерапия- топтағы тұлғааралық қатынастарды жақсарту үшін психотерапевтік құралдарды пайдалану.
Тұлға- жеке ерекшеліктері бар қоршаған ортаға деген өзінің қатынасын сезінген, сана көрсеткіштері анық байқалатын, қызметтің белгілі бір түрімен айналысатын элеуметтік қауымдастықтың белгілі өкілі, нақты адам.
Тұлғааралық сауалнамалар- тулғалық көріністері мен жеке қасиеттерін бағалаудың эдіснамалық қүралы.
Үрей- жалған немесе шындық қауіптерден жаппай үрейлену.
Фобиялар- жабысқақ қорқу сезімі.
Фрустрация- үлкен ірі сәтсіздіктер себебінен индивидтің үміті үзіліп, жоспары бүзылып, мақсатқа жетудегі кедергілер мен. қиыншылықтарды жеңе алмайтын конфликтілі эмоционалды күй.
Шизофрения- түрлі симптоммен сипатталатын (сандырақ, галлюцинация) психикалық ауыру, кісілік қасиеттердің бүзылуы. Шешім кабылдау- күрделі ерік жігер эрекетінің бастапқы және күрылымдық элементі; алғашқы ақпаратты өңдеуде эрекеттің мақсаты қалыптасады; бірнеше эрекет мүмкіншіліктерінен бір эрекетті таңдау; эрекет бағдарламасын құру; эрекеттің концептуалды моделін қүрастыру, әрекет нэтижесіне жетудегі тэсілдерді анықтау.