Гидрологиялық қатар қысқа болған жағдағда қалыпты жылдық ағындыны анықтау

Қызылсу өзені - Бақабұлақ тұстамасы аналогін келесі түсінік бойынша таңдалады. Біріншіден, Жанысай өзені – аналогі жеткілікті бақылаулар қатарына ие болуы керек. Әрі қарай зерттеліп жатқан Қызылсу өзені мен Жанысай өзені - аналогі келесі ерекшеліктер бойынша сәйкес келуі керек [1,3,4,5,6]:

· Су алабы орналасуының мүмкіндігінше географиялық жақындығы;

· Климаттық ерекшеліктерінің ұқсастығы;

· Су бетінің біркелкілігі (көл жағдайы, батпақтану, рельеф, топырақ-грунт сипаттамасы және басқалар);

· Өзеннің жылішілік өтімінің бірлескен кезеңдегі бақылау ауытқуларының байланысы;

· Су айдыны ауданы айырмашылығы 10 реттен асса, ал олардың су жинау (таулы өзендер үшін) биіктігінің айырмашылығы 300м-ден аспауы керек. Өзен өтімінің маңызды бұрмалаушы мәніне (өтімді реттеу, жер суаруға жұмсау және т.б. қажеттіліктер) басқа да факторлердің әсері болмауы керек.

Графикалық әдіс арқылы қысқа қатарды ұзақ кезеңге келтіру

Регрессия теңдеуі арқылы қысқа қатарларды көпжылдық кезеңге келтіру

Қызылсу өзені - Бақабұлақ тұстамасы бойынша берілген үлестірімде (р=95%) өзеннің жылдық өтімін анықтау.

Берілген мәндері Қызылсу өзені 34 жылдық өзен өтімінің гидрометриялық қатарының бақылау мәндері көрсетілген, 1-кесте.

Ұқсас өзен: Жанысай өзені – Қызылсай тұстамасы. Бақылаулар 17 жылға берілген. (6- кесте).

Есептеулер кестелік пішімде орындалады және 5-кесте келесі тәртіппен:

1. Жылдық ағындының есетік мөлшерін мәліметтер қатары жеткіліксіз болғанда есептеу.

Жеткіліксіздігі:

Есептеу жолы: 1- Ұқсас өзенді анықтаймыз.

; (20)

; (21)

; (22)

Бұл жерде : n–жеткіліксіз қатар. n≈22 … 25 жыл (n≈25 жыл)

N-жеткілікті қатар.

Жеткіліксіз қатар – зерттелетін өзен. Жеткілікті қатар - ұқсас өзен:

≈

2. Корреляция коэффицентін анықтайды (ұқсас өзен мен зерттелген өзен арасында). Ол үшін модульді ағынды аламыз:

, (23)

Мұнда: ; ; ; (24)

; ; ; (25)

Немесе

, (26)

, (27)

, (28)

,

.

Ал енді, пен анықтау үшін, ұқсас өзеннің ағынды сипаттамаларын анықтайды, 5-кесте. ,

(29)

; (30)

Зерттелетін өзеннің ағындысының нормасы анықталады:

(31)

5-кесте: Зерттелетін өзен мен ұқсас өзен су мөлшері арасындағы корреляция коэффициентін есептеу

№	Жылдар	Зерттелетін өзен, (Қызылсу өзені) , м3/с	Ұқсас өзен, (Қарақоңыз өзені) , м3/с					*
		1,80	2,79	0,26	0,33	0,07	0,00	0,09
		1,18	1,49	-0,36	-0,97	0,13	0,01	0,35
		1,33	2,63	-0,21	0,17	0,04	0,03	0,04
		2,05	3,75	0,51	1,29	0,26	1,66	0,66
		1,68	3,24	0,14	0,78	0,02	0,61	0,11
		1,13	1,18	-0,41	-1,28	0,17	1,64	0,52
		1,59	3,24	0,05	0,78	0,00	0,61	0,04
		1,53	2,19	-0,01	-0,27	0,00	0,07	0,00
		1,42	2,50	-0,12	0,04	0,01	0,00	0,00
		1,60	2,51	0,06	0,05	0,00	0,00	0,00
		1,64	2,70	0,10	0,24	0,01	0,06	0,02
		1,35	1,27	-0,19	-1,19	0,03	1,42	0,23
		1,89	4,90	0,35	2,44	0,12	5,95	0,85
		1,69	3,79	0,15	1,33	0,02	1,77	0,20
		1,52	3,78	-0,02	1,32	0,00	1,74	0,03
		1,40	1,54	-0,14	-0,92	0,02	0,85	0,13
		1,41	2,79	-0,13	0,33	0,01	0,11	0,04
		∑=26,21	∑=41,87			∑=0,93	∑=16,53	∑=3,40

