Халықаралық жеке құқықтың құқықтық жүйедегі орны

Ләззат Нысанбекова

Халықаралық жеке құқық

Оқу құралы

АЛМАТЫ 2013

Рецензенттер:

Алибеков С.Т.- Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және халықаралық әлемдік тілдер университеті халықаралық құқық кафедрасының профессорі, з.ғ.д

Айдарбаев С.Ж-. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің халықаралық құқық кафедрасының профессорі, з.ғ.д

Байжомартова Қ.А.- Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және халықаралық әлемдік тілдер университеті халықаралық құқық кафедрасының доценті, з.ғ.к

Осы жинақта Халықаралық жеке құқытың жалпы және ерекше бөлімінің негізгі мәселелері қарастырылған. Халықаралық жеке құқық –ол құқықтық пәндердің ішінде ерекше құқық саласы,өйткені халықаралық жеке құқық бірнеше мемлекеттердің құқықтарымен байланысты. Оқу- құралының негізгі мақсаты – студентерге курстың манызды сұрақтарын меңеруге көмектесу және өзіндік түрде өз білімін тексеру.

Пәннің мазмұны әрбір тақырыптарға бөлінген және пәннің ерекшелігіне қарай автор әмбебапты қарастыруға тырысты, сол үшін пысықтау сауалдар еңгізді. Бұл құралда тек қана азаматтық қатынастарды реттейтін мәселелерден басқа жанұялық, іс жүргізу қатынастарды қарастырады.

Бұл оқу құралын семинар сабақтарында, бақлау жұмыс жұргізгенде текқана аспиранттар, студенттер емес, сондай-ақ оқытушыларда өз білімін осы салада тексеру үшін қолдануға болады.

1-т а р а у.

ХалыҚаралыҚ жеке ҚҰҚыҚТЫҢ тҮсiнiгi жӘне ОНЫҢ ҚҰҚыҚ жҮйесiндегi алатын орны

§ 1. Халықаралық жеке құқық түсiнiгi және атауы

Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгiнгi күнгi әр-түрлі факторлар тиiмдi әсер етуде.

Бiрiншiден, шаруашылық өмiрдiң интерұлтандырудың объективтi процесi осыған сай жан-жақты экономикалық қатынастардың жаңа деңгейiн талап етуде. Бұл тұстағы айқын мысал ретiнде еуропалық континенттiк дамуды атауға болады. Шаруашылық өмiрдiң интерұлтандырудың ең жарқын көрiнiсi ретiнде жан-жақты экономикалық және экономикалық - техникалық қауымдастықтың дамуын атауға болады. Егер де ХIХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек саудамен ғана шектелiп отырған болса, ендiгi ХХ-ХХI ғасырларда бұл тек тауар мен қызмет алмасу ғана емес, сонымен қатар өндiрiстiк қауымдастық, оның құрамына бiрлескен кәсіпорындар мен өндiрiстер, бiрлескен зерттеулер мен iзденiстердi жүргiзулердi қамтиды.

Екiншiден, бұл жағдай – соғыстар мен түрлi сипаттағы қақтығыстар , саяси және ұлттық себептер, сонымен қатар жұмысқа орналасу мен бiлiм алуға байланысты халықтың көшiп-қонуының (миграциясының) тез арада өсiп кеуі сияқты себептерден болды.

Үшiншiден, ғылыми-техникалық прогресс бiр жағынан, екінші жағынан коммуникациядағы, көлiк жетiстiктерi арқасында көптеген елдер өзара жақындасты. Осының арқасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды: телерадио құралдары, бейнетехника мен спутниктiк құрылғыларды қолдануға байланысты ғылымда болып жатқан жетiстiктер дүние жүзiнде әр түрлi хабарларды тез арада таратып отыруға мүмкiндiк бердi; космосты игерудегi жетiстiктер де бар. Ал екiншi жағынан ғылыми-техникалық прогрестiң кертартпа тұстары тағы бар, атап айтқанда, Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, өз кезегінде қоршаған ортаның ластануы мен улануы бiр ғана мемлекеттiң шекарасымен шектелiп қана қоймайды.

Халықаралық жеке құқық үшiн басты маңызды болып табылатын халықаралық қатынастарды гуманизациялануы болып табылады. Барлық мемлекеттердiң халықаралық қатынас реттеуiнде қатысушылардың басты назары - адам, оның жағдайы, құқықтары мен бостандықтары болуы тиiс.

