XI л е к ц и я: Кывсикасъяс велöдöм

1. Кывсикасъяс велöдöм йылысь шöр пасйöдъяс.

2. Кывсикас велöдан подувъяс (принципъяс)

3. Улыс классъясын кывсикасъяс веöлöдöмлöн коланлун да ин.

4. Кывсикас велöдöм водзын сулалысь могъяс.

5. Кывсикасъяс велöдöмын уджъяс сикасалöм.

1. Кывсикасъяс велöдöм йылысь шöр пасйöдъяс.

Кывсикасъяс велöдöмын лингвистика подулыс кывсикасъяс йылысь наука юкöн. Тайö кывъяслöн сикасъяс, налöн грамматика öткодьлуныс висьталö вежöртасын öткодьлун вылö – предмет, признак, действие мунöм. Кывсикасъяс гöгöрвоöм сöвмö куим боксянь видзöдлöм пыр:

1) Вежöртас боксянь – предмет вежöртас, предметлöн признак, действие.

2) Морфология признакъяс боксянь – эмакывлöн лыд, вежлöг, асалöм, кадакывлы лыд, кад, морт; кывберд оз вежлась;

3) Серникузяын юкöд боксянь (подувпас, юöрпас, содтанпас).

Эмакыв, кадакыв да кывбердлöн грамматика вежöртас гöгöрвоöдöм позьö петкöдлыны татшöм таблицаöн.

Кывсикас	Эмакыв	Кадакыв	Кывберд
Вежöртас да грамматика признакъяс
1. Вежöртас	предмет	действие	Предметлысь признак
2. Юалöм	Коді? Мый?	Мый вöчö?	Кутшöм?
Лыд признак	Вежласьö лыд серти	Вежласьö лыд серти	Оз вежлась
Вежлöг признак	Вежласьö вежлöг серти	-	-
5. Кад	-	Вежласьö кад серти	-
6. Морт	Эмöсь асалан суффиксъяс	Вежласьö морт серти	-
Кыв вежлалан суффиксъяс	эмöсь	эмöсь	Абуöсь
Сёрникузяын юкöд	Подувпас, содтанпас	юöрпас	Содтан пас

2.Кывсикас велöдан подувъяс (принципъяс).

1. Содержание велöдан котыртöм боксянь – концентрическöй (шöр классъясын ыджыдалö линейнöй принцип).

2. Кыв наука юкöнъяскöд йитöдъяс боксянь кывсикасъяс (морфология) велöдöм топыда йитчöма синтаксискöд, лексикакöд, кыв тэчаскöд (морфемика), кыв артманногкöд, гижанногкöд, лексикографиякöд, фразеологиякöд.

Йитöдъяс йылысь висьталігöн пасъям топыд йитöдъяс кыв сöвмöдöмкöд, роч кывкöд вочаалöмъяскöд.

Коми кыв велöдöм йитчöма коми фольклор да коми литература, коми этнография да историякöд.

4.Творческöй уджъяс мукöд уджъяскöд падвежöн нуöдöм.

5. Вежöр сöвмöдан (развивайтан) функцияяс боксянь – кывзöм, внимание, воображение, мöвпалöм, паметь, сёрни, ас удж бöрся видзöдöм, ас удж донъялöм сöвмöдöм.

6. Юр вежöрлöн логическöй операцияяс удж сикасалöм серти: синтез, анализ, обобщение, абстрагирование, систематизация, конкретизация, исключение, доказательство, сравнение да сопоставление, аналогия.

7. Челядьлысь информация кытш да тöдмалан сикас сöвмöдöм (метод познания) боксянь: кывчукöрöн, справочникöн вöдитчöм, велöдчан небöгысь информация босьтöм, тöдысь йöзлысь юалöм.

8. Удж дорö, мöвпалöм дорö критическöй отношение сöвмöдöм (Кутшöм тырмытöмтор эм уджын? Мыйла эз колана ног артмы уджыс? юалöмъяс вылö вочавидзöм).

9. Тöдöмлунъяс босьтöмын да уджавны велöдöмын «деятельностный подход» кытшын удж нуöдны велöдöм.

