Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1,2,7
№3 Тақырып. Мәтін туралы түсінік
Мақсаты: Мәтін лингвистика тұрғысынан жалпы ойы мен мазмұны тілдік бірліктер арқылы берілетін қатынастың тұтас бірлігі ретінде қарастырылады. Мәтін туралы түсінік. Мәтін мен дискурстың айырмашылығы.
Кілт сөздер: мәтін, дискурс, қисындылық, құрылым, тұтастық, мәтін типтері.
Жоспар:
1.Мәтіннің құрылымдық бөліктеріне тоқталу
2.Мәтін мен дискурстың айырмашылығы туралы түсінік
Арнайы әдебиетте «мәтін» мен «дискурс» ұғымдарының аралас жүруін көптеген зерттеушілердің бұл ұғымдарды айтушылар мен тыңдаушылардың сөйлеу-ойлау қызметінің желісі ретінде қарастыруымен түсіндіруге болады. М.М. Бахтин мәтінге келесі анықтама береді: мәтін мәтін жасайтын белгілі өндірушінің іс-әрекетінің нәтижесі, ол нақты рецепиентке бағытталған [Бахтин, 1979]. Дискурске де сондай-ақ таңбалық өзара әрекеттестік үдерісінде түзілетін тілдік материал ретінде анықтама беріледі. Когнитивтік ғылымның бірінші даму кезінде дискурс үдерісі де, нәтижені де үйлестірген коммуникативтік өзара әрекеттестік ретінде кең көлемде зерделенген. Т.А. ван Дейктің ойынша: «дискурс – сөздік лек, ол үнемі қимылда болады, ол өзінің құрамына тарихи дәуірдің сан-алуан белгілерін, коммуниканттардың қасиеттерін, жағдаяттардың белгілерін жинақтайды. Дискурста үлттық менталитет пен ұлттық мәдениет бейнеленеді»
Психолингвистикалық тұрғыда мәтін нақты коммуникативтік жағдай шеңберінде зерделеніледі; мұнда мәтіндердің формасы мен мазмұны мәтін тудырушы продуценттер ретінде индивидтердің – коммуникацияға қатысушылардың психологиялық ерекшеліктерімен анықталады. Сондықтан сөз қызметінде мәтін вербалдық формада – сөйлеу-ойлау қызметінің тіркелген (ауызша немесе жазбаша формада) өнім ретінде зерделенеді. Мұндай жағдайда Л.В. Щерба берген мәтін анықтамасы да дұрыс көрінеді, онда коммуникация субъектілерінің заттанған енбегі мен сөйлеу және түсіну үдерісінің нәтижесі ретінде мәтіннің лингвистикалық және психолингвистикалық нышандары да ескеріледі: «сөз, немесе грамматикада қолданатын тілдік бірліктер біздің тікелей тәжірибемізде берілмеген, олар тек қана сөйлеу және түсіну үдерістерінің жиынтығы. Лингвистердің тілінде оны мәтін деп атауға болады»
И.Р. Гальпериннің пайымдауынша мәтін жазбаша түрде нақтыланған, өңделген тақырыптан және фразадан тыс, лексикалық, грамматикалық логикалық, стилистикалық байланыстар арқылы бір тұтастыққа біріктірілген, бір мақсатты көздейтін, прагматикалық ұстанымды жүзеге асыратын сөздік – шығармашылық үдерісіндің өнімі [Гальперин, 1981]. И.Р. Гальперин мәтінге анықтама берумен шектелмей, оның негізгі нышандарын көрсетті. Олар: тақырыптың болуы, мәтінді жүзеге асырылатын әр түрлі байланыстардың болуы, мәтіннің құрылымдық компоненттері. Осы нышандардан басқа белгілер де мәтінді күрделі тұтастық ретінде сипаттайды. Бұндай белгілердің ішінде: тұтастық, бүтіндік, модельділік, ақпараттылық, құрылымдылық функционалды – мәндік сәйкестілік нышандары.
