Кайт инде, дип, гөлкәем

Җыр бетте, залда ут кабынды, тынлык сакланды. Сөмбел: «Беттем», - дип уй­лап Госманга карады, шулчак кемдер кул чаба башлады, зал аңа кушылды. Сөм­белне, сәхнәдән җибәрмичә, кабат-кабат җырлаттылар.

- Алкышларыгыз өчен бик зур рәхмәт. Мин бүген зур сәхнәгә беренче мәртәбә аяк бастым. Чыгуымның сәбәбе - шушы көннәрдә әтием урынына калган абыем, студентларның яраткан укытучысы, про­фессор Әнвәр Ибраһимовның туган көне. Аны чын күңелемнән туган көне белән котлыйм. Әнвәр абый, Галимә апа, барлык җырларым сезгә!

Абыйсы белән апасына көтелмәгән бүләк булды, алар яшьләнгән күзләрен сөрттеләр.

Сөмбел укырга да, җырларга да, апасы белән эшкә йөрергә дә өлгерде. Шулай итеп икенче курс тәмамланды. Иптәш­ләре кайсы кая таралышып бетте, тик Сөмбел генә җәйне эштә, өйдә үткәрде, буш вакытларында улы янында булырга тырышты. Улын теле ачылу белән абыйсы һәм апасына «зур әти», «зур әни» дип әй­тергә өйрәтте.

Абыйсы белән апасының: «Бәлки Сөм­бел кияүгә чыгар да баланы безгә калды­рыр», - дип өметләнеп яшәүләрен башына китермәде...

* * *

Арслановлар гаиләсендә дә тормыш үз­гәрде. «Җаны теләгән - елан ите ашаган, өйләнсәң өйлән инде», - дип, Булатны өйләндерделәр, бик гөрләтми генә туй ясадылар.

Булатның хыялы тормышка ашты: озын буйлы, чибәр хатыны белән кул­тыклашып кайтты, җитәкләшеп китте. Беренче мәлләрдә Булат бәхетеннән очып кына йөрде, ләкин тиз сүнде аның сөенече, йөрәгендә нишләптер җиңү быр­гылары яңгырамады. Аңа нидер җитми кебек тоелды, күңел түре нидер эзләп актарынды...

Чибәр Фәридә аз сөйләште, тыйнак кына елмайды, кайнатасы белән кайнанасына Сөмбел кебек әткәй-әнкәй дип өзелеп тормады, «Сез» дип кенә эндәште. Әлфис яңа җиңгәсенә бүре баласы кебек карады. Булат Фәридәнең бу өйдә Сөмбел урынын яулый алмавын сизде. Янып-көеп тормыш алып барган, тәмле ашлар пешергән, һәр гаилә әгъзасына хөрмәт белән караган, елыйсы килсә дә елмаеп торган Сөмбелнең нәкъ каршысы иде шул Фәридә. Әтисе, әллә Сөмбелне бик ярат­канга, Фәридәне бөтенләй өнәмәде.

- Ташкурчак, көлә дә белми. Чит кеше кебек «Сез» ди бит, колхоз рәисе белән сөйләшәмени. «Әткәй» дисә, теле корыр дип куркадыр инде. Сөмбел өйгә көлеп керсә, кояш чыккандай була иде, ә бу кайтса, кар яугандай өшетә башлый, - дип, Шәүкәт абый атна саен тузынды.

Булат әти-әнисенең салкын карашын күрми калмады. Үзе дә кайвакыт Әлфис янына, серле бүлмәгә кереп, элек бишек эленгән буш кадакка озаклап карап тора иде. Фәридә:

- Шул бүлмәгә күчик, анда урын да иркенрәк, яктырак та. Тәрәзә төбендәге гөлләр бик матур, - дип әйткән иде, Булат шунда ук:

- Ул Әлфис бүлмәсе, тияргә ярамый, - дип каршы төште.

- Әлфис безнең урында йоклар, нигә берүзенә шундый зур бүлмә, бала көен көйлисең, - диде Фәридә коры гына.

Аларның үзара сөйләшүләрен ишеткән Шәүкәт абый түзмәде:

- Килен кеше үз бүлмәсен үзе бизәргә тиеш. Әлфискә тимәгез, - дип, өйдән үк чыгып китте.

Гөлфия апа ни әйтергә дә белми каушап калды. Фәридә белән ул уртак тел таба алмады, килене болай начар да түгел, үзе бик чибәр дә, ләкин нәрсәдер җитеп бетми бу балага. Сөмбел аның кебек чибәр булмаса да, үзенә тартып торучы ниндидер сөйкемле сөяге бар иде шул. Сөмбел белән Азаматны исенә төшереп: «Кайда йөрисез икән, балаларым?» - дип, еш кына елап та алды.

Сөмбел киткәч, Байрас та канаты сын­ган кошка охшап калды, өйгә кайтмас булды. Сөмбелне сагынып, йөрәге әрне­де. Беркөнне үз-үзенә урын таба алмый­ча, Әлфис янына керде. Ул кергәндә энесе йокларга җыенган иде, абыйсын күреп:

- Кил, абый, менә монда ят, менә бу - апаның мендәре, иснәп кара әле, - дип, аны үз янына чакырды, юрганын ачты.

- Кара, апа күлмәген онытып калдырган, кесәсендә Азаматның башлыгы. Иснәп карале, апаның исе килә. Мин бу күлмәкне, әни юмасын дип, яшереп кенә саклыйм. Фәридә апа күрсә, алып кияр дип куркам. Ул бит апа белән Азамат турында берни белми. Миңа әти белән әни, ялгыш ыч­кындыра күрмә, диделәр. Мин Сөмбел апаны шундый сагындым. Хәзер бу күлмәкне һәрвакыт яныма куям, - дип, күлмәкне рәтләп сузып салды да юрган белән каплап куйды. - Менә шулай, - дип, башын мендәргә салды.

Бу күренеш Байрасны телсез калдырды, тамак төбенә төер утырды.

«Йә Ходаем, акылдан яздырма бу сабый­ны. Кайда син, Сөмбел? Тизрәк әйләнеп кайтсаң иде...»

Байрас энесен юатыр сүзләр тапмады, аның башыннан сыйпады. Энесенең газап­лануын күреп, нинди көчле Байрас та күз яшьләрен тыя алмады. Кайчандыр Сөмбел күз яшьләре түккән мендәр өстенә аның да күз яшьләре кушылды.

Байрас ничә тапкыр, адрес сорап, Сөм­белнең әнисе Сания апа янына барды. Сания апа:

- Сөмбелнең адресын бирмим, сорама да, - дип башын гына селкеде. Аптырагач, әнисе Сөмбелгә Байрасның аны эзләве ха­кында хат язды. Сөмбелдән:

«Эзләмәсен. Адресымны бирмә. Әни, башка миңа алар турында бернәрсә дә яз­ма, ишетәсем дә килми. Онытырга ирек бир, яраларыма тоз салма», - дигән җавап килде.

Сания апа бу хатны Байраска укытты. Егет исә:

- Мин көтәм әле, апа. Сине дә ялгызың­ны ташламыйм, - дип, җае чыккан саен килеп йөрде.

Яңа ел бәйрәменә хат белән бергә Аза­матның ике фотосурәте килде. Аның бер­се Әлфискә дип аталган, артына: «Туган көнең белән, абыем!» - дип язылган. Хатта Әлфискә апасыннан дигән туган көн бүлә­генең бәрәңге базында икәнлеге әйтелгән иде. Сөмбел әнисеннән фото белән шушы хатны Әлфискә тапшыруын үтенгән.