10. Репродуктивнöй подув вылын удж пуктöм – велöдöмтор мöд пöв тöд вылö уськöдöм, вынсьöдöм да тöдöмлунъяс паськöдöм.

3.Улыс классъясын кывсикасъяс велöдöмлöн коланлун да ин.

Морфология тöдöмлун отсалö аддзыны быд кывлы местасö грамматика системаын – мый петкöдлö (кутшöм вежöртасыс), мый вылö вочавидзö, кутшöмöсь грамматика аслыспöлöслунъясыс да кыдзи вежласьö кывйыс (лыд, кад, вежлöг, морт) мыйöн лоö сёрникузяын. Грамматика – сійö кыв скелет, сійö зумыд, оз вежлась, но сійöс колö тöдны, быд кывлöн грамматикаын эм аслас ин.

Кывсикас тöдöм сетö позянлун тыр-бура вöдитчыны гижöдтöм да гижöда серниöн, тöдмавны да гöгöрвоны кывлысь озырлун, гижанногын подуласьны кывсикасъяс тöдöмлун вылö да колана ног гижны.

Морфологиякöд челядь тöдмасьöны мöд-сизимöд классъясын. Мöд классын морфологиялöн пайыс этша, уджтасö пыртöма эмакывкöд, кывбердкöд, кадакывкöд да кывбердкöд да нимвежтаскöд тöдмасьöм. Коймöд классын кывсикасъяс велöдöм джудждаммö, мунö тöдмасьöм кывсикасъяслöн грамматика аслыспöлöслунъясöн – кыдзи вежласьö эмакыв, кадакыв, кодкöд ветлöдлö кывберд, серникузяын кутшöм юкöдъясöн лоöны торъя кывсикасъяс да с.в. Улыс классъясын уджтасö пыртöма сöмын морта нимвежтасъяс. Практическöя мунö тöдмасьöм кывбöркöд да кывйитöдкöд.

Коймöд да нёльöд классъясын гижанногысь уна тема подуласьö кывсикасъяс тöдöм вылö – тэчаса (сложный) эмакывъяс, рöм петкöдлысь тэчаса (сложнöй) кывбердъяс, эмакывлысь вежлöг суффиксъяс гижöм да с.в. Кывлысь тэчас (состав) велöдігöн сідзжö зэв коланаöсь кывсикасъяс йылысь тöдöмлунъяс да кужанлунъяс.

4.Кывсикас велöдöм водзын сулалысь могъяс.

Кывсикасъяс велöдігöн удж могъяс подуласьöны куим нырвизь вылö: велöдан, воспитывайтан да челядьöс сöвмöдан.

Велöдан могъяс индöмаöсь стандартын да уджтасын. Найöс сетöма уджтасын да быд класс бöрын кыдзи тöдöмлунъяс да кужанлунъяс. Сідз, коймöд класса уджтасын шуöма: коймöд класса помалігöн велöдчысьлы колö тöдны «кывсикасъяс – эмакыв, кадакыв, кывберд, морта нимвежтас, кывбöр» да кужны «тöдмавны текстысь эмакыв, сылысь лыд, вежлöг, нимтан вежлöгын 1, 2, 3 морта форма, кужны вайöдны эмакывъяс, пуктыны юалöм».

Тайö тöдöм да кужалунъясыс ЗУН системаысь. Но талунъя педагогика да методика ЗУН системаысь корöмъяс кындзи уна мог пуктö челядьлысь вежöр, уджалан сям сöвмöдöм, тöдöм да кужанлунъясöн кужöмöн вöдитчöм вылö, челядьлысь ас да йöз удж дорö критическöй отношение сöвмöдöм вылö, творческöя уджавны велöдöм вылö.

5. Кывсикасъяс велöдöмын уджъяс сикасалöм.

