Йылдың 26 октябрендә Башҡортостан Яҙыусылар берлеге идараһы киңәйтелгән ултырышының 10-сы һанлы протоколы. 1 страница
Мири.
Беҙ, донъяла Ғәйнан Әмири бар, тибеҙ...
Сәләм.
Авторҙан.Был ҡисса күренекле ҡәләмдәшебеҙҙең 90 йыллыҡ юбилейына ҡарата “Ағиҙел” журналы редакцияһына 2001 йылда уҡ тапшырылғайны. Әммә унда тасуирланған әҙәби тормошобоҙҙағы ҡайһы бер хәлдәр һәм фекерҙәр бәғзеләрҙең теңкәһенә тейеп, ахыры, әҫәр үҙенең уҡыусыларына еткерелмәй ҡалдырылды. Баҫып сығарырға иртәрәк, тип дәғүә белдереүселәрҙең төп фекере түбәндәгеләрҙән ғибәрәт ине:
«Ғәйнан Әмиригә һәм уның тирәһендә барған мәсьәләләргә ҡарата Йыһат Солтановтың үҙ ҡарашын белдереүе, остазын яҡлап сығыш яһауы менән автор һүҙһеҙ хаҡлы, әлбиттә.
Минең үҙемдең, мәҫәлән, Ғәйнан Әмиригә кеше һәм яҙыусы булараҡ ҡарашым бик ыңғай. Һәйбәт кеше, һәр кемгә, айырыуса йәш яҙыусыларға ҡарата ярҙамсыл шәхес ине. Уның әҙәбиәттә үҙ урыны, исеме бар.
Ә әлегә, минеңсә, «Мораҙым» повесенә бәйле мәсьәләләрҙе яңынан ҡуҙғатмай тороу, элек ҡупҡан шау-шоуға, шул арҡала тыуған шик-яраларға ҡағылмай тороу хәйерле. Ул үтә бәхәсле, үтә дәғүәле мәсьәлә...
Унан Й. Солтановтың был мәҡәлә-очеркында яҙыусылар тормошона бәйле ҡараңғы, ғауғалы бүтән мәсьәләләр ҙә яңынан ҡуҙғатылған. Ул яҡтан автор хаҡлы ла. Ләкин был яҙыусылар исемен бысрата, күләгә төшөрә торған нәмәләрҙе яңынан әлегә аҡтармау, яраларҙа соҡсонмау яғындамын мин...
Минең уйым шулайыраҡ: «Мәңге ғашиҡ» мәҡәлә-очеркын әлегә «Ағиҙел» журналында баҫтырыуҙан тыйылып торған яҡшыраҡ. Ул бөгөнгө көндө журнал өсөн дә, авторҙың үҙенә лә йылы һүҙ килтермәйәсәк. Иҫке яраларға ҡағылмай торайыҡ».
(Ғайса Хөсәйенов, академик. 20.12.2001).
«Ҡулъяҙманы бик ҙур ҡыҙыҡһыныу менән уҡыным, сөнки бында тасуирланған хәл-ваҡиғалар беҙҙең быуындың да күҙ алдында барҙы. Яҙылышы ла мауыҡтырғыс.
Шулай ҙа уны тулы килеш кенә журнал биттәрендә биреү — бөтәшеп барған яраны яңынан асыу кеүек, сөнки төп иғтибар Ғәйнан Әмиригә ялған яла яғыуҙы юҡҡа сығарыуға бирелгән һәм «Мораҙым»дың уныҡы икәнен дәлилләүгә йүнәлтелгән. Бының менән тынып ҡалған бәхәсте ҡуҙғатып ебәреү булмаҫмы был? Ул замандағы партия документтарынан өҙөктәр килтереү ҙә хәҙергесә яңғырамай, теге замандың йәмһеҙ елен өрҙөрөп, ихтирамлы һаналған оло быуын кешеләренә тап ташлай...»
(Зиннур Ураҡсин, академик.15.10.2001).