Мемлекеттер арасындағы қауымдастық туралы мәселелердi шешу кезiнде құқық және оның әдiстерi мен құрылымдарының орны ерекше болып келедi.

Халықаралық жеке құқықтың өзіндік ерекшелiгi осы мемлекеттердiң құқық жүйелерiнiң арасындағы айырмашылықты ескере отырып, коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегiмен қолданбалы құқықты анықтауға болады. Халықаралық жеке құқықтың реттеу пәнi ретінде халықаралық өмiр-де пайда болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы түрлi қатынастар танылады.

Халықаралық жеке құқықтың мақсаты – әр түрлi елдердiң фирмалары мен кәсіпорындарын арасындағы iскерлiк байланыстарды құқықтық реттеу болып табылады.

Қатынастардың екiншi бiр тобы – шетелдiк қатысушылар, яғни жеке тұлғалардың қатысуымен болады. Халықаралық құқық-тағы сияқты халықаралық жеке құқықта да, жалпы қоғамдық мүдде мен жеке тұлғаның мүдделерi толығымен ескерiлуге жатады.

Халықаралық жеке құқық шетелдiктердiң жеке мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтарын, олардың еңбек, отбасы және басқа салалардағы құқықтарын қарастырады. Осы аталған құқықтардың сақталуына кепiл болу халықаралық жеке құқықта басты орынға қойылады, әсiресе, бұл аралас (шетелдiң қаты-суымен) некелерге, отбасылардың түрлi мемлекет азаматтарынан құрылуына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқық нормаларын қолдана отырып, Қазақстандағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайын және бiздiң азаматтардың шетел мемлекетiндегi жағдайы анықталады.

Сонымен, Халықаралық жеке құқық – шетел элементімен күрделенген азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін коллизиялық-құқықтық және бірыңғайланған материалдық-құқықтық нормалардың(ережелерінің) жүйесі.

Халықаралық жеке құқық халықаралық жария құқықпен (не жалпы халықаралық құқықпен) тығыз байланысты. Халықаралық жеке құқық өз алдына, тәуелсiз құқық жүйесi болып табылады.

Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқықтың нормаларын басты мақсаты – әр түрлi саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың құқықтық алғышарттарын дайындау қызметiн атқару және ол екеуiнiң арасындағы ортақ сипат: –кең мағынада, екi немесе одан да көп мемлекеттердiң қатысуымен болатын, бiр мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар ретінде танылады. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке құқықтық қатынастарды реттейдi. Бұл реттегi халықаралық дегенiмiз шетел элементiмен шиеленіскен қатынастарды бiлдiреді.

Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бiрiншi айырмашылығы – олардың реттейтiн қатынастарының мазмұнының әртүрлiгiнде. Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым -қатынастар, бейбiтшiлiк пен халықаралық қауiпсiздiк, мемлекеттiң егемендiгi мәселелерi, мемлекеттің ішкі iстеріне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер қарастырылады. Сонымен қатар халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық әрекеттесу сияқты мәселелердің кең етек алуы халықаралық экономикалық құқықтың туындауына ықпал етеді. Дегенмен, олармен реттелетiн қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып табылады. Ал халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы халықаралық қатынастардағы осы жеке құқық саласында көрiнiс табады. Бұл ең бiрiншiден, мүлiктiк қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттiк құқық саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын қатынастар болып табылады.

Халықаралық жария құқықтан халықаралық жеке құқық тек өзiнiң реттеу пәнiмен ғана емес, сол қатынастарға қатысты субъектiлерiмен де ерекшеленедi. Мемлекеттер - халықаралық жария құқықтың негiзгi субъектiлерi болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдар мен өз тәуелсiздiгi мен бостандығы үшiн күресушi халықтар да осы топқа жатқызады. Ал халықаралық жеке құқықтың қатысушылары мемлекет қана емес (бiрақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды) алайда, ең басты қатысушылар болып жеке және заңды тұлғалар танылады. Жеке тұлғалар – бұл азаматтар, ал заңды тұлғалар – бұл мемлекеттiк ұйымдар, жеке фирмалар, өндiрiстер, ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.

Ендiгi жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан ерекшелейтiн үшiншi белгiсiн атап өтуге болады. Халықаралық шарт, халықаралық жария құқықта қатынастарды реттеудiң негiзгi қайнар көзi болып табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны ерекше, бiрақ олардың ережелерi кейбiр мемлекеттердiң заңнамаларында көрініс тапса да, таппаса да бередi, алайда кейбiр мемлекеттерде ол шарт тек мемлекет санкциясын алған уақыттан бастап қолданысқа енгізіледі.

Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бұл халықаралық жария құқыққа барынша тән қасиет) таза iшкi сипаттағы заңнама, сот және арбитраж тәжiрибесi алады.

Ендi, халықаралық жеке құқықтың мәнiн анықтағаннан кейiн, оны құқықтық тұрғыдан алғандағы түсiнiгiне байланысты пiкiрлердi қарастырған жөн.

Кеңестiк дәуiрде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сұрақтардың бiрi халықаралық жеке құқық түсiнiгіне байланысты болып табылған. Жалпы жағдайларда, лениндiк түсiнiк – бiз ешқандай жекелiктi танымаймыз, бiзде бәрi ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсiнiк қолданылуы қажет деп саналады. Дегенмен де, осы жеке құқық деген сөздiң өзi тұтастай алғанда осы ғылымның iшкi мәнiн және оның мазмұнын айқындап, өйткенi бұл сонау ерте римдiк дәуiрдегi құқықтарды жеке және жария деп бөлудi ары қарай дамытып отыр. Бұны Ульпиниан қалыптастырған болатын, оның айтуын-ша; “ жария құқық мемлекеттiң жағдайына байланысты”, ал жеке құқық – жеке тұлғалардың құқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралық жеке құқықтағы халықаралық деген ұғым қазіргі кезде даусыз мәселе болып табылады. Бiрақ көптеген авторлардың пiкiрi бойынша, халықаралық жеке құқық барынша iшкi құқықпен тығыз байланыстағы құқық саласы ретiнде танылады және ұлттық құқық жүйесiнiң бөлiгi болып табылады. Ал ендi ең соңғы авторлардың қатары, құқық деген сөзге өздерiнiң қарсылығын бiлдiрдi, себебi олардың пiкiрi бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеушi функцияны емес, тек қана сiлтемелiк функцияны атқарады және мұндағы басты мәселе коллизиялық ережелер болып табылады.

Сонымен қатар, осы халықаралық жеке құқық деген түсiнiк-ке өзгертулер енгiзуге байланысты жұмыстар одан әрi жалғасты. В.М. Корецкий өзiнiң «Очерки международного частного права» деген кiтабында осы пәнге қатысты деген 50-ден астам пәннiң атауын ұсынады. Олардың қатарына келесi пәндердi жатқызуға болады: 1) халықаралық азаматтық құқық; 2) халық-аралық шаруашылық құқық; 3) жеке құқықтық қатынастардың халықаралық режимi; 4) халықаралық жеке құқық; 5) шетелдiк құқықты қолдану; 6) халықаралық құқық қағидаларына сәйкес түрлi мемлекеттердiң заңдарын қолдану; 7) мемлекеттердiң аумағынан тыс жерлерде құқықты тану; 8) құқықты тану; 9) шетелдiктердiң жалпы жеке құқықтары; 10) бөлектейтiн құқық;
11) жеке құқықтық саласындағы құқық қақтығыстардың теориясы; 12) құқық қақтығысы т. б.

«Халықаралық жеке құқық» термині алғаш рет 1834 жылы американдық Жоғарғы Соттың мүшесі Джозеф Сторидің «Коллизиялық құқыққа түсіндірме» атты еңбегінде көрініс тауып, кейіннен бүкіл Еуропаға таралып кетті. Дегенмен, бұл терминді құраушы барлық элементтер – «халықаралық», «жеке», «құқық» - көптеген мемлекеттерде сынға ұшырап, бірден мақұлдана қойған жоқ.

Халықаралық жеке құқықтың мазмұнына аталған атаулардың қайсысы көбiрек келетiндiгiн бiз төменде көрсетiлген бөлiмдерден бiлетiн боламыз, ал қазiр бiз халықаралық жеке құқық деген сөздi қолданған барынша дұрыс екендiгiн айта аламыз.

§ 2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны мен мәнi

Бiздiң отандық iлiм халықаралық жеке құқықты халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейтін құқық жүйесі қарастырады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде, бiр мемлекеттiң аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құқықтық қатынастар туралы айтуға болады, қайсыбiр мемлекет азаматтары арасындағы мүлiктiк және оларға байланысты емес жеке мүлiктiк емес қатынастарды айтпастан бұрын, бұл мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да қозғап өту керек.

Кез-келген құқық саласымен танысу үшін, ең алдымен, оның реттелуіне жататын құқық қатынастар шеңберін анықтап алуымыз қажет.

