Ақтығыс (дау-жанжал) психологиясы

1.Қақтығыстың (дау-жанжалдың) жалпы сипаттамасы

2. Қақтығыстың (дау-жанжалдың) атқаратын қызметі.

3. Қақтығыс түрлері

4. Қақтығыс тұрцатының стратегиялары (басымдықтары)

5. Практикалық процесстер

6. Пайдаланылатын эдебиеттер тізімі

Біздің әрқайсысымыз қалай да дау-жанжал жағдайлар мен қақтығысамыз. Қақтығыстар адамдардың қарым-қатынасында қызметтің барлық элеуметтік институттарында, топтарында болатын құбылыс. Адамдардың практикасы көрсеткендей, түлға аралық қатынастар көбінесе дау-жанжалжағдайында өтеді, ол адамзат қарым-қарсының ажырамас бөлігі болып табылады да, адам қанша уақыт өмір сүріп тұрса, сонша уақыт ол да бар болып отырады.

Психологияда дау-жанжал (қақтығыс) қарама-қарсы бағытталған, жеке индивид сапасындағы бір-бірімен үйлеспейтін тенденсиялар арқылы индивидтердің немесе топ адамдардың түлғааралық эрекеттері немесе түлғааралық қарым -қатынастарындағы кері эсерлі эмоциялық қобалжулармен байланысты анықталады.

Дау-жанжал (қақтығыс) - қарама-қарсы пікірлер, позициялар, бағалар мен идеялардың қақтығысы, оларды адамдар сендірумен немесе эмоцияның сыртқа шығу фоны әрекетімен шешуге тырысады. Кез келген жанжалдың негізі - жиналып қалған объективті жэне субъективті, шынайы жэне иллюзиялы қарама-қайшылықтар. Дау-жанжалдың өрбуі мынадай схемада жүзеге асады.

Дау-жанжал жағдайы +себеп=қақтығыс (дау-жанжал).

Дау-жанжалға - тэн сипаттар: нәтижесінің анық еместігі, яғни дау-жанжалдың бір мүшесі басқа мүшелерінің қабылдайтын шешімін білмейді;

Әр жақты сэйкес келмейтін мақсаттарының айырмашылықтарын білмейді, бір адамның жан-жақты қызығушылығын да білмейді; әр жақтың, эр қайсысының эрекет ету кейпі.

Дау-жанжалдар әр түрлі, негативті де, позитивті де қызмет етуі мүкін. Оның позитивті қызметіне мыналар жатады:

-жанжалдасушы жақтар арасындағы (кернеу)өршу бэсеңдігі;

-оппоент туралыжаңа ақпарат алу;

-ұйым ішкі түсініспеушілікпен қарсы күресуге ү-йымдастырушы;

-өзгерістер мен дамуға ынталандыру;

-қол астындығылардың иілу синдромын алып тастау;

-оппоненттер мүмкіндіктерін болжау;

Негативті (жағымсыз) қызметтер:

-жанжалға қатысудағы үлкен материалдық жэне эмоционалдық шығындар;

-қызметкерлерді босату, ұжымда тэртіптің төмендеуі, оның элеуметтік психологиялық ролтыныңнашарлау;

-жеңген топтарды жау ретінде көрсету;

-жүмысқа кедергі болатындай дау-жанжал эрекеттерге шектен тыс қызығу (эрекеттермен шектен тыс айналысу)

- дау-жанжал біткеннен кейін-қызметкерлердің бір бөлігімен ынтымақтастық дэрежесінің төмендеуі;

-іскерлік қарым-қатынастарды қалпына келтірудің қиындығы. Жеке тұлғаның ішкі қақтығысы

Жеке ішілік (дау-жанжал) қақтығыс.

Мүнағы қатысушылар адамдар емес, жеке түлғаның көбінесе үйлеспейтін боп көрінетін ішкі дүниесінің психологиялық факторлары: қажеттіліктер, мотивтер, қүндылықтар, сезімдер т.б. Бүл қақтығыс функционалды несесе кереғар функционалды болуы мүмкін де, адам оған қатысты қандай шешім қабылдайды, түбінде оны қабылдай ма екеніне байланысты болады.

Тұлғааралық қақтығыс

Бұл қақтығыстардың ішіндегі ең көп тараған типі, эр түрлі мінезді, темперамент қақтығыстарынан көрінеді. Кейде адамдар бір-бірімен мүлде (араласа) жөнге келе алмайды. Мысалы, өз әрекет-амалдарын күштеп келтіреді.

Жеке түлға мен арасындағы (бейресми) қақтығыс.