«Мәҡәлә осор ижади процесына байтаҡ ҡына яңы һыҙаттар өҫтәй, йәнләндерә төшә. Ошо осор әҙиптәре, бигерәк тә Ғ. Әмири ижады тураһында бөгөнгө көндән сығып фекер йөрөтөлә. Был тәңгәлдә Й. Солтановтың һуңғы йылдарҙа бөтөнләй онотола төшкән Ғ. Әмири шәхесе һәм ижадына мөрәжәғәт итеүе хуплау уята. Хеҙмәтте, минеңсә, журналда файҙаланып була.
Шул ыңғай бер нисә шәхси иҫкәрмә:
а) мәҡәләлә бәхәсле мәлдәрҙең иң ауыры, әлбиттә, «Мораҙым» мәсьәләһе. Һүҙ юҡ, һәр кемдең был юҫыҡта үҙ фекере. Әммә ҡаршы яҡ һымаҡ, мәҡәлә авторының да «һуңғы инстанция» булып сығыш яһауы, был буталсыҡ мәсьәләне бөгөн тағы ҡужғытып ебәреүе үҙен ни кимәлдә аҡлай?..
б) теге йәки был әҫәр, ижадты байҡағанда теге йәки был йыйылыш, секция ултырышы протоколдарынан өҙөктәр килтереү һәр саҡ автор әйтергә теләгән фекергә хеҙмәт итә алмай һымаҡ... Шуға ундай тәнҡит осорҙо билдәләй алырлыҡ критерий була аламы?
Дөйөмләштереп әйткәндә, мәҡәлә йәнле яҙылған, әгәр автор билдәле эмоцияналлыҡтан ҡотола бирһә, хеҙмәт объективлыҡ йәһәтенән ота ғына төшөр ине».
(Роберт Байымов, филология фәндәре докторы профессор.17.05.2001).
«Исемһеҙ тәнҡит. Датаны бутау (12-нсе бит). Өсәү түгел, дүртәү. Буранғолдо хөкөм итеүҙә кемделер аныҡларға тырышыу (15-енсе бит). Юзиев — Ямаҙынан, Янтыҡтан түгел (17-нсе бит). Х. Ғосман бөтәбеҙҙе лә аш мәжлесенә саҡырҙы?.. Ҡазанда ул мәлдә мин дә булдым, тик ул эште белмәйем (18-енсе бит)...»
(Рауил Бикбаев, филология фәндәре докторы,
Башҡортостан Яҙыусылар берлеге рәйесе. 2001).
Күренеүенсә, әҫәремә дөйөм ҡараш ыңғай булһа ла, уны ташҡа баҫып сығарырға әлегә иртәрәк, сөнки уҡыусы аңламаҫ, ваҡыт үтә бирһен, тигән фекер өҫтөнлөк алған. Ләкин инде уҡыусыларыбыҙҙың аң даирәһе хатта бәғзе бер әҙиптәрҙекенән дә юғарыраҡ, ә тарихи хаҡиҡәткә ылығыу теләге көслөрәк икәнлеген оноторға ярамай. Хаҡиҡәтте әйтеү иһә бер саҡта ла иртә булмай, ә уның һуңлап ҡалыуы үтә аяныс. Дөйәғош һымаҡ, башты ҡомға тығып ҡына арына алырбыҙмы икән торғонлоҡ касафатынан, намыҫтың өйкәлеүенән?.. Тарих бит ул телеграф бағанаһылай шымартыуҙы күтәрә алмай.
Ике яҡтың бәхәсендә хаҡиҡәт табыла, тиҙәр. Тик бығаса был мәсьәләлә бер яҡ ҡына тамаҡ ярып лаф орҙо, икенсе яҡтың ауыҙы томаланды. Ҡыҫҡаһы, быуаттарҙың ағылып ҡына үтеүен көтөп ятмай, нормаль диалог булдырырға ваҡыттыр? (Тураһын әйткән — туғанына ярамаған, тиһәләр ҙә, һуңынан рәхәт була ул). Хәйер, көтөлгән был диалогты тормош хәҙрәттәре үҙе башланы ла, буғай, инде: халыҡ шағиры Мостай Кәримдең ошо күңелһеҙ темаға ҡарата үҙенең тос фекерен белдергән көндәлектәренән бер сәхифәһе 2006 йылда шул уҡ “Ағиҙел”дә баҫылып сыҡты:
03.05.1989.
