Бұзу құралдарының іздері

Механоскопия – бұзу құралдарының, өндірістік механизмдердің, құлыптардағы, пломбылардағы іздерді зерттеуге арналған трасологияның бір бөлімі.

Бұзу құрал-жабдықтарының ізі туралы сөз қозғалмас бұрын, алдымен олардың қандай бөгеттерді (кедергілерді) бұзу үшін қолданылатыны туралы айтып өткеніміз жөн. Бұзу деп – кіруге тыйым салынған немесе жабық тұрған объектіге кіру мақсатымен белгілі бір объектілерді атап айтқанда: қабырғаны, объектінің төбесін, есік-терезені, еденді (ғимараттарды, сейф, шкаф, бекітілген құрылыстарды) және сол сияқты басқа да бөгеттерді толығымен немесе жартылай қиратуды айтамыз.

Бұзу құралының іздері – есіктің беткі қабатынан және оның тұтқаларынан, құлыптан, терезе рамаларынан, объектінің төбесі мен едендерден, сейфтердің қабырғаларынан және т.б. жерлерден табылуы мүмкін.

Қылмыскерлердің бұзу кезіндегі қолданылатын құралдарды келесідей үш түрге бөліп топтастыруға болады:

· арнайы бұзуға

· жалпы техникалық мақсаттарға арналған құрал - саймандар

· қылмыскерлер бөгетті бұзу үшін қолданған (жерде жатқан темірлер, су құбырының кесінділері және т.б.) кездейсоқ құрал-саймандары.

Барлық құралдарды олардың санаттарына қарамастан, әсер ету тәсілдеріне байланысты механикалық және термикалық деп бөлеміз.

Бірінші, механикалық топқа: кесетін – пышақ, қайшы, әйнек кескіш (әйнек кесетін құрал), тістеуіш және т.б.; жабатын және қашайтын – балта, кескіш (металды кесетін қашау), қашау, лом; егеп кесетін – егеу, ара; бұрғылайтын – тескіш темір, бұрғы құралдары мен механизмдерін жатқызамыз.

Екінші, термикалық топқа: қатты металдарды кесуге және оларды сваркілеуге арналған газ және электрлі аппараттар жатады.

Механикалық топқа жататын құралдар әсер ету сипаты мен түріне байланысты: қысым арқылы түскен іздер; сырғанау, жылжу (үйкелу) іздері; кесу іздері – деп бөлінеді.

Қысым іздері – кедергінің (бөгеттің) бетінде бұзу құралдарының соққысы нәтижесінде басылып түсуі арқылы пайда болады. Егер кедергі жеткілікті дәрежеде қатты болған жағдайда беткі қабатты із қалады, ал жеткілікті дәрежеде қатты болмаса, онда ішіне қарай басылып батқан із қалады. Батқан іздің тереңдігі соққының (басудың) күшіне байланысты болады. Ал батқан іздің формасы бұзу құралының жанасу бөлігінің кескін бейнесін (конфигурациясын) қайталайды және оның өлшемін көрсетеді. Оқиға болған жерді қарау кезінде тергеуші мұндай іздерді зерттеу арқылы бұзу құралының формасы мен өлшемі жөнінде мағлұматтар алады. Соның негізінде ол бұзу құралдарын іздестіру жұмыстарын жүргізу тапсырмаларын тұжырымдайды.

Сырғанау (үйкеліс) іздері – бұзу құралдарының (лом, темір бөлігі) бөгеттің, кедергінің астыңғы бұрышынан беткі қабатына әсер етуі арқылы пайда болады. Бұл кезде кедергі материалдарында шұңқырлы сызықтар (валиктер) пайда болуы және кедергі материалдары тығыздануы мүмкін. Құралдар кедергіге қарағанда қаттырақ болса, үйкелу іздері анық түседі. Оларға қарап қолданылған құралдың түрі мен бұзу механизмі жөнінде мәлімет алуға болады.

Кесу іздері көбінесе ағаш және металдан жасалған кедергілерде кездеседі. Бұлар – балтаның, пышақтың, қашаудың және басқа да құралдардың іздері. Кесудің бір түріне арамен аралау іздері жатады, ол өзінің механизмі бойынша бұрғылау және сүргілеу іздеріне ұқсас. Кесу іздерінде құралдың кесетін (шабатын) қыры бейнеленіп түседі. Бұл іздер әдетте динамикалық (сызықты) болып табылады, әрбір қыр кедергіге сызық қалдырады. Қыртыстар мен шұңқырлы сызықтардың (валиктердің, трассалардың) кезектесіп түскен жиынтығы беткі қабаттың микробедерін бейнелейді. Шабу, кесу іздері бойынша – бұл іздерді қалдырған құралдарды теңдестіруге болады.

Арамен кесу іздері бойынша – араның түрін, ал кейбір жағдайларда оның бір бөлігіне сәйкес келетін тістерінің санын анықтауға болады. Бұрғылау іздері бойынша – пайдаланған бұрғының түрі және диаметрі анықталады.

Термикалық әсер ету іздері – металдан жасалған кедергілерді (сейфтерді, есіктерді, терезе торларын) бұзу кезінде пайда болады. Газды – электрокескішті – бұзу құралы ретінде қолданғанын кедергі учаскілерінде қалған ерітінділерден, балқыған металдардың тамшыларынан байқауға болады.