Удж сикасъяс

Деятельностный подход боксянь

I. Репродуктивнöй

- аддзыны текстысь колана кывсикас, кыв форма

- уськöдны тöд вылö определение кывсикас йылысь, грамматика признак да вежласьöм йылысь

- уськöдны тöд вылö, висьтавны кывсикаслы лöсялана юалöмъяс

II. Творческöй

- кывсикас, форма дорö сетны лöсялана юалöм

- грамматическöй форма, кывсикас сёрникузяö, текстö пыртöм

- паныд вежöртаса кывъяс вайöдöм

- юалöм серти сёрникузяö колана кывсикас, грамматика форма пыртöм

- грамматика формаöн, кывсикасöн вöдитчöм йылысь кывкöртöд вöчöм

- тöдмавны кывсикас, грамматика форма индöм грамматика признакъяс серти

- мукöд кывсикаскöд вочаалöм, öткодялöм - мукöд кывсикаса öтвужъя кывъяс вайöм

- öти и сійö жö кывсикаса öтвужъя кывъяс вайöдöм

- öти и сійö жö кывсикаса синонимъяс вайöдöм

- сочинение гижöм

- проект дасьтöм да дорйöм

Проект вылын уджалан план

1. Тема бöрйöм

2. Темалöн коланлун

3. Тема бöръян мотивъяс

4. Проектлöн мог

5. Проектлöн план

6. Проект лöсьöдан туйяс, средствояс, отсасян литература

7. Удж сикасъяс

8. Результат: класс водзын висьталöм

9. Мый артмис, мый эз, анализ вöчöм, рефлексия.

III. Информация босьтан öшмöсъяс паськöдöм боксянь

- Кытысь позьö босьтны тöдöмлун эмакыв (сылöн вежлöг), нимвежтас йылысь?

- Кытысь аддзыны антоним (синоним) уль кывбердлы?

- Тöдмавны, юасьны бать-мамлысь, ыджыдджык либö верстьö йöзлысь сиктгöгöрса места нимъяс йылысь (ним велöдігöн).

- Тöдмавны гырысьджыкъяслысь да гижны ас рöдвужлысь кыдз позьö унджык ов, ним да вич, прöзвище.

- Тöдмавны пöль-пöчлысь да гижны нянь вöдитігöн удж вöчан кöлуй нимъяс.

IV. Удж вöчан способ да öта-мöд бöрся лöсяланног действиеяс вöчöм боксянь

- Кыдзи тöдмавны эмакывлысь вежлöг, кадакывлысь кад, лыд, морт?

- Грамматика боксянь кыв видлалöм

V. Вöчöм уджысь тырмытöмтор да критическöя мöвпалöм сöвмöдöм боксянь

- Ёрт уджысь тырмытöмтор аддзöм:

1) «Вежлавны кадакыв лыд да морт серти тшöктöм вылö велöдчысь вежлаліс сійöс тадзи:

А) югді югдім

Б) югді югдінныд

В) югдіс югдісны

2) «Лöсьöдны сёрникузя вуджан вежлöгöн тшöктöм вылö велöдчысь лöсьöдіс: ми локтім вокъясті».

VI. Юр вежöр уджлöн логическöй операцияяс серти сикасалöм боксянь синтез вылö

- индöм кывсикасöн вайöдны кывтэчас, сёрникузя

- велöдан кывсикас (форма) пыртны текстö

- гижны сочинение кывсикас (эмакыв, кадакыв) йылысь

- гиж текстö лöсялана суффиксъяс содтöмöн:

Öдйö пукс… рыт. Керкаяс … ломзисны бияс. Пач труба … пуркйис –петіс тшын.

- сетны юалöм индöм кыв дорö:

Анна пиыскöд ваялöны юръяс.

- юалöм серти пуктыны кыв колана формаö: (Вотчысь) саялісны. Кепысь

кыöны (вурун).

Абстрагирование вылö

1) видлавны кыв грамматика боксянь (грамматика разбор)

2) тöдмавны кыв кыдзи кывсикас да сылысь грамматика вежöртас

3) торъя кывсикасъяслысь тöдмавны грамматика вежöртасъяс

Классификация вылö

1) Юклыны сетöм кывъяссö лöсялана чукöръяс вылö кывсикас серти, грамматика вежöртас (лексико-грамматическöй чукöр серти):

А) мöвп, мöвпалö, быдмöг, быдмö, важ, важмö, кокньыд, кокняммис, турöб, турöба.