1937 йылда тик тереләр өҫтөнән генә донос яҙалар ине. Хәҙер, илгә фашлап, мәрхүмдәр өҫтөнән ялған донос яҙалар. Мәрхүм Ғәйнан Әмири ана шул хәлгә дусар ителде. “Мораҙым”ды Дәүләтшинанан урлаған, тип ғәйепләйҙәр. Дәүләтшинаның ундай ҡулъяҙмаһы юҡ ине. Быны мин бик яҡшы беләм.
Ә. Вәли журналда (ул саҡтағы “Әҙәби Башҡортостан”, бөгөнгө “Ағиҙел” – Й.С.) “Ырғыҙ”ҙан өҙөктәр баҫтырырға баш тартҡас, мин Һәҙиәнән һораным: “Юҡмы берәй бәләкәйерәк әҫәрең? Бир, шуны баҫтырайыҡ”, -- тинем. “Юҡ шул. Бар яҙғаным ошо “Ырғыҙ”, -- тине.
Мостай Кәрим. Көндәлектәр. “Ағиҙел” №11, 2006 йыл, 75-енсе бит.
Донъялағы иң дәһшәтле Сталинград һуғыштарының ҡаһарманы, гүзәл әҙип һәм кеше тураһындағы был фәҡир яҙмамды, оппоненттарымдың ҡайһы бер файҙалы кәңәштәрен дә иҫәпкә алып, ҡабат ҡарап сыҡҡанымдан һуң, Тыуған илебеҙ бөйөк Еңеүҙең 62 йыллығын мәртәбәле Байрам итеп үткәргән һәм яугир-әҙибебеҙҙең тыуыуына 96 йыл тулған ошо көндәрҙә баҫмаға тағы тәҡдим итәм (үкенескә ҡаршы, был юлы ла тәҡдимем үтәлмәне). Уны донъяға сығармай артабан да быуып тотоу — авторҙың һәм матбуғат уҡыусыларының мәғлүмәт бирергә һәм алырға хоҡуғын сикләү, шуның буйынса Рәсәй Федерацияһының Төп Ҡанунын боҙоу булыр ине. Шулай итеп, түбәндә төп текст килә.
11.07.2007.
Был донъяға һәм донъялағы бөтөнөбеҙгә, бөтөнөбеҙгә лә мәңге ғашиҡ булып яҡты донъяға килгән, мәңге ғашиҡ булып донъяла йәшәгән һәм шулай уҡ мәңге ғашиҡ көйөнсә үк был донъянан күсеп киткән аҡыҡтай аҡ күңелле (үҙе әйтмешләй, “аҡ елкәнле”), аҡ һөттәй пак намыҫлы, йәненә һис тынғы бирмәҫ ҡайнар йөрәкле уҙаман ағайыбыҙ — башкорт халҡының арҙаҡлы ысын улы, мәшһүр шағир, прозаик, публицист һәм драматург, Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре, кешелек донъяһы тарихындағы иң дәһшәтле бөйөк Ватан һуғышында дәһшәтлеләрҙән дәһшәтле, изгеләрҙән изге Сталинград алышының тап уртаһынан, тамуҡ уты эсенән Еңеп сыҡҡан ҡаһарманы — шундағы данлы 62-се армияның 124-се айырым уҡсы Башҡорт бригадаһыяугире Ғәйнан ағай Ғимазитдин улы Әмириҙең тыуыуына ла бына инде теүәл туҡһан йыл тулды. Эйе, йыл, тибеҙ, сөнки был түңәрәк датаны беҙ, уның йөрәктәштәре, йөрәк һыҡтатып, үкенескә ҡаршы, уның үҙенән башҡа ғына билдәләргә мәжбүрбеҙ... Үҙе яратып әйтә торған “аҡ елкәнле”ләр араһында алҡындыртҡыс тығыҙ елгә йәш “елкән”дәрҙең кирелешен шул елкәнле карабыбыҙҙың таһыллы капитанылай даими барлап-ҡанатландыртып йөрөгән был хәстәрлекле оло шәхестең 