Бұзу құралының іздерін зерттеу кезінде келесідей негізгі сұрақтар шешіледі: бұзу үшін пайдаланған зат қандай құралдар тобына (түріне, тегіне) жатады; бұзу жерінде қалған іздер бір құралмен қалдырылған ба, әлде бірнеше құралдармен қалдырылған ба; әртүрлі кедергілердегі бұзу құралдарынан қалған (әртүрлі жерлердегі, сонымен қатар, әртүрлі қылмыстарды жасау кезінде қалдырылған) іздер бір құралмен қалдырылған ба; із нақты бір құралмен қалдырылған ба?

Бұзу іздерін фотосуретке түсіру масштабты фототүсірілім әдісі бойынша жүзеге асырылады. Алдымен барлық іздер мен олар орналасқан учаскілер, содан соң жеке іздер, яғни бұзу құралының белгілері барынша анық қалған жерлер детальды әдіспен суретке түсіріледі. Ұсақ іздер мен олардың бөлшектері фотоаппаратқа үлкейткіш сақиналар (удлинительные кольца) кигізу арқылы фотосуретке түсіріледі. Жарықтандыруды әртүрлі бағытта түсіру арқылы әр ізден екі, үш фотосурет жасаған жөн. Фотосуретке түсірумен қатар іздердің схемалық суретін жасаған дұрыс.

Қарау хаттамасында: бұзу объектілерінде қалдырылған іздердің орналасуы, олардың жалпы саны және өзара орналасу жағдайы, еденнің (жердің) беткі қабатынан биіктігі, іздердің түрі (сығудың көлемді ізі, шабудың сызықты ізі, т.б.); олардың (жалпы барлық іздердің және жеке учаскілерінің) формасы; өлшемі (ұзындығы, ені, тереңдігі, диаметрі); іздерде бұзу құралынан қалуы мүмкін бөгде заттардың болу жағдайлары толық көрсетіліп жазылады.

Іздер – хаттамаға бекітіліп және суретке түсірілгеннен кейін алынуы мүмкін. Толығымен алынуға қажетті іздер, егер ол құнды объектілердің бұзылуына, бүлінуіне әкеп соқпаса іздерді олар орналасқан затпен қоса алған жөн. Бұзу іздері бар кедергінің бір бөлігі (кесіп, бөлшектеп т.б.) алынса, оған (үсті, асты, ішкі және сыртқы жағы туралы) түсіріндірме жазылады. Кедергінің бөлігімен бірге бұрынырақ одан бөлінген бөлшектері де (тамызық, жаңқа, үгінді (опилка) алынады. Себебі оларда бұзу құралының микробедерін бейнейлейтін іздер қалуы мүмкін.

Трасологиялық сараптамаға іздің өзін немесе оның көшірмесін (қалпын), фотосуреттерін, схемалық суреттерін, іздің хаттамалық сипаттамасын және тексерілетін объектіні (болжамдағы қылмыс құралын) жібереді.

Мұнда ескеріп кететін жәйт, бұзу құралдарының іздерін сараптамалық зерттеу ерекшеліктеріне байланысты сарапшыға тексерілетін объектілер (экспериментальды жолмен алынған іздер емес) табиғи түрде (натуралды) жіберілуі тиіс. Сонымен қатар, идентификациялық кезеңде құралдың өзгеру мүмкіндігі, (құралды сақтау, оны ұстау, пайдалану және т.б.) жағдайлары жөнінде сарапшыға хабарлануы қажет.

Бұзу құрал-жабдықтарының іздерімен қатар өндірістік механизмдердің іздері де трасологияның объектісіне жатады. Бұлар әртүрлі заттар, атап айтқанда: көлік құралдарының фарының шыны бөлшектері, шегелер, түймелер, темекілер, жіптер электр жүйелерінің сымдары және т.б. болуы мүмкін.

Аталған өндірістік бұйымдар – адам өлтіру, қарақшылық, зорлау, жол-көлік оқиғасы т.б. қылмыстарын тергеу кезінде заттай дәлелдемелер ретінде қолдануы мүмкін.

Мысалы, зорлау болған жерден түйме табылған жағдайларда оның сезіктінің киіміндегі түймелермен сәйкес келетінін немесе келмейтінін анықтау қажет. Өлтірілген адамның қолдары байланған электр сымы айыпкерді тінту кезінде табылған сымдармен салыстырылады және т.б.

Көрсетілген мысалдардан трасологиялық зерттеудің негізгі мақсаты – жаппай өндіріс бұйымдарының бір жерден шығарылу қайнар көзін анықтау болып табылатындығын көреміз.

Бұл мәселені төмендегідей екі түрлі сұрақтарды қойып айқындауға, нақтылауға болады:

осы бұйым нақты бір агрегатта ( өндірістік механизде) жасалды ма;

әртүрлі жерлерде табылған бұйымдар бір жерден шығарылған партияға ( топқа) жата ма?

Бірінші жағдайда идинтификациялау объектісі ретінде белгілі өндірістік-механизм алынады. Екінші жағдайда – бірнеше бұйымдардың белгісіз бір механизмде дайындалу фактісі анықталады.

Бір жерден шығарылу қайнар көзін анықтау үшін олардың табиғатына байланысты әртүрлі, яғни мынадай белгілер:

шикізаттың өзіне тән белгілері;

өндірістік-механизмдердің белгілері;

пайдалану (сақтау) белгілері пайдаланылады.