Неформал (формальді емес) топтар өздерінің жеке ерекшелікті қарым-қатынас жасау сипатымен бүйыру нормаларын қүрады (белгілейді). Осындай топтың эрбір мүшесі саны үстануы (қадағалауы) керек (қабылданған нормалды шегінуді топ негативі құрылыс деп аталып, жеке түлға мен топ арасында дау-жанжал тұлғасында).

Топ аралық қақтығыс.

Араларында қақтығыс туындауы мүмкін. Көптеген формалды (ресми) жэне формалды (бейресми) емес топтар бар. Мысалы, басшылық пен орындаушылар, оқытушылар мен студенттер, студенттердің екі тобыарасында. Мрщай қақтығыстың себебі психологиялық ерекшеліктерде болуы мүмкін. Әрбір дені дұрыс адамның белгілі бір темпераменті, мінезі, қажеттіліктері, тұғырнамалары, эдеттері т.б. болады. Әрбір адам өзінше ерекше, әрі бірегей.

Дау-жанжалшыл мінез-құлықтың бірнеше басымдылықтары бар. (К. Томас бой.) Соның ішіндегі бес негізгісін бөліп алайық, олар: бақталастық, ынтымақтастық, ымырагершілік, қашқақтау, бейімділік. Басымдылықты таңдау түлғасының және әлеуметтік факторларымен анықталады. Сол не басқа басымдыққа барлау сыртқы қоршаған ортаға артығырақ қатынасынаагрессияшылдық дейгейіне байланысты (тэуелді). Дау-жанжалдағы мінез-құлық стратегиясын тоқтауға адамның жас ерекшелігі, қызметінің типі, нормативі жэне ассоциалды мінез-құлықты бейімделгіштігі (иілгіштігі)эсеретеді.

Практикалық есептер.

Топтағы немесе жұмыстағы әріптесіңмен біргет эңгімелесіп отырған адамның, кез келген бір адамның мінез-құлығын вервалды емес коммуникациялар тұрғысынан қалай тануға болады? 1-кесте.

Мінез-құлық	Трактовкасы (айтылуы) (білінуі)
Қолдау кеудеге бұғауланған	Қорғаныстық позиция
Үстелді жайлап тоқылдату	Шыдамдылық
Саусақтары шамалы ғана ашылып, жалбыранып тұрған қалыпта алақандардың жүмдасуы	Артықшылықты сезінуӘңгімелесуші жаң өзін құмын деп ойлайды
Әңгімелесуші (серік) көзін сүртеді	Сенбеушілік
Тырнағын тістемейді (кеміреді)	Сенімсіздік, қорқыныш
Басын жеңіл түрде бір жағынақисайту	Қанағаттану, сабырлылық

Қарақас қарым-қатынас жасаудың кэдімгі қүралы болып табылады. Ол көп нәрсе туралы айта алады. Тексеріп көріңіз эңгімелесуші жақтың мінез-қүлықы мен жай-күйін көзінен тануға шамаңыз келе ме?

Көзқарас пеноны жалғастырушықозғалыс	Трактовка (білінуі)
Басты көтеріп, жоғары қарау немесе басты бір жерге қадалып тұрып ию	1 менут күте түр, айналып алайын
Баспен қорғалу жэне кіжірейген (оқшиған) қас	Түсінбедім қайталашы
Басты сэл еңкейтіп, жымию	Түсінемін, қосатын еш нэрсе қалған жоқ
Басты ырғақпен изеу (шүлгу)	Түсінікті, түсіндім, саған не керек
Әңгімелесушінің көзіне көз алмайұзақ қарау	Өзіме бағындырғым келеді. .
Жан-жаққа қарау	Елемеу немесе жақтырмау, менсінбеу
Еденге қарау	Қорқынышпен қашып кеткісі келу

Адам жүрегі басқаларға деген қарым-қатынастан, адами қасиеттерден құралады. Сондықтан қарым-қатынас өмір психологиясында қарастырылады.С.Л. Рубинштейн

І. Кикілжің туралы түсінік

Даудамай адамдардың келіспеушілігінен туа береді. Вольтер адамдармен әңгімелескенді ұнатады, бірақ түбінде олардың ойына қарсы шығады. Алайда ол адамның ой пікірін соңына дейін толық айтқанын қалайды.

Адам белгілі бір даудамайға тап болғанда ол ситуациядан шығу үшін белгілі бір стиль мен стратегияны ұстануы керек. Сонда ғана ұтып шыға алады.

Психологтар даудамайға тап болған адамдарға өзін ұстаудың 5 түрлі стилін ұсынады.

- бәсекелестік; (конкуренция)

- көнгіштік; (уклонение)

- бірбеткейлік (приспособление)

- бірлестік; (сотрудничество)

- компромисс (компромисс)