1982 йыл 8 октябрҙә көтмәгәндә, Ватан һуғышы ҡырында атакаға барғанында пуля тейгәндәй ҡапыл сәсрәп ауыуы намыҫлы бөтә йәмәғәтселекте шаңҡытты, республикабыҙҙың барлыҡ гәзит һәм журналдарында йөрәк өҙгөс ҡара ҡаймалы матәм мәҡәләләре ҙур урын алды, шуларҙың иң тетрәткесе — элекке фронтовик мәрхүмдең тоғро окопташтарының 10 октябрҙә Мәскәүҙән һуҡҡан телеграммаһы ине:
“КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитетына. Вафат булған Ғәйнан Әмириҙең Сталинград оборонаһы буйынса яугир ҡорҙаштары уның ғаиләһе һәм яҡындары, республика йәмәғәтселеге менән бергә тәрән ҡайғы кисерә. Волга буйындағы бөйөк бәрелештең утлы-ғәрәсәтле бөтә биш айы дауамында Әмири Башҡорт уҡсы бригадаһысафтарында өҙлөкһөҙ һуғышты. Ватандың ҡаһарман улының ҡәбере алдында баш эйәбеҙ һәм Сталинград армияһы ветерандары Советының тәрән ҡайғы уртаҡлашыуын мәрхүмдең ғаиләһенә еткереүегеҙҙе һорайбыҙ. Генерал-полковник В. Греков”.
Рәсми некрологка, беренсе булып, КПСС өлкә комитетының беренсе сәркәтибе М.З. Шакиров иптәш үҙе ҡул ҡуйҙы, йыназала мәрхүмдең башы осонда партия һәм хөкүмәт етәкселеге вәкилдәре ҡайғылы баш эйеп торҙо. Былар бөтәһе рәсми даирәләр тарафынан Башҡортостандың халыҡ шағиры йәки яҙыусыһына ғына күрһәтелә торған, ләкин бик һуңлап килгән айырым хөрмәт, үкенес билдәләре ине...
Ғүмер тигәнең, ысынлап та, халыҡ үҙе әйтмешләй, аҡҡан һыуҙай, иҫкән елдәй елеп кенә үтә лә үтә икән: Ғәйнан ағайҙың баҡи донъяға күсеүенә лә инде, бер түгел, ике тиҫтә йыл самаһы булып килә. Шул ваҡыт-арауыҡ эсендә уның 75 йыллығы ла, 80 йыллығы ла, 85 йыллығы ла һиҙҙертмәҫтән тулып та үтеп торҙо. Ҡәләмдәштәребеҙҙең яңы заман йылғырҙары (һай, афариндар ҙа инде!), әйтәйек, 40 йәштән үк башлап һәр биш йылы һайын “шанлы” юбилейҙарын сәхнәлә лә, матбуғатта ла шаулатып-гөрләтеп уҙғаралар, ә иһә шундай уҡ әшнә-мәрхүмдәре йәшәп киткән, тупһаларында эҙҙәре лә һыуынмаған йорттарға (Аллаға шөкөр!) иҫтәлекле таҡтаташтар, ҡәберҙәренә лә, хәлдән килгәнсе, ядкәрле һәйкәлдәр ҡуйыла, музейҙары асыла, хатта ҡала урамдарына исемдәре бирелгәндәре лә бар. Әммә арҙаҡлы әҙип, һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Ғәйнан Әмириҙең иҫтәлегенә бындайҙарҙың береһе лә тәтемәне, әйтерһең, һыуға батҡан балталай онотолдо (дөрөҫөрәге, онотторторға тырышылды). Ғүмеренең ахырынаса уны һәм уның һымаҡ уҡ башҡаларҙы йылы ҡуйынына һыйындырып йәшәткән Ленин урамындағы 2-се һанлы йорттоң (инш-Алла!) буйынан-буйына шаҡмаҡлап беркетелгән һәм әҙиптең күренекле ҡорҙаштарының исемдәрен мәңгеләштергән мәрмәрташтар араһында әлегәсә Ғәйнан Әмири исеме юҡ, ә бит бындай сара әлеге заманыбыҙҙа мәрхүмдәребеҙҙең ҡырҡын уҡытҡанда уҡ (бик изге йола!) бойомға ашырыла. Яҙыусылар берлеге бер осорҙа, Хоҙай биргән форсаттан файҙаланып, мәрхүм әҙиптәребеҙҙең ҡәберҙәренә (хатта төпкөл райондарҙағыларға ла), Эстәрлетамаҡ оҫталарынан юндыртып яһатып, әҙәм рәтле яҙыулы таштар ҡуйҙыртты, шуның менән бик күп һауаптар алды. Әммә абруйлы ижади берлегебеҙ ни бары бер Ғәйнан Әмиригә генә бындай һәйкәлде ҡыҙғанды; уны, шул уҡ Эстәрлетамаҡтан, үҙ аҡсаһына яһатып, ылауын да үҙе яллап, уның бер туған кейәүе Ленис Нурми улы Асаев уҙаман үтәне. Вафатына өс йыл тигәндә, әгәр ҙә ки ҡәҙимгесә әҙәмдәрсә ҡыланһаҡ, матбуғатта ғына булһа ла 1991 йылдың авгусында 80 йыллығы билдәләнергә тейеш ине, ләкин үҙебеҙҙең башҡорт телендәге республика матбуғаты, күренекле был датаны белмәмешкә һалышҡандай, өнһөҙ-тынһыҙ тороп ҡалды, сөнки редакцияларыбыҙҙа эш ҡырып ултырмыш ҡайһы бер әһелдәребеҙ, үҙҙәренә хас күңел тарлығы күрһәтеп, мәрхүмдең исеме тирәһендә бәғзе бер ҡара йәндәр тарафынан ҡуйыртылған ғәйбәткә бирелделәр (бының асылын һуңғараҡ аңлатырбыҙ), атаҡлы башҡорт әҙибен, теләйҙәрме-теләмәйҙәрме, әҙәбиәттең ете ят, тип әйтерлек, “татар” кәштәһенә һалып ҡуйҙылар. Шул уҡ ваҡытта, әллә ғөмүмән киң күңеллелек күрһәтепме, әллә үҙенең матбуғат бурысын теүәл үтәпме икән, татар телле гәзитебеҙ генә ошо изге иҫтәлеккә ишеген асыҡ ҡалдырҙы: юбилей айҡанлы мәшһүр шағир Яҡуп Ҡолмойҙоң игелекле ҙур мәҡәләһен уҡыусыларына матурлап еткерҙе (“Ҡызыл таң”дың 1991 йыл 21 август һаны).
“Татар” тигәндән, “башҡортмон” тип кәпәренеп йөрөп тә үҙ тиреһен һәм ҡорһағын ғына ҡайғыртҡан, башҡорт мәнфәғәте өсөн, әгәр үҙенә файҙаһы таммаһа, эйелеп сүп тә ҡалҡытмаған бәғзе берәүҙәребеҙ, йыландай телдәрен сығарып, “тейһә — тейенгә, теймәһә — ағас ботағына” рәүешендә ҡуллана был ләҡәпте, башҡортҒәйнан Әмиригә ҡарата ла тап шулай. Уҡыусы дөрөҫ аңлаһын: подъезда йә кухнялағы ябай көнкүреш кимәлендәге түгел, ә бәғзе бер зыялыларыбыҙ араһындағы киҙеү сире тураһында бара һүҙ. Ипһеҙлеге тулы асылһын өсөн, мин фәҡирегеҙ үҙе кисергән асы миҫалды һөйләйемсе түбәндә (һис кенә лә үҙ шәхесемде ҡалтайтыу өсөн түгел, ә алған мөҡәддәс темамды — Ғәйнан Әмири яҙмышын асыҡлау, уға ни тиклем дә ҡыйын булғанын аңлатыу өсөн генә).