Б) сетöм текстысь адддзыны да гижны торъя чукöръясö эмакыв, кывберд да кадакывъяс.

Конкретизация вылö

- вайöдны колана (индöм) кывсикас, форма

- артмöдны öтвужъя индöм грамматика формаа кыв, например, кывпод да 3 морта кадакыв; зеп кыввужъя эмакыв да кывберд)

- вайöдны öтка лыда ина вежлöгын форма сикт кывлысь

Систематизация вылö

1) вежлавны кадакыв кад да морт серти

2) вежлавны кадакыв лыд, кад да морт серти

3) вежлавны эмакыв лыд (морт, вежлöг) серти

4) лöсьöдны юалöмъясöн да вочавидзöмъясöн таблица эмакыв вежлöг серти вежласьöм вылö

Сопоставление да сравнение

- Кыдзи лöсьöдчöмаöсь öта-мöдыскöд сетöм кыв гозъяс?

А) Видз – виддзыс, ном – номйыд, гут – гутыс?

Б) Керкаысь – керкаö, сиктсянь – сиктлань, батьлысь – батьлы

В) Ёрт – ерткöд, енэж – енэжын, шор – шорысь, горт - гортöдз

Г) Шоныд ывла, визув ва, увъя пу, кымöра енэж

Д) Югдыны – югдö, чеплясьны – чеплясьö, чеччыны – чеччö, доймыны – доймö

Мый öткодьыс да торъяланаыс сетöм кыв гозъяслöн?

А) Югыд – югдіс, гора – гораммö, дзескыд – дзескаммыны

Б) Лов – ловъя, зеп – зепта, ном – номъя

Исключение вылö

1. Сетöм кывъяс да кыв гозъяс пиысь аддзы лöсявтöмсö

А) кыркöтш, бужöд, джуджыд, кöдж

Б) ыстыны, аддзыны, нуис, корсьны

В) Сыктывкар, рас, Висер, Печора.

Г) рытъя – асъя, тöрыт – талун, лэччыны – кайны, важöн – важ

Д) шуда – шудтöм, водз – сер, гора – гортöм, лыда – лыдтöм;

Е) ывлаысь – ывлаö, грездлань – грездсянь, районлы – районсянь, ылын – матын.

Аналогия вылö

1) вöч тадзи жö:

а) югыд – югыдджык, топыд - …,

б) вок – воклöн – воклысь – воклы – вокöс, зонка - …

в) ноп – нопъя, гыж - …

Литература:

1. М.Р. Львов, Т.Г. Рамзаева, Н.Н. Светловская. Методика обучения русскому языку в начальных классах. М., Просвещение, 1987. С. 243 – 270.

2. Методика преподавания русского языка. Руководство к самостоятельной работе над курсом. Под ред. М.С. Соловейчик. М., Просвещение, 1988. С. 74.

XII л е к ц и я: Эмакыв велöдан система.

1. Эмакыв велöдан пöрадок сюрöс да могъяс.

2. Эмакыв лыдöн тöдмöдöм.

3. Эмакыв вежлöг серти вежласьöмöн тöдмöдöм

4. Эмакывлöн асалан суффиксъясöн тöдмöдöм

1. Эмакыв велöдан пöрадок, сюрöс да могъяс.

Эмакыв велöдігöн, кыдзи и быд грамматикаысь тема велöдігöн, тöдöмлун сöвмöдöм мыджсьö-подуласьö эмакывлöн öтув кыввор вежöртас да öтув грамматика признакъяс вылö.