І. Қисындылық – мәтіннің қатарлас сөйлемдерінің арасындағы эксплицитті байқалатын байланыс. Мәтіндегі негізгі байланыс құралдары: 1) лексикалық байланыс құралдары (синонимдік, контекстуалдық қайталаулар, толық қайталаулар, есімдік, субституция); 2) лексико-грамматикалық байланыс құралдары (жалғаулық, жалғаулық үстеулер, қыстырма сөздер мен сөз тіркелімдер); 3) грамматикалық байланыс құралдары (етістіктің іс-қимыл-щақтық формалары, сөздер тәртібі, синтаксистік параллелизм); 4) мәтіндегі сөйлемдердің сабақтастық байланысы. Параллельдік байланыста бірінші сөйлем ортақ әлденені хабарлайды да, кейінгілерінің әрқайсысы оның мазмұның ашып, толықтырады. Мұндай сөйлемдерде сөйлемдер құрылысындағы ұқсастық, сөйлемдер мен сөздердің қатарлас немесе қарсы қолданылуы байланыс құралдары болып табылады, мысалы: «Шыдауға болмайтын ыстық шілде күні болды. Күн аспанда жанып тұр, нағыз қызған кез, шыжығын ыстық үздіксіз, күні бойы бір қалыпта тұра берді. Әуенің өзі де тымырсық шаңды сіңіріп алып, демалуға мүмкіншілік бере алмай тұр» (И.С. Тургенев). Сабақтас байланыста болған артқы сөйлемдер, алдыңғы сөйлемдермен тығыз байланыста болады; 5) қайталаулар, есімдіктер, синонимдер де байланыс құралдары болады, мысалы: мен бірінші рет Астанаға келдім. Бұл қала маған үлкен әсер етті, өйткені ол осы заманғы мегаполис.
2. Мәтіннің құрылымдықбөліктер. Олар объектінің элементтері, бірліктері) арасында бар қатынастарды көрсетеді. Мәтінде тақырыптық, логикалық-композициялық және мазмұндық (предикативтік) құрылымдар бөлінеді. Мәтіннің тақырыптық құрылымын баяндайтын нәрсе, яғни мәтіндегі хабарды жүзеге асырады. Мәтіннің логикалық-композициялық құрылымынан мәтіндегі ойлар шоғырының орналасу ретін көруге болады, мысалы мақаланың, рецензияның, баяндаманың ерекше композициясы бар.
Мазмұнның құрылымы.Мәтіндердің мазмұны тілдік таңбалар арқылы ақиқаттың фрагменті туралы объективтендірілген білімді танытады. Тілдік құралдардың лексикалық, фонологиялық, грамматикалық және синтаксистік категориялар түрінде формалдық-таңбалық бейнесі бар.
Мәтін кіріспесі, негізгі бөлімі, қорытындысы болғандықтан құрылымдық тұтастыққа ие. Мәтіннің мазмұнын танытатын атының болуы мәтіннің аяқталғанының көрсеткіші болып табылады. Мәтіннің құрылымдық тұтастығы оның сыртқы және ішкі құрылымдарының ерекшеліктерін ескеруді қажет етеді. Мәтіннің ішкі құрылымында бастамасы (басталуы), негізгі бөлім (орта) және аяғы сияқты құрылымдық-ой бөлімдері бөлінеді. Бастамасында әдетте тақырып белгілінеді. Онда сондай-ақ кейіпкерлер, уақиғаның мекені мен уақыты туралы ақпарат беріледі. Негізгі бөлім бастамада белгіленген тақырыпты дамытады. Онда уақиғалар сабақтастығы, сюжет желісі, қатысушы адамдар, кейіпкерлердің сөзі өзгереді. Мәтіннің аяғында сюжет тарқап, уақиғаның аяқталғанын көрсетеді, қорытынды келтіріледі.
3.Мәтіннің тұтастығытерең ой мен тақырыптық бірлікті аңғартатын ой бірлігін білдіреді. В.В. Красныхтың ойынша,терең ой жинақталған түрде мәтіннің ой құрылымы оған кіретін концепт арқылы айтылады. «Концепт, - деп жазады В.В. Красных, - психолингвистикалық категория түрінде көрініс беретін интенцияның іске асырылуы. Мазмұндық жағынан концепті тереңдігі мән, мәтіннің бүктелген мәнді құрылымы деп санауға болады, ол автордың интенциясын жүзеге асыру барысында мәтінді тудыратын іс-әрекеттің желісін анықтауға себін тигізеді» [Красных, 1998,57].
