КартадаҒы нҮктелердіҢ координаталарын аныҚтау

Лекция 7

КАРТАЛАРДЫҢ КИЛОМЕТРЛІК ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОРЛАРЫ

Топографиялық картаның беті солтүстік және оңтүстік жағынан параллельдермен, ал батыс және шығыс жағынан меридиандармен шектелген. Кескінделген заттар мен жергілікті жердің контурларының географиялық координаталарын анықтау мумкіндігі болу үшін картада градус рамкасы болады; ол карта бетінің ішкі және сыртқы рамкаларының аралығында орналас-қан. Градус рамкасы шығыс пен батыс қабырғаларындағы ендіктің минуты мен солтүстік пен оңтустік қабырғаларындағы бойлықтың минуты кезектесіп отыратын қара және ақ шашкалармен белгіленген. Әр ендік пен бойлықтың минуты (шашка) алты тең бөлікке бөлінген. Осы белгіленген нүктелердің ара қашықтығы 10"-ке тек. Градус рамкасының жол-жол сызықтарын пайдаланып карта бетінде градус торын жүргізуге болады; олар картада нүктелердің географиялық координаталарын анықтауға мүмкіндік береді.

Картаға градус торынан басқа тікбұрышты зональды координаталар схемасының квадратты координаталар торы салынады. Осы торлардың квадратының қабырғасы әдетте километрлердің толық санымен белгіленеді, сондықтан да оны километрлік деп атайды.

Оңтүстіктен солтүстікке қарай жүргізілген километрлік тордың сызықтары зонаның осьтік меридианына параллель (яғни, Ох осіне), ал батыстан шығысқа қарай жүргізілген сызықтар экватордың жазықтықтағы проекциясының кескініне параллель (яғни, Оу осіне) болады. Горизонталь сызықтардың жазуы экватордан километрмен берілген ара қашықтығына, ал вертикаль сызықтар олардың келтірілген ординаталарына (бірінші сан зонаның нөмірін көрсетеді, ал келесілері сызықтың ординатасына плюс 500 км-ге) сәйкес. Километрлік тордың көмегімен нүктелердің тікбұрышты координаталары (х, у) анықталады.

Карта бетінің градус рамкасының сыртында безендіру рамкасы
сызылады. Осы рамканың сыртында орналасқан жазулар
және графиктер шектік безендіруге жатады. Әрбір топография-
лық картаның үстіңгі жағында беттің номенклатурасы көрсеті-
леді. Рамканың төмеңгі жағында мыналар орналасады: 1) осы
карта бетіне тән магнит тілінің орташа бұрылуы және меридиан-
дардың жақындасуы туралы мәліметтер; 2) сандық және сы-
зыктық масштабтары; 3) жер бедері қимасының биіктігі туралы
мәліметтер (тұтас горизонтальдардың қанша метр сайын жүр-
гізілгендігі туралы); 4) табан графигі; 5) түсірілген және жа-
ңартылған жылы; мұның өзі картадағы кескіннің дұрыстығы
туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

Шектік безендіруге тағы да көрші беттердің номенклатура-
сының жазуы жатады; олар градус және безендіру рамкаларыныңүзілген әр қабырғасының ортасында жазылады, сонымен
қатар жиынтықтағы беттердің орналасу схемасы және басқа да
түсіндірме жазулар кіреді.

КАРТАДАҒЫ НҮКТЕЛЕРДІҢ КООРДИНАТАЛАРЫН АНЫҚТАУ

Топографиялык картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау, негізінде мынадай жолмен жасалады. А нуктесінің (20-сурет) ендігін (φ) табу үшін осы нүктеден солтүстікке және оңтүстікке қарай параллельдер жургізеді, яғни минут рамкасының тиісті минуттық немесе он секундтык ара-лықтардың аттас ұштары түзу сызықтармен қосылады. Осы сызықтардың ендіктерін φ1 және φ2 әріптерімен белгілейік. А нуктесінен параллель ендігі ф₁-ге перпендикуляр түсіріп, оның ұзындығын φ градуспен белгілеп, А нуктесінің ендігін мына теңдіктен табамыз:

(19)

шамасын жанама әдіспен анықтау қолайлырақ. Ол үшін А нуктесі арқылы еркін бұрышпен және параллельдерімен С және D нүктелерінде қиылысқанша сызық жүргіземіз, мұндағы СА = а және СD=b болсын, 20-суреттен

(20)

Сонымен, шамасын анықтау а және bкесінділерін жеткілікті дәлдікпен миллиметрлік сызғыш арқылы өлшеуге келіп саяды.

Осыған ұқсас А нуктесінің λ бойлығын анықтау үшін және меридиан кесінділерін қолдануға болады.

С нүктесінің (21-сурет) тікбұрышты координаталарын анықтау үшін километрлік тордың цифрларын қолдана отырып, берілген нүкте орналасқан оңтүстік-батыс бұрыштың( )координаталарын табады. Содан кейін С нүктесінен квадраттық қабырғаларына СС₁ және СС₂ перпендикулярларын түсіреді де карта масштабын ескере отырып, олардың ұзындығын табады: және C . Сонда С нүктесінің тікбұрышты координаталары мынаған тең:

(21)

Қарастырылып отырған мысалда:

х_с =500+42,1 = 542,1 м; =300+54,5=354,5 м.

Осы С нүктесінің тікбұрышты координаталарын мынадай жолмен анықтауға болады: С нүктесі аркылы кез келген бұрышпен километрлік тордың ординаталарымен А және В нүктелерінде қиылысқанша түзу жүргізіледі. Содан кейін а және bкесінділерін өлшейді. Сонда С нүктесінің абсциссасы мына фор-мула бойынша анықталады

Осыған ұқсас теңдіктен С нүктесінің ординатасын анықтайды. Екі жағдайда да а және b кесінділерін көлденең масштабтың көмегімен өлшеген жөн.