Сания апаны бәйрәм белән котларга дип, Байрас та килде. Аның күзләреннән үк Сөмбел турында нинди дә булса сүз ишетәсе килгәне аңлашыла иде. Сания апа түзмәде, хатны Байраска сузды. Ул бик сөенде, тизрәк әниләрен, Әлфисне шатландырырга ашыкты.

Әлфиснең туган көненә дип, бәрәңге ба­зына яшерелгән тартманы ачуга, өйгә алма исе таралды. Тартмадан хат белән күлмәк чыккач, Әлфиснең шатлыгы эченә сыйма­ды. Апасы аның туган көнен онытмаган ич! Азаматның фотосурәтен кулдан-кулга, елый-елый, үбә-үбә йөрттеләр.

Язгы чәчү вакыты җитте. Байрас Са­ния апаның йорт-курасын караштырып, бәрәңгесен утыртышып китте. Әйткәнне дә көтмичә, һәр эшне үзе белеп эшләде. Көзен исә печәнен, утынын әзерләде, бө­тен келәтне бодай белән тутырды.

Сания апа Сөмбелдән тагын хат алды. Конверт эчендә хат белән Сөмбелнең фо­тосы да бар иде. Сания апа, күзләре тал­ганчы, кызының фотосын карады, кабат-кабат хатны укыды. Мондый шатлыкны эчтә яшереп саклап буламыни, кич белән Байрас килүгә, аның алдына Сөмбелнең хатын, фотосын куйды.

- Сөмбел югалмас, Алла теләсә, укып бетерүгә кайтыр, - дип сөйләнә-сөйләнә, чәй әзерли башлады.

Байрас фотодан күзен ала алмады. Сөм­бел шундый матур, чия төсле күлмәге кара чәченә бик килешә, бәхетле булуы елмаюыннан сизелә иде.

«Укыган кеше янында надан шофер булып йөреп булмас», дип, Байрас шул ук көзне Чиләбе инженерлар әзерләү инс­титутының читтән торып уку бүлегенә укырга керде. Укыды да, эшләде дә. Хәзер инде Сөмбелнең тиз генә кайтмаячагы көн кебек ачык иде. Ул аның кайда икәнлеген белсә дә бармады. Сөмбел кайтуга, мин аңа тиң булырга тиеш дип, сабыр гына көтәргә булды.

Әлфиснең чәчәкләре көзен бакча туты­рып чәчәк атты, ул бөтенесен апасы куш­канча эшләде. Бакчага Фәридәнең кулын да тактырмады, үзе утыртты, үзе алды. Апасы кышын кайтса, сыйлармын дип, алмаларны төреп, тартмага тутырды.

Булат та бу бакчаны бик ярата, буш ва­кыты булган саен, карт алмагач төбендә утыра иде. Соңгы айларда ул гел моңсу йөрде, беркөнне төшендә улын күрде. Улы биек кыяга менгән дә, төшә алмыйча, әти-әни дип, үзәк өздереп елый, Булат, ничек үрелсә дә, буе җитми, юата да ал­мый. «Улым, улым, елама», - дип уянып китте.

Менә шуннан бирле ул үз-үзенә урын тапмый, эче поша, улын сагына башлады. Фәридә бала табар да барысы да онытылыр дип, үзен тынычландырырга тырышты. Ләкин, нишләптер, Фәридә генә авырга узмады.

- Фәридә, бала кирәк безгә. Өйләнеш­кәнгә ике ел бит, берәр малай алып кайтыр идең, - дип, Булат берничә тапкыр әйтеп тә карады.

Фәридә генә:

- Булыр әле, без яшь бит, кая ашыгырга? Бүлмә кечкенә, - дип, җиңелчә җавап бе­лән котылды.

Фәридәнең гәүдәсе төз, матур, кул­тыклашып барганда, аңа бик күп егетләр борылып карый. Булат моңа хәзер сө­енмәде дә, көенмәде дә, колагыннан бала елаган тавыш китмәде. Әгәр әтисе хаклы булса, барлык кылган гамәлләре үкенечкә калса... Фәридәгә өйләнәм дип, улын, Сөмбелнең яшьлеген корбан итте. Теләгенә иреште, аның хатынына күпләр кызыгып карый, бәлки, Булаттан көнләшәләрдер дә, тик аның гына исе китми, һәр кайткан саен, әтисенең ни әйтергә теләгәнен күзләреннән күрә, үзенең сүз башларга кыюлыгы җитми. Шулай да әтисе түзмәде:

- Улым, нәрсә булды сиңа? Җилкәләрең салынып төшкән, башың түбән иелгән, ка­дерле әйберен югалткан кешедәй, җиргә карап йөрисең. Инде теләгеңә ирештең, хыялларың тормышка ашты, тагын нәрсә җитми соң? - дип сорап куйды.

- Әти, йокларга ятсам, колагыма бала елаган тавыш ишетелә, улымны бик сагы­нам. Син хаклы булгансың, ниләр югалт­канымны соң аңладым...

* * *

Сөмбел, җәй буе апасы янында эшләп, тәҗрибә туплап, дүртенче курска килде. Укудан соң репетициягә йөгерде. Ул татар дөньясы йолдызлары - Илһам Шакиров, Әлфия Авзалова җырларын бик яратып башкарды. Башкорт, татар концертлары килсә, берсен калдырмый аларга йөрде. Сөмбел үзе дә еш кына концертларда катнашты, үзенә күрә кечкенә йолдызга әйләнде. Аның репертуары баеды, микро­фон белән җырларга өйрәнде, еллар аның тавышына көчле тембр өстәде. Бишенче курсны бетергәч, ансамбль Үзбәкстан буйлап гастрольгә чыгып китте. Сөмбел авылга кайтырга юллык, күчтәнәчләр, бү­ләкләр алырлык акча булыр дип, аларга кушылды. Госман аның фотосын зурай­тып, афиша ясатты, өстенә зур хәрефләр белән «СӨМБЕЛ» дип яздырды. Төрле почмакка сибелгән татар, башкорт халкы аларның концертларын сагынып көтеп алды. Сөмбел җырлаганда, алар туган якларына кайтып килгәндәй булдылар, якыннарын сагынып еладылар. Җырчы кызның даны еракларга таралды. Таш­кент, Фирганә, Сәмәрканд шәһәрләрен­дә аларга, тамашачылар соравы буенча, өстәмә концертлар бирергә туры килде. Сөмбел чит җирдәге татар-башкортның күплегенә аптырады. «Мине монда ачы язмыш җилләре ташлады, болар ничек килеп эләккән?», дип уйланды.

Алар ай буе ил гизеп кайтты. Акча Сөм­бел уйлаганнан да күбрәк җыелды.

- Гаилә кассасына минем дә әзрәк өле­шем керсен, — дип елмаеп, эшләп алган акчасын абыйсы алдына куйды.

- Кирәкми, үскәнем, үзеңә булсын.

- Мин сезгә бурычлы, абый, кылган яхшылыкларыгызны акча белән генә бәхил­ләтә алсам, күпме булса да түләр идем.

Абыйсы белән апасы бер-берсенә серле карап куйдылар.

- Сөмбел, без синнән бернәрсә сорамакчы идек.

- Сез әллә нинди бүген, мин юкта нидер булмагандыр ич? — дип, куркып, тизрәк улын кулына алды Сөмбел.

