Гидрометриялық өлшемдер мүлде болмаған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау. 5 страница
33.Көлдердің пайда болуы және түрлері
Көл деп жер бетіндегі суға толған, тецізбен тікелей байланысы жоқ, су алмасуы шабан болатын қазаншұнқырлар мен ойыстарды айтады. Бұл аньіқтамаға сүйенсек, Каспий, Арал теңіздері секілді ірі су көздері де, сонымен бірге көктемгі қар суына толғаң сәл-пәл ойыс-тарды да көлдер қатарына жатқызуға болады. Жасанды түрде жасалған көлді бөген (су коймасы) деп атайды. Шагын бөгендерді және су өсімдіктері өсіп кеткен, саяз табиғи көлдерді тогандар, әуіттер деп атайды.
Қөлдердің пайда болуы қазан шұңқырға келіп құ-йылған судың мөлшері (жер үсті және жер асты жолы-мен) одан шығатын су шығынынан (сіңу және булану) көп болған жағдайда жүзеге асады.
Қөл қазаншұңқырларының қалыптасу сипатьша ка-рай бөгелген немесе тоғандалған, қазаншұңқырлы және аралас сипатты көлдер болып бөлінеді.
Бөгелген көлдер өзен аңғарларын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздыктар, шөгінділер басып қалған жағдайда пайда болады. Мысалы, Памирдегі Ескендір-вөл мен Сарез көлдері, Қавказдағы Рица көлі. Бұл көл-дер өзен аңғарларының сұлбасын толық қайталаумен еипатталады. Бұл топқа табиғи бөгелген көлдерден өзге жасанды көлдер — Рыбинск, Цимлян, Бұқтырма бөген-дері жатады.
Казаншуңқырлы көлдердің пайда болуының себеп-тері көп. Бұл топқа мореналық тектоникалық, вулкан-дық, дефляциялық немесе эолдық және карстық көл-дер жатады. Мореналық (мұздык,) көлдер мұздықтар-дың эрозиялық жұмысыиың әсерінен, әсіресе төрттік дәуірде, пайда болған. Мұздықтардың шегінісі (еруі) кезінде көп мөлшерде тау жыныстарын (саз балшык, •алта тас, құм және койтастар) тасымалдаған және морена турінде шөгінділер қалдырып отырған. Морена-лық көлдер мұздық шөгінділердің біркелкі болмауы себепті пайда болған ойыстарда калыптасқан. Олар әр түрлі сұлбада кездеседі (дөнгелек, созылыңқы, сопақ т. б.). Қазан-шұңқырлы көлдер әсіресе ежелгі мұздық дәуір дамыған жерлерде көп тараған (Карел, Қола түбегі).
Тектоникалық көлдер жер қыртысының опырынды ойыстарында зілзала және баска да тектоникалық құ-вылыстар кезінде пайда 'болады. Әдетте, бұл көлдер Іерең, созылыңқы және ауданы үлкен болып келеді. Бұл юпқа Қаспий, Арал, Ладога, Онега, Байкал, Ыстықкөл, Кеван, Виктория, Танганика, Эри, Онтарио, Мичиган Ікәне тағы басқа да көлдер жатады.
Вулкандық көлдер өшкен вулкандардың өңешіне (кратер) су толуы арқылы қалыптасқан, сондықтан да гұлбасы дөңгелек, воронка тәрізді болып келеді. Камиткада, Курил аралдарында және Армян тауларында кздеседі.
Дефляциялық (золдық) көлдер жер қыртысының :ақ бөлшектерін желмен суырып әкетуінен пайда бол-Ін қазаншұңқырларда, ойыстарда калыптасады. Әдет-;, олар көлемі кішігірім, саяз болып келіп, Арал-Каспий :тіртіндегі бархандар мен құм төбелерінің арасында 'здеседі.
Карстық көлдер әктас тау жыныстары таралған ау-Іқтарда қалыптасады, себебі әк тастар суда тез ериді. гл көлдердің қазаншұңқырлары кішігірім, сұлбасы цгелек, кейде терең болып келеді. Көптеген карстық көлдер Солтүстік Даугава алабында, Еділ-Онега су ай-рығында, Нижний Новгород аймағында, Марий, Баш-құрт республикаларында территорияларында кездеседі.
Мәңгі тоң таралған аудандарда термокарстық көл-1 дер кездеседі. Олар мәңгі тоң қабатының немесе кө-мілген мұздық еруінен пайда болған шұңқыр, ойыстарда қалыптасады. Мұндай көлдер Якут-Саха елінде көп.
Аралас тектікөлдер жер бетінде көптеген фактор-| лардың әсерінен пайда болып отырады. Мысалы, көпте-г ген тектоникалық қазаншұңқырлар кезінде мұздыктар-І дың әсерінен айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Ладога,Г Онега және Теле көлдерінің тегі аралас.
Көлдердің дамуы келесі кезендерден тұрады:
1) жастЫқ кезеңі — қазаншүңқырдың алғашқы бедері өзгеріс-із сақталады;
2) есею кезеңі — көлдің айналасында жағалық қай-вң-пайда болады, ал өзен құйғандарында (саға) аты-вулар қалытгасады, бірак, казаншұңқырдың табанының гйбір кедір-бұдырлықтары сақталады, су өсімдіктері «миды;
3) кәрілік кезеңі — көл атырау беткейлерімен және ағалық қайран шөгінділерімен қоршалып жатады, көл-ік барлық бөлігінде аллювиалдық шөгінділер тарала-и, тереңдігі азаяды;
34.Бөгендер гидрологиясы. Бөгендердің түрлері және олардың жер шарында таралуы
Бөген – өзенде су тежегіш имарат арқылы су сақтау және ағындыны реттеу үшін қолдан қалыптастырылған суқойма.