Концепт интенцияның нақтылы көрінісі ретінде авторлық ойды жүзеге асырады. Айтылымның интенциясы, себеп салдары сөз жағдайында өзіне бірқатар сөз актілер сіңірген объективті өмір сүретін объективті ақиқаттың үзіндісі ретінде көрінеді. Жағдайды актуальдендіру барысында сөйлеуші мен тыңдаушы белгілі бір себеп дәлелді басшылыққа ала отырып, сөзде және автордың ойы енетін ниетін – интенцияны жүзеге асырудың қажеттілігін сезінеді. Интенция негізінде мәтіннің ойлық ядросын құрайтын концепт туады. Ол мәтін ойы элементтерінің жиынтығы болып, тақырыптық бірлігін жүзеге асырады.
Мәтіннің мазмұны, ой-бірлігі концепт арқылы жүзеге асады. Тұтастық рецепиенттің аналитикалық-синтетикалық қызметінің нәтижесі ретінде сезіну мен мәтінді түсіну үдерісінде туады (Леонтьев, 1979). Коммуникация актісінде кейбір мазмұн мәтін арқылы жеткізіледі. Осындай мәтіннің мазмұны басқа тілде оқырманға жеткізілетін мәтінде де болуға тиіс. Адамның психикасында туатын сол мазмұнды тұтастық ретінде анықтауға болады.
4. Сөздің функционалдық-мәндік типтері.Сөздің функционалдық-мәндік типтері – түрлі нышандар (коммуникативтік-прагматикалық, логикалық-ой, құрылымдық-семантикалық) нышандар негізінде бөлінетін мәтіннің әмбебаптық типологиялық бірлігі. Сипаттау, баяндау, ұғымды анықтау, талқылау, дәлелдеу, хабар сияқты сөз типтері бөлінеді. Сипаттау – объект, оның қасиеттері, нышандар, мінез, құрылым туралы ақпарат құрайтын және уақиғалық модальділігімен ерекшеленетін сөздің функционалдық-мәндіктипі. Мәтін-сипаттар әдетте табиғатты, адамның хал жағдайын, келбетін, жағдайды сипаттау үшін қолданылады. Елеулі нышандарын көрсету негізінде затты сипаттау анықтаудың мақсаты болып табылады. Баяндау – сөздің функционалдық-мәндік типі, соның көмегімен бұрынғы кезде болған уақиғалар, іс-әрекеттер туралы мәлімет беріледі. Талдау – сөздің ерекше функционалдық-мәндік типі, сол арқылы қисынды қорытынды негізінде объект туралы жаңа білім алу үдерісі көрсетіледі. Мәтін-талдауда себеп-салдар байланыстарын көрсетумен бірге әлдебір фактілер, уақиғалар түсіндіріледі. Мұндай мәтіндерді құрастыру үшін үш бөлім қажет: тезис (негізгі ойды білдіреді), тезистің негізгі ойын дәлелдейтін аргументтерді келтіру, қорытынды жасау (жалпы түйін). Хабар – әлдебір уақиғалар, жағдайлар туралы ақпарат беру үшін қолданылатын сөздің функционалдық-мәндік типі. Хабардың мақсаты – әлдебір объектілер, уақиғалар, олардың нышандары мен өзгерістері туралы ақпарат беру.
5. Ақпараттылық. Мәтіннің ақпараттылығы мәтінде түрлі хабарлардың іске асырумен көрінеді. Не туралы хабарлайтынына байланысты ақпараттың үш түрі бөлінеді: фактуалдық, концептуалдық және астарлы ақпарат [Юрьев, 2006, 12-13].
Мәтіннің фактуалдық ақпараты – фактілерді, уақиғаларды, уақиға орнын, уақиға болған мерзімді сипаттайды, автордың ой тұжырымын білдіреді. Сюжеттің қозғалысын көрсетеді.
Концептуалдық ақпарат – автордың дүниетанымының, негізгі ойының, шығарма идеясының көрінуі