6-кесте. Ұқсас өзен (Қарақоңыз өзені) ағындысының статистикалық сипаттамаларын анықтау

	Жылдар	, м3/с	Кему ретімен орналасқан, м3/с			Ескертпе
		2,79	4,90	2,17	4,70
		1,49	3,79	1,07	1,15
		2,63	3,78	1,06	1,12
		3,75	3,75	1,03	1,06
		3,24	3,24	0,55	0,30
		1,18	3,24	0,55	0,30
		3,24	2,79	0,07	0,00
		2,19	2,79	0,07	0,00
		2,50	2,70	-0,02	0,00
		2,51	2,63	-0,09	0,00
		2,70	2,51	-0,21	0,04
		1,27	2,50	-0,22	0,04
		4,90	2,19	-0,53	0,28
		3,79	1,54	-1,18	1,39
		3,78	1,49	-1,23	1,51
		1,54	1,27	-1,45	2,10
		2,79	1,18	-1,54	2,37
			∑=41,9		∑=16,36

бұл жерде, .

, , (32)

Qp= Kp, (33)

Q₉₅=2,41· 0,26=0,63 .

Бақылау мәліметтері болмаған жағдайда өзеннің жылдық өтімін есептеу

Егер бақылаулар саны 10-12 жылдан кем болса, бақылау мәліметтері жоқ деп саналады. Осы жағдайда өзеннің жылдық өтімінің статистикалық параметрі екі әдіспен анықталады[1]:

1. Карта изолиниясы - жазықтық өзендер үшін және кейбір аймақтық ұқсастыққа байланысты тау өзендері үшін қолданылады.

2. Аналогтік әдіс.

Бақылау мәліметтері болмаған жағдайда жазықтық өзендердің ағынының жылдық өлшемдерін изосызықтар картасы бойынша есептеу

Мысалы 1. Қызылсу өзені - Бақабұлақ тұстамасы есептік жылдық су өтімін анықтау (Р=95% қамтамасыздық кезінде). Берілген мәліметтер. 7 жыл ішіндегі бақылау қатарлары берілген. Су жинау ауданы – F=201 км².

Су жинау алабының ауырлық центрін біле отырып, изосызықтар картасынан өзен ағынының орташа көпжылдық мәліметтерін анықтайды.

Мо=10,5 л/(с км²);

Осыдан: ; (34)

Карта бойынша жылдық су өтімінің өзгергіштік коэффициентін анықтайды. (2– сурет), Су жинау алабының ауырлық центрін біле отырып: .

Ағынның асимметрия коэффициенті орнатылады. [1]:

а) - шеттен тыс ылғалдану және ауыспалы ылғалдану аумақтарына (арктикалық, тундралық, орманды, орманды дала және далалы);

б) - жеткіліксіз ылғалданатын аумақтарға (шөлейт және шөлді аумақтарға).

в) құрғақ аумақтарға.

Біздің мысалды қабылданған ассиметрия коэффициенті: .

Сонымен, Қызылсу өзені - Бақабұлақ тұстамасы жылдық ағындысының статистикалық параметрлері мынадай: м³/с; .

Берілген қамтамасыздық кезіндегі есептік жылдық су өтімі мына тәуелділік қисығы бойынша анықталады (1): .

Онда м³/с.