Улыс классъясын эмакыв тема велöдöм мунö 1-4 классъясын. Первой классын челядь велöдчöны сетны коді? кодъяс? мый? юалöмъяс эмакыв дорö. Мöд классын мунö тöдмасьöм эмакывйöн. Выль понятие пыртігöн сійö донъявсьö кыввор вежöртас боксянь – предмет ним, юалöмъяс серти – коді? мый? да эмакыв термин пыртöмöн: «предмет нимъяс вочавидзöны коді? да мый? юалöмъяс вылö. Предмет петкöдлысь кывъяс шусьöны эмакывйöн» (2 класс). 2 классын мунö тöдмасьöм ас нимъясöн да на гижанногöн, ловъя да ловтöм предмет нимъясöн.

3 классын паськалö тöдöмлун эмакывлöн кыввор вежöртас да эмакыв юалöмъяс йылысь лыд да вежлöг юалöмкöд йитöдын. Мунö тöдмасьöм öтка да уна лыдöн, эмакывлöн 16 вежлöг серти вежласьöмöн да асалан суффиксъясöн.

3 классын содöны эмакыв тöдмалан признакъяс. Кыввор вежöртас да юалöм кындзи эмакыв тöдмавсьö лыд да вежлöг суффиксъяс, öткымын кыв артмöдан суффиксъяс (-тор, -ин, -лун, -ысь, -öм) да сёрникузяса юкöдъяс отсöгöн.

Выль уджтас серти 4 классын челядь велöдöны нимтан вежлöгын –öй, -ыд, -ыс асалан суффиксъяса. Эмакывъяс, тöдмасьöны налöн вежöртасъясöн. Таысь кындзи нёльöд классын челядь тöдмасьöны вежлöг вежöртасъясöн, öти-кык вежöртасöн.

Эмакыв велöдöмын медшöр могъясöн лоöны велöдчöмын да олöмын, вомгора да гижöда серниын велöдны вöдитчыны эмакыв йылысь босьтöм тöдöмлунъясöн, велöдчан да уджалан ногъясöн, тöдöмлун босьтан туйясöн да öшмöсъясöн да удж вöчны велöдчöмöн («деятельностный подход» кытшын) .

2. Эмакыв лыдöн тöдмöдöм.

Эмакыв лыд йылысь понятиеöн челядь тöдмасьöны 3 классын нёль подув серти: 1) вежöртас, 2) юалöмъяс, 3) уна лыдлöн –яс, -ян суффиксъяс, 4) мукöд кывъяскöд йитчанног.

Öтка лыдын эмакывъяслöн лыд петкöдлысь кыв вежлалан суффикс абу. Уна лыдын эмакыв петкöдчö –яс, некымын кывйын –ян суффикс отсöгöн. Челядь кокниа гöгöрвоöны тайö грамматика понятиесö уна лыда –яс суффикс серти (тайö суффиксыс öти вежöртаса, паныдасьлö сöмын эмакывлöн).

Лыд велöдігöн челядьлы сетчöны кужанлунъяс:

1) торйöдны öтка да уна лыда эмакывъяс сетöм признакъяс сертиыс

2) артмöдны öтка лыда эмакывйысь уна лыдаöс, и мöдарö.

3) йитны (согласуйтны) лыд серти подувпас пыдди ветлысь эмакыв юöрпас петкöдлысь кадакывкöд, кывбердкöд (согласование коми кывйын паныдасьлö сöмын подувпас да юöрпас костын):

Керка джуджыд. – Керкаяс джуджыдöсь. Мöс йирсьö. – Мöсъяс йирсьöны.

Уджъяс

1) Индöм кывъяс дорö юалöм сетöм:

Кос му тöлысь помын воссьö Сыктыв ю. Турияс олöны нюрын.

2) Юалöм вылö вочавидзöм. Коді велöдö челядьöс? Мый быдмö öшинь вылын?

3) Öтка лыдысь уна лыд артмöдöм: кымöр → … (кымöръяс)

4) Пуктыны эмакыв колана лыдын: (Зонка) ислалöны чой йывсянь.

3. Эмакывлöн вежлöг серти вежласьöмöн тöдмöдöм.

Вежлöг – синтаксис категория, сійö петкöдлö мукöд кывъяс дорö отношение да мукöд кывъяскöд йитчöм. Вежлöг серти кыв вежлалігöн кыв формаыс вежласьö, а вежöртасыс – оз. Эмакывлöн вежлöг тöдмавсьö юалöм, вежлöг суффикс да вежлöг ним серти.