- Сөмбел, син әле яшь, тормышың алда, кияүгә чыгарсың, тагын бала табарсың, бәлки Азаматны безгә калдырырсың? - ди­де абыйсы. Үзе тирләп чыкты, кулларын уды, кая карарга белмәде. - Без аны укы­тырбыз, зур кеше итәрбез, бөтен җыйган байлыгыбыз аңа калыр.

Булачак табиб, бу сүзләрдән аптырап калса да, үзен бик тиз кулга алды.

- Әйдә, улым, йокларга кирәк, - дип, улын икенче катка үз бүлмәләренә алып менеп китте.

Ул бүлмәсеннән төшкәндә, абыйсы бе­лән апасы һаман шул килеш уйга батып утыра иде.

Сөмбел салмак кына сүз башлады.

- Әгәр кылган яхшылыкларыгыз өчен улымны сорыйсыз икән, башта минем җанымны алыгыз. Мин инде ике тапкыр үлемнән калган кеше, өченчесен күтәрә алмам. Мин сезгә ниләр кичергәнемне сөй­ләмәдем. Мине жәлләвегезне дә теләмим. Балам карында чакта ике тапкыр үлем белән күзгә-күз очраштым, мине караучы карт табиб: «Яраларың төзәлер, тик башка балаң гына булмас, берәр могҗиза гына ярдәм итмәсә инде», - диде.

Бүлмәдә тынлык урнашты, бу вакытта өчесенә дә бик авыр иде.

- Баламны сагынып саргаермын, нигә кирәк миңа ул диплом, үзе яралы кеше кем­гә ярдәм итә алсын? Туган ягыма кайткач, баламны сатып, белем алдым, диярменме? Аны бит анда әби-бабасы көтә. Ничә ел сез минем өчен әти дә, әни дә булдыгыз, Азамат та сезгә оныгыгыз кебектер, дип уйладым. Мин сезнең хәер-фатихадан башка китәргә җыенмыйм. Әгәр яхшылыкларыгызның башка бәясе юк икән, миңа бер йотым агу җитә, бирегез агу, аннан алырсыз баламны, - дип, сүзен тәмамлады Сөмбел, авыр сулап.

- Юк, балам, алай димә, зинһар, кичер безне, кичер без карт җүләрләрне, - дип, Галимә апасы Сөмбел алдына килеп тез­ләнде. Үзе елады, үзе Сөмбелне кочаклады.

- Син бездән китсәң, ничек яшәрбез? Алар, кочаклашып, бик озак еладылар, абыйсы да күзен аска яшерде. Ниһаять, Сөмбел телгә килде.

- Мин бит аны сездән бөтенләйгә алып китмим. Әллә мине сезнең картлыгыгыз турында уйламый дисезме? Мин сезнең алда бурычлы.

- Син безнең хакта уйлыйсыңмы? Чын­лапмы?

- Мәктәпне бетергәч, мин аны монда укырга китерермен. Укыр, эшләр, карт­лык көнегездә яныгызда булыр, тик ях­шы кеше генә булып үссен. Мин шулай уйлап йөри идем, абый, сез бүген мине шаккатырдыгыз. Сездән мондый сүзләр көтмәгән идем.

- Кичер безне, Сөмбел, без һәрвакыт сезне көтеп яшәрбез. Бу сүзләребез белән рәнҗеткән булсак, зинһар, гафу ит, - дип, абыйсы Сөмбелне кочаклап алды.

- Мин әйткән сүземдә торам, абый, сезнең картлыгыгыз Азамат кулында бу­лыр. Сез аны бик иркәлисез, бездә аңа иркәләүләр эләкмәс, ул чын ир булып үсәргә тиеш, аның нәселе бик яхшы, чибәр кешеләр, - дип елмайды.

Бу сөйләшү ике якка да җиңеллек ки­терде, алар бер-берләренә тагын да якы­найдылар.

- Син искиткеч яхшы кеше, Сөмбел, без сезне бик сагынырбыз инде.

- Сагынсагыз, безгә ешрак кунакка кайтырсыз. Әле бит тагын ярты ел бар, ә мин иртәгә китүче кебек сөйләшәм. Әй­түе генә җиңел, өйгә кайтмаганга алты ел. Мин бит хәзер бөтенләй икенче кеше, киткәндә бала гына идем...

- Ә хәзер син - тирә-яктагы иң чибәр хатын, үзең әле югары белемле табиб та. Сөмбел, ачуланмасаң, бер сорау бирим әле. Улыңның әтисе, кире кайт, дип килсә, нишләрсең?

- Ул инде өйләнгән булырга тиеш. Ни­чек кенә булмасын, кирегә юл юк. Миндә аның мәңгелек истәлеге калды, ул миңа шундый бала бүләк итте, мин аңа үпкәлә­мим, үткәнемә үкенмим. Мин яңа тормыш башларга җыенам...

Алар шулай таң атканчы сөйләшеп утырдылар.

* * *

Сөмбел әнисенә үзенең фотоларын, афишаларын җибәрде, Сабантуйга матур күлмәк-яулык салды. Әлфисне дә онытма­ды, аңа дип күлмәк җибәрде.

Посылканы алгач, әнисенең шатлыгы эченә сыймады. Сөмбелнең афишасы шун­дый матур, сокланып туя алмассың. Аның кызы шундый булганмы? «Бу афишаны Байраска да күрсәтермен әле, ул мескен һаман Сөмбелне көтә бит...»

Байрас - баһадир инде хәзер, ничә ел көрәшеп, Сабантуй батыры булды. Андый чибәр егет тирә-якта юк, күп кызлар аның турында хыялланадыр, ул гына берсен дә күрми. Үзен инженер итеп куйдылар, киләсе елга укуын бетерә. Менә бит ул мәхәббәт кешене нишләтә! Сөмбел укый дип укырга керде, Сөмбел җырласа, мин көрәшәм, дип, көрәшкә чыкты - барысы да мәхәббәт хакына. Мәхәббәт аны үрләргә үрләтте. Алар, бер-берсеннән ерак бул­салар да, икесе дә бу тормышта кирәкле, укымышлы кешеләр булырга теләде.

Сания апа янына Байрас, күбесенчә, Сөмбелнең хатларын укырга килә иде. Аның ни әйтергә теләгәнен Сания апа ялварулы күз карашыннан ук аңлый. Бү­ген дә егет килеп керүгә:

- Уф, Ходай биргән бит сиңа күзләр­не, җаныңны чыгарып салырсың. Менә кил, кара, - дип көлеп, түр якның ишеген ачты. Сания апа Сөмбелнең афишасын олы рамга куйган иде. Байрас үзенең зур гәүдәсе, киң җилкәләре белән бөтен ишек­ не каплады. Ул бик озак афишага карап торды, аннары әкрен генә якын килеп, фотодагы Сөмбелнең иреннәрен, чәчлә­рен бармаклары белән сыйпап карады, әйтерсең, ул сурәтне түгел, Сөмбелне иркәли иде. Байрас күзләрен йомды, авыр итеп сулап куйды. Сания апаның карап торуын сизгәч, уңайсызланып, тышка ук чыгып китте.

- Әйдә, кер инде, чәй эчик, - дип, Сания апа аның артыннан чыкты.

- Сания апа, әгәр Сөмбел кияүгә чыгып калса, мин ничек яшәрмен? Мин бит аны гына көтеп, өметләнеп яшим, башкача булыр дип уйларга да куркам.

Сания апа, елмаеп:

- Бер елдан кайтам, дигән, менә, хатын укы, шунсыз барыбер китмәссең, - диде.

Байрасның йөзе яктырып китте, матур итеп көлеп куйды. Аның күзләре: «Син генә минем хәлемне аңлыйсың, Сания апа», - дия иде кебек.