Ваҡиғаларҙың тамырын сурытыу килешмәҫ — һүҙ оҙонға китәсәк; асылы бына нимәлә: минең инде исеме күптәргә мәғлүм “Хәтерхитап” намлы ике томлыҡ хеҙмәтемдең[1] “Урал батыр шәжәрәһе” тигән тәүге бүлектәре “Ағиҙел” журналының 1982 һәм 1984 йылдарҙағы дүрт һанында, журналдың баш мөхәррире һәм яуаплы сәркәтибе (Ә. Гәрәйев, Ә. Әхмәтҡужин), “милләтселек” булып ҡуймағайы, тип, ҡырҡа ҡаршы торһалар ҙа, асмандағы Дәү Хоҙайыбыҙҙың рәхмәтенә ирешеп, КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты сәркәтибе Т.И. Ахунйәнов (милләте татар) иптәштең “Басып чығарығыз!” тигән ике һүҙе арҡаһында ғына ташҡа баҫылып сыҡҡайны. Бындай хәлде һис көтмәгән ҡәләмдәштәрҙең бер килкеһе миңә шөйлә ҡырын ҡарап йөрөнө, «Ахунйәнов уны ярлыҡағас, “татар икән был Йыһат” тигән сәйер хәбәр ҙә таралды араларында. Шундайҙарҙың береһе (һуңынаныраҡ республикабыҙҙың ҙур бүләге миҙалын үтә хозур ҡиәфәттә шул уҡ Т.И. Ахунйәнов ҡулынан түшенә таҡтыртып ҡуҡырайып төшкән фотоһын «Ағиҙел»дә сығартып маһайып йөрөүсе зат йәғни Рәшит Солтангәрәйев), күҙемә тишерҙәй ҡарап: “Һин татар икәнһең дә, паспортыңа ла “татар” яҙылған, тиҙәр, ысынмы?” — тип ныҡыуғаса барып еткәс: “Эйе, бер юлы татармын да, сөнки ғәзизә ҡартәсәйем мишәр бит. Өҫтәүенә, кеҫәмдә биш паспорт йөрөтәм, береһендә милләтем — башҡорт, икенсеһендә — татар, өсөнсөһөндә — сыуаш, дүртенсеһендә — мордва, бишенсеһендә мари тип яҙылған”, — тинем... Был ғына аҙ, тигәндәй, ҡарт шайтан Йософ Гәрәй, гәрсә үҙе татар милләтенән булһа ла, тегеләр тылҡыған ғәйбәтте Мәскәүгә -- КПСС үҙәк комитетының сәркәтибе Е. Лигачевҡа уҡ еткергән булып сыҡты: “В журнале “Агидель” были обнародованы три больших статьи “писателя” З. Султанова об истории башкир, об истории языка и прочая дребедень... Автор устанавливает башкирско-шумерские связи, башкирско-скифские связи. По его мнению, “просвещенного до высшего совершенства”, такие связи были. Диких лошадей сделали ручными в Башкирии... Вот так вот. Знай наших!
Ученый Суфиян Сафуанов сказал в разговоре очень кратко: “По этим материалам выходит, что вся культура зародилась на Урале и распространилась затем по свету”.
Как это дурь пропустили в журнале, нам непонятно. А на что смотрел секретарь обкома по идеологии Ахунзянов, тоже неведомо. Как бы ни было, автору статей этого ярого “башкириста” выдали годовую премию журнала.
Прошло много времени, но кроме восхваления этих статей, никакого опровержения “глубоких истин” Султанова и возражений не было. Значит, новоявленный “башкирин” Султанов изрек правду, только правду. (Он – татарин, так хорошо подделался под вкусы национализма)”.
Быға ла мөрәхәтһенмәнеләр шылмалар: яҡын ҡорҙашым (йәштәшем) Илшат Йомағоловтан да (Аллаға шөкөр, әле иҫән) “татармы ул?” тип төпсөнгәндәр икән дә! Күренекле драматург һәм артист былай тип яуаплаған: “Был хаҡта мин һеҙгә шуны ғына киҫеп әйтә алам: әгәр Йыһат Солтановты бер ҡаҙанға ете татар менән ҡуша һалып, ете көн, ете төн ҡайнатһағыҙ ҙа, ҡаҙандан ул етеләтә башҡорт көйөнсә боҡорҙап килеп сығасаҡ”...