Мынадай екі мысалды қарастырайық.

Мысал 1. Алжирде жүрген Ресей азаматшасы Алжир азаматымен некеге отырады. Осы неке екі мемлекет территорияларында да некеге отыру шарттары және оны жасасу нысаны мен тәртібі заңи жарамды деп танылуы үшін осы құқықтық қатынасқа шетел элементі қатысқандығын ескеретін құқық жүйесін қолдану қажет. Берілген мысалда шетел элементі болып Ресей азаматшасы табылса, осы шетел элементі күрделендірген ұлттық құқықтық жүйе – Алжир құқықтық жүйесі болып отыр. Егер Ресей азаматшасының мүдделерін ескерместен, тек Алжир заңнамасын қолдансақ, осы неке РФ Отбасы кодексіне сәйкес еместігінен Ресейде жарамсыз деп танылуы мүмкін. Бұл әрбір мемлекеттің ұлттық заңнамасында нақты құқықтық қатынастарды реттеуде шетел құқықтық жүйесінің араласуына жол бермейтін императивтік нормалардың бар екендігімен түсіндіріледі.

Әрбір мемлекеттің құқықтық жүйесі өз халқының рухани мінез-құлық жағдайын, әсіресе әлеуметтік, психологиялық және материалды-тұрмыстық өмір деңгейіне сәйкес қалыптасқан. Ұлттық әдет-ғұрып нормалары, негізінен, отбасы-некелік қатынастарда шоғырланғаны мәлім. Нақ осы себепті Ресей азаматшасы мен Алжир азаматы арасындағы некелік қатынастарды реттеу үшін материалдық нормаларды қолданбастан бұрын, ең алдымен, осы қатынастарды реттеуге тиіс құқықтық жүйені анықтауымыз қажет.

Мемлекет өзінің ұлттық құқықтық жүйесін қалыптастыруда, жоғарыда көрсетілген мысалдағыдай, шетел элементі қатысатын жағдайларды ескермеуі мүмкін емес. Әйтпесе, шетел мемлекетіндегі өз азаматтарының құқықтарын қорғауда көптеген қиыншылықтарға тап болуы мүмкін.

Мысал 2. ЖАҚ «Мострансгаз» ресейлік кәсіпорнында жұмыс жасайтын АҚШ азаматы 4-ші шілде Американың тәуелсіздік күні болып табылатынына сілтеме жасай отырып, 2002 жылдың 4ші шілде күні жұмысқа шықпады. Ресей азаматтары РФ Еңбек Кодексінің 112 бабына сәйкес 12 маусым Ресей күні мерекесінде демалатындығына нұсқай отырып, АҚШ азаматы 4ші шілде күні демалуға толық құқылы деп ұйғарды. Жұмыс беруші өз позициясын ресейлік мекеме қызметі РФ еңбек заңнамасымен реттелетінімен түсіндіреді. Өз кезегінде, американдық маман еңбек қатынастарын реттеуде оның «жеке заңы» - АҚШ заңнамасын ескеру керектігін алға тартады.

Жоғарыда келтірілген екі мысалда қай құқық қолданатынын анықтамастан, басты назарды екі жағдайды біріктіретін шарт – шетел элементімен күрделенгендігіне аударуымыз қажет.

Халықаралық сипатқа ие, яғни шетел элементімен күрделенген қатынастар ғана халықаралық жеке құқық әрекет етуінің аясына енеді.

Халықаралық жеке құқықтың пәні тек шетел элементімен күрделенген қатынастар екендігін ескере отырып, жалпы, «шетел элементі» терминіне түсіндірме жасап кету керек. Азаматтық Кодекстің «Халықаралық жеке құқық» деп аталатын бөлімі пайда болғанға дейін «шетел элементі» термині шартты түрде ғана болды. Сонымен қатар, көптеген ғалымдар оның қолданылуына қарсы болды. Мысалы, В.П.Зевков «шетел элементі» деген терминді халықаралық жеке құқыққа тән әр түрлі жағдайлар жасырынатын «құрғақ, мәнерсіз термин» деп сипаттаған.

Терминнің сәтсіздігі қатынастың мәнісін бұрмалап жіберетіндігімен түсіндіріледі. Яғни, аталмыш терминді қолданған жағдайда құқықтық қатынас белгілі бір шетел элементі қатысатын ішкі мемлекеттік қатынас ретінде түсініледі. Ал шын мәнісінде, қатынастың жекелеген элементі ғана емес, жалпы қатынастың өзі халықаралық сипатқа ие.