* * *

Югары уку йортларында укулар тәмам­ланды. Сөмбелнең чыгарылыш кичәсе килеп җитте. Диңгез төсендәге тукымадан бик матур озын күлмәк тектеләр. Укуын тәмамлавын котлап, абыйсы белән апасы алтын чылбыр һәм алтын беләзек бүләк итте. Алар, дүртәүләшеп, киенеп-ясанып, институтның актлар залына киттеләр. Зал шыгрым тулы иде. Ата-аналар бала­ларының шатлыгын уртаклашырга дип килгән.

Менә шушы кызыл катыргы эчендә алты ел гомер. Бу алты елда ниләр генә булмады: сөенечләр, көенечләр, йокысыз үткән төннәр, бәхетле мизгелләр...

Сөмбел дә туган якларына кайтырга җы­енды. Аэропортка ике олы чемодан, сумка­лар белән килде. Апасы юл буе елап барды, Азамат аның күз яшьләрен сөртте:

- Зур әни, елама, мин сиңа хат язармын, - дип юатты.

Сөмбел үзенең алты ел элек бер нәр­сәсез, шул баланы күтәреп килүен исенә төшерде. Ул вакытта абыйлары үз канат­лары астына сыендырмаса, ялгыз башы кая барып төртелгән булыр иде икән? Ходай аңа йөзе белән борылды, җитәр бу балага газапланырга дип кызгангандыр, күрәсең.

Август уртасы. Печән вакыты. Әнисе болындадыр, мөгаен.

Самолет аларны туган якка, Урал таула­ры аша Чиләбе шәһәренә китереп төшер­де. Ул автобус белешеп тормады, аэропорт янында торучы таксиларның берсе белән авылына кайтып китте. Туган авылына якынайган саен, ныграк дулкынланды, әнисе ничек каршылар, дип уйланды.

Кояш баеп килгәндә, такси Сөмбелләр­нең ачык капкасы алдына килеп туктады.

- Сезне капка ачып каршылыйлар, кыч­кыртып тавыш биримме? - диде таксист.

- Кирәкмәс, алар безне көтмиләр, - дип, Сөмбел акчасын түләде, машинадан чыкты. Әйберләрне капка төбенә бушат­кач, таксист китеп барды.

Сөмбел керергә ашыкмады, тирә-ягына каранды, туган авылы һавасын сулады. Азамат, әнисенең итәгенә тотынып, та­ныш булмаган җирне күзәтте.

Киң эшләпәле берәү ишегалды урта­сында торган йөк машинасыннан сарай башына печән ата иде. Ул кинәт артка борылып карады. Аларны күргәч, эшеннән туктап калды, бераз карап торды да сәнәген кадап җиргә сикерде һәм әкрен адымнар белән аларга таба килә башлады. Ул эшләпәсен салгач кына, Сөмбел аны танып телсез калды. «Байрас, син монда нишләп йөрисең?» - диясе килде, теле әйләнмәде, беренче тапкыр күргәндәй карап тик торды. Азамат, аптырап, бер әнисенә, бер каршында торган зур гәүдә­ле абыйга карады. Абый эндәшми, аның әнисенә карап тора, ул әкрен генә күз ка­рашын Азаматка күчерде дә аның алдына чүгәләде:

- Азамат, кайттыңмы, кил миңа, - дип кулын сузды.

Азамат каршы килмәде, кызыксынулы күзләре белән Байраска карап, көтмә­гәндә:

- Син минем әтиемме? - диде.

Сөмбел улының сүзләреннән сискәнеп китте:

- Улым...

Байрас аңа әйтеп бетерергә ирек бир­мәде, «эндәшмә» дигәнне аңлатып кулын күтәрде, бер кулы белән күкрәгенә бала­ны кысты.

- Әйе, улым, мин синең әтиең.

Сөмбел, бу сүзләрне ишетеп, баскан урынында катып калды.

-Байрас!

Байрас, «Дәшмә!» дигәндәй, каты итеп Сөмбелнең кулын кысты.

- Мин сине шундый сагындым, улым, - дип, баланы кулына алды. – Әниеңне үбеп алыйк әле, мин аны да бик сагындым, - диде дә, Сөмбелне күкрәгенә кысып, маңгаеннан үпте.

Азамат бер кулы белән әнисен кочак­лады да матур итеп көлеп җибәрде. Ул ике яктан икесен кочаклап, чуп-чуп үбеп алды.

- Әтием, мин сине бик сагындым. Ә бу зур машина кемнеке? Минем машинага утырасым килә.

- Байрас, нишлисең син? Ул бит бала, алай ярамый, - диде Сөмбел, күз яшьлә­ренә төелеп.

- Ярый, мин сезне алты ел көттем, - ди­де дә, борылып, Азамат белән машинага та­ба китте. - Сания апа, кунаклар кайтты!

- Бу кызу эш вакытында нинди кунак­лар? - дип сөйләнә-сөйләнә, Сөмбелнең әнисе килеп чыкты.

Капка төбендә, чемоданнар арасында әле һаман зиһенен җыя алмый басып тор­ган Сөмбел, әнисен күргәч, елап җибәрде. Әллә аптыраудан, әллә әнисен бик сагы­нуын аңлаудан:

- Әни, әнием, - дип үкседе.

- Сөмбел балакаем, син түгелме соң? - дип, әнисе кызын кочаклап алды. - Бала кая?

- Әнә, Байрас янында.

Әнисе оныгына таба йөгерде, ике арада нишләргә белмәде.

- Әйдә, балам, нишләп һаман анда то­расың?

Байрас эндәшми генә чемоданнарны ишек төбенә китереп куйды.

- Сез өйгә керегез, мин печәнне үзем атып бетерермен. Ә син, улым, шунда утырып тор, әнә, рулен боргала.

Бер йөк печәнне сарай башына ничек тутырып бетергәнен үзе дә сизми калды, йөрәге шатланып, «ул кайтты, кайтты» дип типте.

- Улым, эш бетте. Әйдә, икәү мунча кереп чыгыйк, - дип, Азаматны үзе белән мунчага алып китте. Җан тартмаса, кан тарта, бала аңардан читенсенеп тормады, сөенде, көлде. Аның көлүләре әнисенекенә, күзләре әтисенекенә охшаган иде.

- Әти, ә син мине машинага утыртып йөртерсеңме? Минем зур машинада бер дә йөргәнем юк, - диде Азамат, Байрасның муеныннан кочаклап.

- Йөртәм, әлбәттә, иртәгә үк.

- Син бүген кем белән йоклыйсың?

- Синең белән инде, улым.

Алар шулай сөйләшә-сөйләшә юын­дылар.

Сания апа кызы белән оныгы кайту шат­лыгыннан елады да, көлде дә. Ашыга-ашыга өстәл әзерләде. Сөмбел әнисенә булышып йөрсә дә, уйлары капка төбендә иде.

- Әни, миңа нишләргә? Ник балага «мин синең әтиең» диде ул? Мин хәзер ни­чек аңлатыйм, башым да эшләми. Байрас монда нишләп йөри? Син, балам, ныклап уйла, андый егет­не көндез шәм яндырып эзләсәң дә таба алмассың. Байрас сине ничә ел көтте, башта мин дә каршы килдем, ә ул әнә шулай үз өенә кайткан кебек килә, бар эшне үзе белеп эшли. Синең хатларны укып сөенә. Ул сине бик ярата, кызым, бәхетеңә каршы килмә.

- Ни сөйлисең син, әни? Кеше ни дияр, алар бит бертуганнар.

