Тақырып: «Экономикалық талдаудың әдісі мен тәсілдері».
Кәсіпорынның шаруашылық қызметін танып білу, зеттеу және сипаттау экономикалық талдаудың тәсілі болыт табылады.
Ғылыми және тәжірибелік тәсілдер зеттеудің көп жағдайында бағыттары ұқсас болып келеді. 1-кестеде сол тәсілдердің классификациясы толық көрсетілген.
Кесте
Ылыми және тәжірибелік қызметтің тәсілдерінің сыныптамасы
| Тәсілдер | Ғылыми қызметтің құрылымы | Тәжірибелік қызметтің құрылымы |
| Операцияның теориялық тәсілдері | Ой-өріс операциялары: анализ, синтез, салыстыру, жалпылама, индукция, дедукция, модельдеу, фантазия, арман | |
| Қызметтің теориялық тәсілдері | Білім жүйесінің талдануы, тәсілдер құрамындағы теория, гипотизаның құрылуы, зерттеу | Жоспарлау, кәсіпорын жобаларын құрылымдық тәсілдері, оларды бағалау, кезеңдері мен фазалары |
| Операциялардың эмпирикалық тәсілдері |
Құжаттарды танып, білу, іскерліктің нәтижелері, бақылау, өлшеу, сауалнама жүргізу, экспорттық баға беру, тестілеу | |
| Қызметтің эмпирикалық тәсілдері | Объектіні бақылау, зерттеу, мониторинг | |
| Тәжірибе | Кәсіпорынның қаржылық қызметін талдау үрдісі |
Кәсіпорында экономикалық талдау тәсілдерінің болуы, оның пәні мен мақсатында, ал тәсілді таңдау – зерттеудің мақсатымен сипатталады.
Тәсілдің өзіне тән мінездемелік ерекшеліктері бар:
¾ Шаруашылық қызметтің жан-жақты зерттелуі (халықтың қажеттіліктерін сатып алу қабілетінің өзгеруі);
¾ Шаруашылық процесстердің өзгеруі мен дамуын қарастыру (пайданың өсуі тауар көп шығарамыз, шығынның аз болуы, керісінше, айналым құралының айналымдылығының төмендеуін көрсету);
¾ Шаруашылық қызметке әсер ететін факторларды ашу мен өлшеу (дедуктивті әдісті қолданамыз, яғни бүкіл кәсіпорын жоспарының іске асырылуын анықтаймыз, индуктивті көп кездесетін көрсеткіштерді топтастырады);
¾ Талдау нәтижелерін біріктіру немесе орталықтандыру (кәсіпорынның көрсеткіштерін зерттеуден кейінгі нәтижелерін қорытындылау, талдау нәтижелері кәсіпорынның барлық жұмыстарының көлемі мен қызметіне баға беру);
¾ Кәсіпорынның шығындар мөлшерін азайту және дамуы үшін іс-әрекеттерді жасау (резервтерді қолдану мен мобильділігін арттыру).
Экономикалық талдау тәсілдері сандық ақпараттарды жүйелеу үшін, арнайы әдістерді қолдану. Әдістер – кәсіпорын қызметіндегі талдау пәнің зерттейтін әдістертердің жиынтығы мен оларды іске асыру. Әдістер дәстүрлі және дәстүрлі емес деп екіге бөлінеді:
Дәстүрлі әдістерге:
1. Кәсіпорын қызметіндегі қорытынды жұмыстарының бастапқы бағыты - шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштері: сату жоспары мен кірістер, шығыстардың, меншікті айналым құралдарының бар болуын қарастыру;
2. Орташа және қатысты шамаларды есептеу әдісі – экономикалық талдауда кең қолданылады, шаруашылық процестерді объективті бағалауға мүмкіндік береді. Бұл жерде орташа шама (объектінің жиынтығы бір санмен көрсетіледі), салыстырмалы шама (әртүрлі объектілер немесе әртүрлі кезеңнен алынған шамалар қатынасы), абсалюттік шамалар (басқа көрсеткіштерге сандық көлемінің өзгеруін көрсетеді);
3. Салыстыру – меңгерудің ғылыми әдісі, оның қолданылуында белгісіз жағдай, белгілі жағдаймен салыстырылып, олардың айырмашылығы мен бірдей белгілері айқындалады.
2-кестеге зер салсақ, жоспарлық және фактілік көрсеткіштер, базистік және ағымдық кезеңдердің көрсеткіштерінің біріктірілу мысалы берілген. Нәтижесінде А тауары бойынша өндіру 9 асыра орындалып, ал В тауары бойынша керісінше – 10 орындалмаған.
Кесте
Жоспардың орындалуын бағалау кезіңдегі көрсеткіштерді салыстыру үлгісі
| Тауар түрі | Өндіріс көлемі, дана | Абсалюттік өзгеруі, дана | Өсу қарқыны, % | |
| Жоспарлы | Фактілі | |||
| А | 9 % | |||
| В | -25 | -10 % |
3-кестеде жоспардағы өндірісті дәлелдеу үшін көрсеткіштерді салыстыру үлгісі берілген, яғни 3 – 5жылдардағы фактілі көрсеткіштердің орташа шамасын базалық жылмен салыстыру. Нәтижесінде А тауарының өндіру жоспары қажетті дәлелденбеген, өйткені ағымдағы жылдың көрсеткіштері фактілі жылмен тең келген.
3 кесте