Халықаралық жеке құқық ғылымында шетел элементі құқықтық қатынастың әр түрлі элементтеріне «тіркелген» («прикрепленный»)

Жағдай ажыратылады.

Брінші топты субъектісі шетелдік сипатқа ие қатынастар құрайды. Басқаша айтқанда, шетел элементі субъектіде көрініс табады.

Халықаралық жеке құқықта мұндай жағдайлар көптеп орын алады: әр түрлі ұлттылыққа ие заңды тұлғалардың мәміле жасасуы, зиян келтіру нәтижесінде пайда болатын қатынастар, мұрагерлік, неке-отбасылық қатынастар және т.б.

Екінші топқа шетел элемнті болып объект табылатын құқықтық қатынастар жатқызылады. Оған мысал ретінде шетел мүлкіне меншік құқығын анықтауға байланысты немесе дауды қарастырушы мемлекет аумағынан тыс жерде орналасқан құрылысты мұраға қалдыру тәртібін анықтау жөніндегі дауларды келтіруімізге болады.

Үшінші топ шетел элементі заңи факті түрінде көрініс табатын қатынастардан тұрады:азаматты қайтыс болды деп жариялау, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп жариялау, туыстық қатынас фактісін анықтау және тағы да басқа заңи фактілер.

Шетел элементі қоғамдық қатынастардың кез-келген саласында орын алуы мүмкін. Алайда, халықаралық жеке құқық тек азаматтық-құқықтық сипатқа ие қатынастарды реттейді. Мысалы, халықаралық жеке құқық нормалары шетел азаматтарын әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тарту, оны орындау, жазаны өтеу мәселелерін қамтымайды.

Осылайша, халықаралық жеке құқықтың әрекет етуінің екінші шарты – шетел элементімен күрделенген құқықтық қатынастардың тек азаматтық салада орын алуы.

Бұл сала мұрагерлік, отбасылық, зиян келтіру, шаруашылық, авторлық, патенттік, сыртқы экономикалы және өзге де азаматтық-құқықтық қатынастарды қамтиды.

Сонымен, халықаралық жеке құқықтың реттеу пәні болып халықаралық өмірде пайда болатын азаматтық-құқықтық қатынастар табылады. Бұл позиция кеңестік халықаралық жеке құқық қалыптасуының ерте шағында И.С.Перетерскиймен ұсынылған болатын.

§ 3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретiндегi мәнi

Халықаралық жеке құқықтың мақсаты – бір мемлекеттің юрисдикциясының шеңберінен тыс қатынастарды реттеу. Ешқандай мемлекет шетел тәртібінің пайдасына өз құқығын ерікті түрде өзгертпейтінін ескерсек, халықаралық жеке құқықты «құқықтық компромисс» ретінде қарастыруымызға болады. Оның мәнісі мемлекет өзінің құқықтық жүйесін өзгертпестен, оған арнайы коллизиялық нормаларды – құқықтық жүйені таңдау ережелерін енгізуінде.

Халықаралық жеке құқық негізгі мақсаттарына белгілі бір қызметтерді орындауды білдіретін мәселелерді шешу арқылы қол жеткізеді. Бұл басты қызметтер - өз мемлекетінің азаматтарының және шетелдіктердің мүліктік және мүліктік емес құқықтарын қорғау болып табылады.

Шетелдіктердің құқықтарын қорғау оларға ұлттық құқықтық реттеу ұсыну арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, әрбір мемлекеттің заңнамасы шетелдік тұлғалардың құқықтық мәртебесінің ерекшелігін ескеретін арнайы нормаларды да қамтиды. Мұндай нормалар Қазақстанның барлық құқық салаларында да көрініс тапқан.

Халықаралық жеке құқық алдында тұрған келесі бір маңызды мақсат – сот және арбитраж шешімдерін үйлестіру. Мұндай үйлесімділік дау қаралған жеріне қарамастан осы дау бойынша шығарылған шешімі объективті нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.

Сот шығаратын шешімдердің бірегейлілігіне әр түрлі мемлекеттердің халықаралық жеке құқығына альтернативті коллизиялық нормаларының бекітілуі оң әсерін тигізіп отыр. Заң шығарушылар бекітілген ережелердің ішінен құқықтық қатынасқа түсуші тараптар үшін ең тиімді норманы қолдану мүмкіндігін қарастырған.

Халықаралық жеке құқықтың құқықтық жүйедегі орны