- Кешеләрме? Мондый егет асылын кире каксаң, җүләр, диярләр.

Азамат белән Байрас мунчадан кайтты­лар. Байрас, керүгә, без юкта ни сөйләш­тегез дигәндәй, Сөмбелгә карап куйды. Сөмбел ничектер каушап калган, үзен чит кешеләр арасында кебек тота иде. Алар бергәләшеп чәй эчтеләр. Азамат:

- Мин әти белән йоклыйм, - дигәч, Сөмбел сискәнеп китте. Ул авызын ачарга өлгергәнче, Байрас:

- Әбисе, без улым белән теге бүлмәгә кереп ятыйк, - дип, Азаматны үзе белән алып кереп китте.

Сөмбел, аптырап, ни әйтергә белми, әнисенә карады.

- Курыкма, кызым, Байрас нишләгәнен яхшы аңлый.

Ул кичне Сөмбел әнисе белән аш бүл­мәсендә бик озак сөйләшеп утырды, таң алдыннан гына йокларга ятты. Иртән ул уянганда, Азамат белән Байрас урынна­рында юк иде. Сөмбел йөгереп ишегалды­на чыкты. Әнисе, кызының куркынган йө­зен күреп, тынычландырырга ашыкты.

- Байрас Азаматны үзе белән алып кит­те, озакламый кайтырлар.

Төшке аш вакыты тирәләрендә капка төбенә өр-яңа кызыл «Жигули» машинасы килеп туктады. Машинадан кара костюм-чалбар кигән, зәңгәр күлмәгенә килешле галстук таккан Байрас төште. Ул бу кос­тюмда искитмәле чибәр һәм дәрәҗәле егет асылы иде. Бу инде майкадан йөргән озын чәчле гади генә шофер түгел иде шул. Яңа гына мунчадан чыккан Сөмбел озын чәчләрен җилдә киптереп маташа иде. Аларның күз карашлары очрашты. Азамат әнисенә ашыга-ашыга үзенең күр­гәннәрен сөйли, тик улының сүзләре генә Сөмбелнең башына керми. Байрас аңа якынрак килеп басты, ул аны кочаклап алыр кебек иде, ләкин үзенең хисләрен тыеп кала алды.

- Безгә икәүдән-икәү генә сөйләшергә кирәк. Мин эштән соң кайтырмын, - диде дә борылып чыгып китте.

Кич баланы йоклаткач, Байрас Сөмбел­не елга буена чакырды. Алар әкрен адым­нар белән елга буена төштеләр. Сөмбелнең балачагы шушы елга буенда, әрәмәлектә үтте. Кышын малайлар белән кәшәкә суктылар, җәен күлмәк итәге белән балык сөзделәр. Әрәмәлек киңәеп киткән, елга гына элек ничек акса, хәзер дә тыныч кы­на, кичке тынлыкны бозып, челтер-челтер ага. Байрас әкрен генә Сөмбелнең чәч толымнарын кулына алды. Сөмбел исә кайчандыр дусты, туганы булган, авыр чакта һәрвакыт ярдәм иткән Байрас янын­да үзен ничек тотарга белмәде.

- Сөмбел, син киткәнче үз хисләремне әйтергә өлгермәдем. Мин сиңа беренче мәртәбә күргәннән бирле гашыйк. Синең абыйны яратуыңнан көнләштем. Син һәрвакыт миңа карап елмая идең, мине шушы елмаюларың белән нинди газап­ларга салуыңны аңламадың. Хәер, мин сиңа әйтеп карадым, син генә барысын шаяруга әйләндердең, - дип, аны үзенә таба борды.

Аның күзләренең матурлыгы бозны түгел, ташны да эретер иде... Сөмбел үз уйларыннан куркып калды. Байрас, иелеп, аның татлы йомшак иреннәреннән үбеп алды.

- Беләсеңме, шушы иреннәргә бер ге­нә кагылсаң иде дип, күпме хыялландым мин. Хәзер инде бу иреннәрне туйганчы үбәчәкмен, мин аларга беркемне кагыл­дырмаячакмын.

Ул аны тагын үпте, иркәләде.

Сөмбел инде ир-ат кулының нинди булуын да оныткан иде. Байрасның көчле куллары, назлы иреннәре аның башын әйләндерде, күкләргә менгерде, суларга салды. Ул хәзер өлгергән хатын, ул да иркәләүләргә сусаган икән бит. Байрас аны җибәрергә ашыкмады, аның калтыравын сизеп, көчле куллары белән күкрәгенә кысты.

- Сөмбел, минем хатыным, тормыш юлдашым бул. Мин сине беркайчан рән­җетмәм, әти-әни кебек тату яшәрбез. Мин сине үлгәнче яратырмын, - дип пышыл­дады. Аның кайнар сулышы Сөмбелнең битен, колакларын, чәчләрен яндырды.

- Сөмбел, бәлки, син дә мине бервакыт яратырсың. Мәхәббәтемне кире какма, мин сине бик бәхетле итәрмен.

Сөмбел үз-үзен кулга алырга, тынычла­нырга тырышты.

- Байрас, мин моңа әле әзер түгел. Әллә өнем, әллә төшем, аңлый алмыйм. Кайткан көнемнән бирле син мине үзеңнең сүзлә­рең белән гаҗәпләндерәсең. Болай булыр дип башыма да китерә алмадым, мин кит­кәнгә барыгыз да шатлангансыздыр, дигән идем. Сине дә, күптән өйләнгәндер, дип уй­ладым. Син мине ашыктырасың, уйларга да мөмкинлек бирмисең. Байрас, алай ярамый, сез бит туганнар, Булат ни дияр? Сезнең арагызга керәсем килми, минем аркада ике туганның дошманлашуын теләмим. Әткәйләр ни дияр?

- Алар әйтәсен әйттеләр инде. Булат өйләнде, теләгенә иреште. Ә әти безгә күп­тән үзенең хәер-фатихасын бирде, әти-әни сине бик ярата, сагына, кайтуыңны көтә, минем кебек, - диде дә тагын Сөмбелне үбә башлады.

Алар бу таңны су буенда бергә кар­шылады. Иртән Сөмбел әкрен генә улы янына кереп ятты, Байрас эшкә китте. Ул бүген бик бәхетле, буй җитмәс хыялы тормышка ашты. Ул бүген беренче тапкыр үзе яраткан иреннәрне үпте.

Төштән соң Байрас тәмле әйберләр кү­тәреп кайтты.

- Әйдә, җыен, әтиләргә кайтабыз, - ди­де, үзе, «ярдәм ит инде» дигәндәй, Сания апага карап куйды.

- Әйе шул, барып кайтыгыз, кодалар­ның күңеле булыр, - дип, Сания апа кар­шы килмәде.

- Азамат, бабайларга барабызмы? Анда сине әбиең, абыең көтә.

- Барабыз, барабыз. Әни, әйдә, бабай­ларга барыйк инде!

Сөмбел аптырап:

- Бүген үкме? - диде. Ул, Байрас тагын бер мөгез чыгармагае, дип курка иде.

- Бүген, - диде Байрас, кире чигенергә урын калдырмыйча.

- Ярар, җыеныйм, чыгып торыгыз.

Байрас Азамат белән Сания апаны, Сөмбел кире уйлаганчы дип, тизрәк алып чыгып китәргә ашыкты.

- Әби, булыш миңа. Сөмбел курка, ә минем бер көн дә көтәсем килми. Хәер-фатихаңны биреп җибәр, мин барыбер аңа өйләнәм.

Сөмбелнең әнисе елмаеп баш какты. Ул риза иде.