Морттöм эмакывъяслöн кыв вежлалан вежлöг суффиксъяс öткодьöсь, найö оз торъявны рочын моз род да лыд понда. Вежлöг велöдöмын сьöкыдлуныс сöмын сыын, мый вежлöг лыдыс уна. Чайтсьö, мый методикалы колö аддзыны позянлун велöдны найöс порцияясöн. Вежлöг нимъяс уна висьталöны наöн петкöдлан вежöртас йылысь: асалан, босьтан, сетан, матыстчан да с.в.

3 классын эмакыв тема кытшын мунö тöдмасьöм вежлöг серти вежласьöмöн тöдмасьöм.

Тöдöм да кужанлунъяс дорö корöмъяс:

- эмакыв вежлöг серти вежлавны кужöм

- эмакыв дорö вежлöг юалöм пуктöм

- эмакывлысь вежлöг тöдмалöм

- сёрникузяын эмакывйын вежлöг суффикс гижны кужöм

- сёрникузяын, кывтэчасын вежлöг юалöм вылö лöсялана кыв форма аддзыны кужöм

- вежлöг вежöртасöн тöдмöдöм (1-2 вежöртасöн, медсясö вежлöг нимъяс вылö мыджсьöмöн).

Уджъяс

1) вежлöг серти эмакыв вежлалöм

2) эмакыв дорö юалöм сетöм да вежлöг тöдмалöм

3) сёрникузяысь вежлöг тöдмалöм да вежлöг суффиксъяс петкöдлöм

4) сёрникузяын, кывтэчасын вежлöг юалöмъяс вылö кыв форма вайöдöм: Мыйысь вöчöны позсö лэбачьяс? Кöні тöвйö пышкай? Кодлöн узьланіныс лым пытшкын?

5) сёрникузяын эмакыв помын колана суффиксъяс гижöм: Кöвдум пöжалöны (пызь), (нöк) да (вый).

4 классын вежлöг йылысь тöдöмлунъяс вынсялöны.

4 класса выль уджтасö колö пыртны вежлöг вежöртасöн тöдмöдöм. Тайö вермас лоны öти либö кык вежöртасöн тöдмасьöм. Медводдза вежöртасыс петö вежлöг нимсяньыс, вежöртассö кокни гöгöрвоöдны кадакывйöн, кодсянь пуктыссьö юалöм вежлöга форма дорö: сетны, козьнавны кодлы? - сетан вежлöг, босьтны, мырддьыны, корны, юавны кодлысь? – босьтан вежлöг; матыстчыны кодлань? мыйлань? – матыстчан вежлöг да с.в.

4. Эмакывлöн асалан суффиксъясöн тöдмöдöм.

Эмакывлöн асалан суффиксъяса формаясöн челядь бура кужöны вöдитчыны асланыс, а стöчджыка, асалан грамматика категорияöн челядь тöдмасьöны 4 классын.

Первой, мöд да коймöд морта –öй, -ыд, -ыс суффиксъяса öтка лыда формаясöн тöдмасьöм мунö сöмын нимтан вежлöга эмакывъяскöд. Тöдмалöны челядь и вежöртасъяссö –öй, -ыд, -ыс суффиксъяслысь.

4 классын выль велöдчан уджтасын да УМК-ын колö вынсьöдны уджсö асалан суффикс вежöртас вылын.

Мукöд вежлöгын асалан суффиксъяслöн петкöдчöм мунас 6 классын.

Уджъяс

1) Сетöм кывъяслысь асалан суффиксъяс аддзöм да петкöдлöм

2) Сетöм кывйысь суффикс петкöдлöм да морт тöдмалöм

3) Морттöм формаысь 2 (3, 1) морта форма артмöдöм

4) Коймöд морта формаысь мöд (первой) морта форма артмöдöм

5) Морта формаысь морттöм форма артмöдöм

6) Нимвежтас серти морта форма артмöдöм: менам (вок), тэнад (вок).