Айшылық (қайшылықсыз) заңы

Ойлау процесінде қарама-қарсылықтағы екі пікір бір уақытта және бірдей жағдайда, бірдей қатынаста шын бола алмайды. Бірімен бірі сыйыспайтын екі пікір бір уақытта шын бола алмайды, ең болмағанда оның біреуі міндетті түрде жалған болады.

Мысалы: Жабайхан араб тілін біледі –А;Жабайхан араб тілін білмейді – А-емес. Осы екі бірдей пікір шын бола алмайды, оның біреуі міндетті түрде жалған болады. Бірақ Жабайхан араб тілін нашар білуі мүмкін.

Қайшылық заңы былай жазылады: ̅а̅̅˄̅ ā̅ , оның оқылуы: а және а-емес дұрыс емес, яғни бірін-бірі терістеп тұран екі ойдың екеуі бірдей ақиқат, шын бола алмайды.

Мына төрт түрлі жай пікірлер бір уақытта шын бола алмайды:

1. «Осы S дегеніміз Р» және «Осы S емес Р». Егер пікірде нәрсенің әр түрлі белгілері әңгімеленсе, онда олардың арасында ешқандай қайшылық болмайды.

2. «Бірде бір S емес Р» және «Барлық S дегеніміз Р». Пікірлер әртүрлі нәрсе туралы болғанда да қайшылық болмайды.

3. «Барлық S дегеніміз Р» және «Кейбір S емес Р». Егер бір адам туралы пікір түрлі уақыт аралығында айтылған болса, онда қайшылық болмайды.

4. «Бірде бір S емес Р» және «Кейбір S емес Р». Біз нәрсені ойша әр тұрғыдан (әр түрле қатынастарда) қарастырсақ, онда қайшылық болмайды.

Аристотель «...бір нәрсенің бір жағдайда, бір уақытта, бірдей қатынаста болуы және болмауы мүмкін емес» деген (Аристотель, «Метафизика», М., 1976, 1-т., 125-б.).

Қайшылық заңын диалектикалық қайшылық заңымен шатастырмау керек. Шын мәнінде, формальдық қайшылық заңы диалектикалық қайшылықтарды жоққа шығармайды. Ол тек дұрыс пайымдау қайшылықтарына ғана қарсы, өйткені бұл соңғы ойдың дәйектілігін бұзатын, ақиқатты дұрыс танып білуге кедергі жасайтын қайшылықтар.

Қайшылықсыздық заңы дұрыс ойлаудың негізгі сапаларының бірі – дәйектілікті талап етеді.

Күнделікті өмірде және ғылыми ойлауда бірізділікті, дәйекті пайымдау өлшемі ретінде және кез келген қарама-қарсылықтағы пікірлер үшін қайшылық заңы орындалады. Бұл заң дедуктивтік қорытындылау теориясы мен дәлелдемені құрастырғанда, яғни тұжырымдағы қорытындының алғышарттардан логикалық қажетті түрде шығуын негіздеуде маңызды рөл атқарады.

Үшіншісі жоқ заң

Қарама-қайшылықтағы екі пікір бірдей шын және бірдей жалған бола алмайды, олардың біреуі міндетті түрде шын, екіншісі міндетті түрде жалған болады, ал үшінші жағдай болмайды. Қайшылықтағы екі пікірдің біреуі шын, екіншісі жалған, ал үшіншісі болмақ емес.

Мысалы: Барлық ғаламшарлардың серіктері бар – А.

Барлық ғаламшарлардың серіктері бар деу – дұрыс емес – Ā.

Осы жерде екінші пікір – шын; Осы екі пікірден өзге үшінші пікірді ойлау мүмкін емес.

Үшіншісі жоқ заң былай жазылады: а U ā, оқылуы: а немесе а-емес; яғни а немесе оның терістеуі а-емес шын болады.

Қайшылықтағы немесе контрадикторлық пікірлер деп екі пікірдің біреуінде зат туралы ой расталса, ал екіншісінде сол зат туралы ой терістелсе, екеуі де шын немесе екеуі де жалған бола алмайтын пікірлерді айтады. Сондықтан оның біреуі шын, ал екіншісі міндетті түрде жалған болады. Осындай пікірлердітерістеуші пікірлер деп атайды. Бір-біріне қайшы келетін пікірлер әрқашан қандай болмасын альтернативаны білдіреді, яғни екі мүмкіншілік бар екенін көрсетеді. Бұл мүмкіншіліктер бірін-бірі теріске шығарады. Егер бұл пікірлер альтернативаны білдірмесе, онда олар бір-біріне қайшы емес, ол пікірлерге үшіншісі жоқ заңы қолданылмайды. Терістеуші пікірлердің мынадай жұптары болады:

1. «Бұл S дегеніміз Р» және «Бұл S емес Р» /Жеке пікірлер/.

2. «Барлық S дегеніміз Р» және «Кейбір S емес Р» /А және О/.

3. «Бірде бір S емес Р» және «Кейбір S емес Р» /Е және I/.

Контрадикторлық /қайшылықтық А-О, Е-Ш/ пікірлерде екі заңда – қайшылық және үшіншісі жоқ заңдары қолданылуы мүмкін. Бұл олардың ұқсастығын көрсетеді.

Қарама-қайшылық заңы мен үшіншісі жоқ заңының айырмашылығы - қарама-қарсылық, контрарлық (А-Е) пікірлерде үшіншісі жоқ заңы қолданылмайды. Өйткені бұл екі пікір (А, Е) бірдей шын бола алмайды, бірақ екеуі де жалған болуы мүмкін.

Сонымен, қайшылық заңы екі пікір біріне-бірі қарама-қарсы және қайшы келетін жағдайлардың барлығында қолданыла береді, өйткені оның басты талабы – бір нәрсе жайлы бір мезгілде, бір тұрғыда екі ақиқаттың болмауы. Ал үшіншісі жоқ заңы бірі бір нәрсені растайтын, екіншісі діл оны соны терістейтін екі қайшы пікір бар жерде ғана қолданылады. Сөйтіп, қайшылық заңының қолданылуы үшіншісі жоқ заңына қарағанда кеңірек.

Аристотельдің логикасында бұл екі заң бірінен бірі шықпайды. Шотланд математигі әрі логигі Де Морган (1806-1871) бұл екі заңды бірінен бірі шығарады:

̅à̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ ̅˄̅ ā̅ = ā ˅ ā̅ = ā ˅ à = à ˅ ā.