Сөмбел киенеп чыккач, Байрас сокла­нуын яшермәде:

- Азамат, әниең шундый чибәр. Әгәр күрсә, безнең сукыр мулла да гашыйк булыр.

Әйе, аның каршында элекке ябык кеч­кенә Сөмбел түгел, уртача гәүдәле бик сөйкемле яшь хатын иде. Өстенә кигән зәвыклы, кыйммәтле киемнәре, өелгән чә­че, биек үкчәле аяк киеме - болар барысы аны затлы хатын итеп күрсәтә иде.

Байрас Сөмбелне үз янына алга утырт­ты. Азамат артта басып барды, аңа бөтен әйбер яңа, кызык, юл буе сөйләде, көлде. Сөмбел Ахунга якынайган саен дулкын­ланды, куллары калтырады, аяклары хәлсезләнде. Кызыл капканы узганда, ул төшеп кире йөгерер хәлгә җиткән иде. Бай­рас, аның хәлен тоеп, кулын кысты.

- Тынычлан, барысы да яхшы булыр, мин синең белән, син минем белән, - дип елмайды. - Шулаймы, улым?

- Юк, Байрас, - диде Сөмбел, куркып. - Алай димә, аңламаслар, син үзең дә нишләгәнеңне аңламыйсың. Бер йортка ике тапкыр килен булып төшмиләр, мин риза түгел.

Бу сүзләрдән Байрасның кәефе кырыл­са да, сиздермәде.

Менә алар Байрасларның тыкрыгына килеп җиттеләр. Байрас, капка төбенә ки­леп туктауга, каты итеп кычкыртты. Кем­дер капканы ачты, машина ишегалдына кереп туктады. Машина каршында басып торган Булатны күреп, Сөмбел куркып кал­ды, йөзе ап-ак кәгазь төсенә керде. Ул да, Сөмбелне танып, баскан урынында тора­таштай катып калды. Байрасның йөрәген көнчелек уты яндырып үтте.

- Әйдә, улым, килеп җиттек, - диде ул, үзе Сөмбелдән күзен алмады. Азаматны кү­тәреп, машина өстенә бастырып куйды.

- Әткәй, кил әле монда. Күрегез, кем кайтты безгә.

Шәүкәт абый, нидер сизенеп, абына-сөртенә машина янына килде. Бер улына, бер балага текәлде. Бала аңа эндәшми генә карап торды да, үрелеп, Байрасны кочаклады.

- Әти, бу кем?

- Бу синең бабаң, исәнләш, исемеңне әйт.

- Исәнме, бабай, мин Азамат.

- Исәнме, улым, кайттыңмы, без сине бик сагындык, бигрәк зур үскәнсең, - диде бабасы, тамагына утырган төерне йотып. - Кил әле үземә, әбиеңә күрсәтим.

Бакчага җыелган халык баланы кулдан-кулга йөртеп сөйде.

Машина янына килеп баскан яшүсмер Сөмбелгә текәлеп карап тора башлады. Сөмбел, аны танып: «Солтаным», - дип пышылдады. Әлфис, абыйларына охшап, озын буйлы, бик чибәр егет булып үскән. Сөмбелнең машинадан чыгарга көче җитмәде, аяк-куллары аңа буйсынырга теләмәде, күзләреннән яшь акты. Моны күреп, Әлфиснең аны кочаклап елыйсы килде; уналты яшьлек егеткә күз яшен күрсәтү оят тоелганга, ул, кинәт борылып, бакчалар артына ук чыгып китте. Шәүкәт абый килеп, машина ишеген ачты.

- Әйдә, кызым, өйгә керик, - дип, Сөм­белгә кул сузды. Аның үзенең дә Сөмбел­гә кушылып елыйсы килде.

- Сөмбел, балакаем, кайттыңмы? - дип, Гөлфия апа да йөгереп килеп җитте. Аны кочаклап бакчага алып керде.

Фәридә, берни аңламыйча, читтән генә барысын күзәтеп торды. Булаттан:

- Бу кемнәр? - дип сорагач, ире, ни әйтергә белмичә, сарайга кереп китте. Йорттагы хәлләр аны бик нык тетрәндер­де, аңа үзен кулга алырга кирәк иде. Улы үскән, Сөмбел үзгәргән, матур хатын бул­ган. Хәзер улы аңа кем дияр?

Әле ишетәселәре алда булган икән...

Булат, әзрәк тынычланып, башкалар янына чыкты. Аны күрүгә, бала, бу абый белән танышмадым дигәндәй:

- Әти, әти, бу кем? - дип, Булатка күр­сәтеп сорап куйды.

Шәүкәт абыйның йөрәге әрнеде. Байрас башта каушап калса да сиздермәде.

- Таныш бул, улым, бу Булат абыең, - диде, абыйсының күзләренә карап. - Ике әти булмый бит инде, - дип өстәде.

Булатның башына күсәк белән суккан­дай булды, йөзе агарды. Әйткән сүз - ат­кан ук. Кайчандыр Байрас аңа бу баланы көчләп такты, Булат исә аны матур хатын­га алыштырды. Ә хәзер, рөхсәт тә сорамыйча, тартып алды. Булатка Азаматның абыйсы булудан башка чара калмады.

Сөмбел, Әлфисне эзләп, бәрәңге бакча­сына чыкты. Ул бер почмакка утырган, кул арты белән күз яшьләрен сөртә иде.

- Әлфис, солтаным, - диде апасы, аның алдына тезләнеп. - Үскәнем, син нинди зур егет булгансың, - дип, Әлфисне кочак­лады. - Әллә миңа үпкәң зурмы? Эндәш­мисең дә, Азамат белән дә күрешмәдең. Мин аңа синең хакта бик күп сөйләдем, ләкин сине болай җиткән егет итеп күз алдыма да китерә алмадым.

- Апа, мин сезне һәр елны көттем, чәч­кәләреңне саклап үстердем, ә сез бик озак кайтмадыгыз. Бүген, сезне күргәч, юга­лып калдым, - дип, Әлфис күз яшьләрен сөртте. - Мин сезне бик сагындым.

Байрас, энесенең хәлен аңлап, Азамат­ны күтәреп, бакчага керде.

- Менә бәләкәй абыең, ул сине кечкенә вакытыңда гел күтәреп йөрде, синең белән уйный иде.

- Ә ул ник елый?

- Ә син аны юат, кочакла, улым, сөй­ләш, ә без әбиең янына керәбез.

Сөмбел белән Байрас, аларның икесен генә калдырып, бакчадан чыгып китте. Булат хатынына:

- Җыен, киттек, - диде дә машинасына чыгып утырды.

Фәридә иренә каршы килмәде. Булатка юл буе сәер кунаклар турында сораулар яудырды, ләкин сораулары җавапсыз кал­ды. Ире аны ишетмәдеме, яисә ишетеп тә дөресен әйтергә көче җитмәдеме...

Әйе, Сөмбел белән кайчан да булса оч­рашырга тиеш иде ул. Ләкин болай түгел бит. Ә Сөмбел үзгәргән. Кыска чәчле, кыска итәкле, сыерчык кебек четердәп торган кечкенә Сөмбел хәзер йомшак кы­на, үз дәрәҗәсен белеп кенә сөйләшүче сөйкемле ханым булган.

Ә энесе? Энесе аның улын тартып ал­ды. Байрас мондый адымга барыр дип башына да китермәде бит ул. Киткәч, оныткандыр дип уйлады, ачыктан-ачык берни сорамады. Сөмбелне каян табып алып кайткан? Улы кайда булган, ничек үскән? Эх, язмыш агач башыннан йөрми шул, кеше башыннан йөри.

* * *

Сөмбел Гөлфия апа тирәсендә кайнаш­ты, икәү сөйләшеп туя алмадылар. Байрас каядыр барып кайтты, үзе читтән генә Сөмбелне күзәтте.

Әтисе икенче көнне:

- Улым, нишләргә уйлыйсың, сөйләш­теңме, ризамы? - дип сорады.

- Юк, ризалашмый, абыйдан читенсенә, ахры, безне дошманлаштырудан курка.

- Сөмбел хаклы, улым. Аны күргәч, абы­еңның йөзе ап-ак булды, ул үзенең кемне югалтуын аңлады. Әгәр Фәридәне аерып, Сөмбелне кире алырга теләсә?

Байрас бу хакта уйламаган иде.

- Юк инде, әти. Мин Сөмбелне алты ел көттем. Минем ничек газаплануымны үзегез күрдегез, абыйның ике ятып бер төшенә дә кермәде, өйләнү белән онытты. Яшәсен үзенеке белән! Мин Сөмбелне беркемгә бирмәячәкмен! Шушы ике көн эчендә өйләнмәсәм, исемем Байрас булма­сын! - диде каты итеп. - Әти, миңа сезнең хәер-фатихагыз кирәк, калганында минем эшем юк.

- Без риза да ул, Сөмбел риза булмаса, нишләрсең?

- Анысын үзем хәл итәрмен, миңа бары ике көн кирәк.

Шәүкәт абзый улын яхшы белә: ике сөй­ләргә дә яратмый, әйткән икән, эшләми дә калмый.

Шәүкәт абыйларда ике көн кунганнан соң, Сөмбел кайтырга җыенды. Гөлфия апа:

- Тагын бер көнгә генә калыгыз инде, аннары Байрас илтеп куяр, - дип ялварса да, Сөмбел ризалашмады.

- Юк, әнкәй, без кайтыйк, күрештек, сөйләштек, әни дә көтәдер. Байрас – эш кешесе, аны борчып тормыйбыз.

Капкадан чыгулары булды, тузан туз­дырып, Байрас кайтып туктады, тиз генә машинадан чыкты.

- Улым, кая җыендыгыз? - дип, Азамат­ны күтәреп алды.

- Әбигә кайтабыз, - диде бала.

- Син, улым, әби-бабаң янында өйдә калып торырсың, без әниең белән шәһәргә барып киләбез, - дип, Азаматны өйгә кире алып кереп китте.

Байрас, улын калдырып чыккач, маши­на янында аптырап басып торган Сөмбел­гә ачулы итеп карап:

- Утыр машинага! - дип, алгы ишекне ачты.

Сөмбел кузгалмагач, ялт итеп кулына күтәреп, машинага утыртты. Машина үрә басарга җыенган ат сыман сикереп куйды да, авыл урамын тузанга күмеп, шәһәргә таба җилдерде.

- Байрас, нишлисең син, чапма, - диде Сөмбел, куркып.

Байрасның күзенә ак-кара күренмәде. Үзе бернәрсә дәшми, иреннәре кысылган, күзләре уттай яна. Авылдан нинди тизлек белән чыгып китсә, шулай шәһәргә килеп керде. Машина зур яңа бина каршына ки­леп туктады. Байрас, Сөмбелне кулыннан җитәкләп, бина эченә өстерәде.

- Тукта, кая чабасың, егасың бит. Ник дәшмисең?

Байрас аны җиңел генә кулына күтә­реп алды, алдындагы ишекне этеп ачты. Бүлмәдә утырган хатын куркып сикереп торды. Байрас:

- Менә, без килдек. Кая кул куярга? - дигәч, теге хатын кабаланып, өстәлдә яткан китапка төртеп күрсәтте.

- Куй шунда имзаңны! - диде Байрас, Сөмбелне идәнгә бастырып.

Сөмбел аптырап кәгазьгә карады, Бай­расның сүзләренә буйсынып, кул куйды. Ханым, ашыгып, өстәлгә аларның пас­портларын китереп салды. Байрас, рәхмәт әйтеп, документларны алды. Сөмбелне ничек күтәреп кергән булса, шулай алып чыгып машинага утыртты. Бераздан яңа төзелгән биш катлы йортның ишек төбенә килеп туктадылар. Байрас Сөмбел ягында­гы ишекне ачты, аны машинадан суырып кына алды да, кулына күтәреп, кызу-кызу өченче катка күтәрелде. Сөмбелне кулын­нан төшерми генә бер фатир ишеген ачты. Алар бер бүлмәле фатирга килеп керде­ләр. Монда тормыш итәр өчен кирәкле бөтен нәрсә бар иде. Байрас аны бүлмә уртасында торган диванга әллә утыртты, әллә ташлады, һәрхәлдә, Сөмбелнең башы муеныннан ычкына язды. Байрасның ни өчен аны шулай песи баласы кебек бәр­гәләп йөртүен аңлый алмады. Байрас бу мизгелдә яралы зур җанварга охшап кал­ды, бүлмә буйлап арлы-бирле йөри баш­лады. Аның күзләре ачулы, йөзе җитди. Сөмбел куркып аны күзәтте. Байрас кинәт йөрүеннән туктады, аңа борылып:

- Беләсеңме кем син? - дип сорап куйды.

Аның бу ачулы сүзләреннән Сөмбел диванга ныграк сеңә төште. Беләм дигән­дәй, аптырап баш какты.

- Юк, белмисең, җан корты син! Теге ва­кытта качып китеп, күпме кешене елатка­ныңны, кайгыга салганыңны беләсеңме? Юк, белмисең. Әти-әни, синең өчен борчы­лып, бер елда ун еллык картайды. Салкын кыш көнендә, ач килеш, бала белән кайда йөри, дип борчылдылар, һәркөн кайту­ыңны көттеләр. Ә Әлфис сабый гына иде. - Байрас каяндыр Сөмбелгә таныш бер халат тартып чыгарды. - Менә моны таныйсыңмы? Ул сабый шушы күлмәкне өч ел кочаклап йоклады. Әни юса, исе бетә дип, яшереп саклады. Акылдан язмасын дип куркып, өч ел шушы халатны үземдә сакладым. Мин дә сине көтө-көтә акылдан
язар дәрәҗәгә җиттем, - диде дә халатны Сөмбелгә атты.

Сөмбелнең гаҗәпләнүдән күзләре тү­гәрәкләнде.

- Син киттең, барысын оныттың. Әниеңнең күпме күз яшьләре түгүен дә күрмәдең. Мин алты ел буе аның янында сине көттем. Син укый, дигәч, сиңа тиң булыйм дип, мин дә укыдым, эшләдем.

Син кайтуга дип, кечкенә булса да, шу­шы ояны әзерләдем. Ә син, минем бөтен хыялларымны таптап, тагын качарга җы­ендыңмы? Син минем бөтен җанымны ашап бетердең...

Ул ачу белән бүлмә ишегенә китереп сукты, ишектә тишек калды. Үзе кухняга чыгып китте, аннан чәйнек шалтыраган, савыт-саба ватылган тавыш ишетелде. Кинәт фатирда тынлык урнашты. Өермә ничек башланды, шулай тынды. Байрас ишек янына килеп басты. Башы ишек кашагасына җитә язып тора, җилкәләре ишек киңлеге. «Янәшә бассак, аю белән тычканга охшыйбыз икән», - дип уйлады Сөмбел. Үзе бер Байраска, бер ишектәге тишеккә карады. Байрас, аның күзләрендә курку күреп, аяк очына, идәнгә килеп утырды, туфлиләрен салдырды. Кыл кебек тартылган Сөмбел иске халатын күкрәгенә кысты. Байрас моңсу гына елмайды.

- Кич кайткач, мин дә аны шулай күк­рәгемә кысам. Мин бит сау-сәламәт ир-егет, миңа син үзең кирәк. Куркыттым, гафу ит. Башка алай эшләмәм, шулай да, әгәр киткән булсаң, мин сине табып, йомшак җиреңне каеш белән ярган бу­лыр идем. Зинһар, качма, минем сине дә, үземне дә бәхетле итәсем килә. - Ул Сөмбелнең кечкенә кулларын үзенең көрәк кебек кулларына алды, күзләренә карап, аның бармакларын үпте. - Син беркайчан да минем хатыным булганга үкенмәссең. Чын күңелеңнән мине ирең, балаңның атасы итеп кабул ит. Әгәр аңлаган булсаң, без ЗАГСта язылышып чыктык. Паспортында акка кара белән Арсланов Байрасның хатыны, дип язылган. Син - минем законлы хатыным. Минем бик матур туй ясыйсым, сиңа ак күлмәк кидерәсем килгән иде. Синең карышуың­нан, сине югалтудан курыктым. Сөмбел, яшик бергә. Әйт берәр нәрсә. Ник дәшми­сең? - Кесәсеннән кечкенә алтын балдак чыгарып, Сөмбелнең бармагына кидерде. - Мин сине бик яратам, гомерлек юлда­шым бул. Әгәр ярата алмасаң, балдакны шушы өстәлгә куеп китәрсең. Мин бары­сын шуннан аңлармын. Ул, кесәсеннән икенче алтын балдак чыгарып, Сөмбелгә сузды. Сөмбел, уйла­нып, аңа карап торды да балдакны кулына алды.

- Әгәр мине үткәннәр белән битәрләмәсәң, мондый тишекләр ясамасаң, мин сиңа яхшы хатын булырмын, - диде. Бай­расның бармагына ул биргән балдакны кидерде. - Син тугрылыклы ир булсаң, бал­дагыңны бармагымда үлгәнче саклармын, - дип, үзе дә җиңел сулап куйды.

Байрас бер мәлгә аптырап калды, ул Сөмбелдән тиз генә мондый сүзләр ише­термен, дип уйламаган иде, аның күзләре ялтырады, ак тешләрен күрсәтеп елмаеп җибәрде, шатлыгы эченә сыймады. Ул хатынын кочагына алып яратып үпте, назга сусаган ике йөрәк ләззәт дөньясына чумды. Көчле ирнең кайнар сулышы Сөм­белне яндырды, тылсымлы куллар аны йолдызларга алып менеп китте, башы өйләнде. Ул үзен мәңгегә шушы кулларга тапшырды. Икәүләшеп, ләззәт чишмәсен­нән йотлыгып су эчтеләр...

Көн үтеп, төн җитте, төн узып, тагын яңа көн туды. Байрас уянды. Ак мендәр­дә кара озын чәч көлтәсенә уралып йок­лаган хатынына сокланды. Аны уятудан куркып, тыныч кына уйланып ятты. Менә нинди татлы була икән ул озаклап көтеп алынган мәхәббәт! Сөмбелне кочагына алу турында күпме еллар хыялланды. Хыялда бер, ә тормышта бөтенләй икенче төрле... Дөрес, ул, егерме җиде яшенә җитеп, суфи булып утырмады, хатын-кызның төрлесен күрде, ләкин ул бүген бернәрсәне аңлады: бу дөньяда һәр кешенең үз пары бар икән, шул парны табарга кирәк. Ул ялгышмады, юкка гына Сөмбелне алты ел буе көтмәде, үзенең хисләрендә адашмады, ул моны бөтен җаны-тәне белән тойды. Иртәме-соңмы, Сөмбел үткәннәрен онытыр, ул да, бәлки, аны яратыр.

Байрасның хатынына баштанаяк карап сокланасы килеп, әкрен генә өстендәге юрганын тартты. Хатынының матур тәне ачылган саен, аның күзләре янды, сулышы ешайды, йөрәген шатлык хисе биләп ал­ды. Менә ул көтеп алган мәхәббәт!

Иренең күз карашын тоеп, Сөмбел дә уянды, үзенең шәрә ятуын абайлап, тизрәк юрган астына чумарга ашыкты. Байрасның елмаеп ятуын күреп, оялудан бите кып-кызыл булды. Көнме-төнме икәнен аңларга тырышты. Юрган астыннан ике күзен генә ялтыратып:

- Байрас, вакыт күпме? Ник уятмадың? - диде.

Байрас хатынына карап көлде.

- Тагын дүрт көн ятсак, минем ялым бетә, җаным.

- Ни сөйлисең син? Әткәйләр безнең монда ни белән шөгыльләнеп ятканны
белсә, ни уйлар? Ояты ни тора! Ничек күзләренә күренербез?

- Бәләкәй түгелләр, нишләп яткан­ны аңлыйлардыр, алар да бер-берсен ярата.

- Ни сөйлисең син? Әткәйләр белсә...

- Соң, шул әткәйләр белгәнгә, без туган бит инде. Үзең хатын-кызлар табибы тү­гелме соң? - дип хәйләкәр елмаеп, Байрас аның юрганын тартты. - Бүген безнең гаилә тормышына аяк баскан беренче көнебез. Миңа синең янәшәңдә булу, йок­лау бик ошады. Картаеп бабай булгач та синең белән шулай йоклармын. Син әле ир белән хатын арасында нинди матур мизгелләр булуын белеп бетермисең, бу институтны мин сиңа үзем укытырмын, Сөмбел ханым, алда гомер озын әле, - дип сөйли-сөйли, аның чәчләрен таратты.

- Син бүген тагын да матуррак күренәсең, - дип, күкрәгенә кысты.

Алар авылга икенче көнне кичен кайтты­лар. Сөмбел кайнана-кайнатасы алдында үзен ничек тотарга белмәде, гаепле бала кебек, аларның күзләренә күтәрелеп карар­га оялды. Гөлфия апа, нидер сизенеп, аны үз бүлмәләренә алып керде.

- Ни булды, балам, йөзең качкан? - дип текәлеп карады.

Сөмбел башын аска иеп утыра бирде.

- Нәрсә дип әйтим, ул мине песи бала­сы урынына, берни әйтмичә, анда-монда
болгап йөртте дә без язылыштык, син минем законлы хатыным дип, фатирына
алып кайтты, - диде Сөмбел, башын кү­тәрмичә пышылдап. - Мин берни эшли
алмадым, әнкәй. Кешедән оят, бер йортка ике тапкыр килен булып килгән, диярләр. Булат ни дияр, хатыны ни дияр, ул бит мине күралмаячак.

Гөлфия апа көлеп куйды.

- Әй, килен, Байрас атасына охшаган шул, әйтсә, эшләми калмый инде. Аталары мине дә шулай алып кайткан иде. Байрас белән югалмассың. Ә кешедә эшең булмасын, син безнеке, бала безнеке, без шат кына. Без моны атаң белән күптәннән көттек, шулай булгач, төкле аякларың бе­лән, килен, - дип, аркасыннан сөйде.

Шәүкәт абый Байраска:

- Ничек? - дип ымлады.

- Яхшы, - диде шатлыктан авызы кола­гына җиткән улы.

- Маладис, - дип елмайды әтисе, алар бер-берсен тиз аңладылар.