Бөген қалыптастыру үшін тұрғызылатын бөгеттің биіктігі мен ұзындығы бөгеннің өлшемдерін анықтайды. Бөгеттің жоғарысы мен төменінде өзеннің гидрологиялық режімі бірдей емес.
Бөгендер өзен аңғарларыда, тауаралық қазаншұңқырларда, ойыс жер бедерлерінде салынады, және кейде оларды қалыптастыру үшін бөгет салу қажет болмайды.
Бөгендерді, суды жинап, кейінірек қоғамның шаруашылық және әлеуметтік сұраныстарын өтеу, су басулармен күресу және өзендегі су тереңдігін кеме жүзу, балық шаруашылығы, рекреация шараларын қамтамасыз етуге байланысты қажетті деңгейде ұстап тұру үшін салады.
Бөгендердің көмегімен өзен ағындысы реттеледі, яғни, су ресурстарын толығырақ пайдалану үшін ағындыны су тұтынушылардың сұраныстарына байланысты уақыт бойынша қайта үлестіреді. Қазіргі кезде, әлемде жыл сайын 300….500 бөген іске қосылады. Көптеген ірі, Еділ, Ангара, Миссури, Колорадо және т.б. өзендер бөгендер каскадына айналған. Болашақта өзендердің 2/3 бөлігі реттелетін болады.
Бөгендер – әлем елдерінің басымында бөлігінде ландшафттың бөлінбес бірлігіне, ұлттық мемлекеттігінің маңызды элементіне айналған географиялық табиғи-техникалық нысандар болып табылады (А.Б. Авакян, В.П. Салтанкин, В.А. Шарапов).
Көлдерді бөгендермен салыстыру еш тоқтаған емес. Бөгендердің ең негізгі ерекшеліктері:
- бөгендер – белгіленген бағдарлама бойынша басқарылатын антропогендік су нысандары;
- бөгендерде қорланған сулар экономиканың көптеген салаларында аса қарқынды пайдаланылады;
- бөгендер даму (эволюция) динамикасының жоғары қарқындылығымен сипатталады.
Бөгендерді түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады. Әлемде, істеп тұрған 30 мыңнан аса бөгендер көрсеткіштері, шаруашылық пайдаланылуы және қоршаған ортаға әсер етулері бойынша өзара қатты айырмашылыққа ие.
1) Тектік негіздері (генезис) бойынша жіктеме:
- өзен аңғарлық;
- құйылма бөгендер;
- реттелген көлдер;
- ыза (грунт) сулары шығымдары орындарындағы бөгендер;
- теңіз жағалауы телімдеріндегі бөгендер;
- коллекторлық суларды жинайтын бөгендер (мыс. Сарыкамыс, Арнасай көлдері және т.б.);
- қалалардың қашыртқы суларын жинайтын бөгендер (мыс. Алматы қ. қашыртқы суларын жинайтын – Сорбұлақ көлі, Астана қ. - Талдыкөл);
- жер асты бөгендері.
2) Жер бедеріне байланысты жіктеме:
- жазықтық бөгендер;
- таулық бөгендер.
3) Өлшемдеріне байланысты жіктемелер:
Көлемі бойынша:
- аса ірі, су көлемі 10….50 км3;
- ірі – 1…10 км3;
- орташа – 0,1…1 км3;
- кішігірім – 0,01…0,1 км3;
- ұсақ < 0,01 км3;
Тереңдіктері бойынша:
- терең – 15…29 м;
- орташа тереңдікті – 7…14 м;
- терең емес – 3…6 м;
- таяз < 3 м.
4) Ағындыны реттеу тереңдігі бойынша жіктеме:
- көпжылдық реттелімді бөген;
- маусымдық реттелімді бөген;
- айық реттелімді бөген;
- апталық реттелімді бөген;
- тәуліктік реттелімді бөген.
35.Бөгендер спаттамалары.
Бөген қалыптастыру кезінде, жер бедері жағдайлары мен өзеннің ағынды көлемін талдау арқылы қорланған су көлемдері W және су айдыны аудандары F мен су деңгейлері Н арасындағы байланыс анықталып, графиктік формада беріледі.
Ордината осімен су деңгейі немесе тереңдігі, абцисса осімен көлемдер, аудандар немесе басқа сипаттамалар алынады.
Екі шектес горизонтальдар арасындағы су көлемі:
мұнда Fi және Fi+1 – i және i+1 су деңгейлеріне сәйкес айдын аудандары;
Δ Н – горизонталь белгілер айырмасы.
Бөгеннің орташа тереңдігі:
hор=Wт/Fт
мұнда Wт және Fт бірдей толу деңгейіндегі су көлемі мен айдын ауданы.
36.Су бөгендерінің өзен ағындысына және қоршаған ортаға қалай әсерін тигізеді
Бөгендер өзен аңғарларыда, тауаралық қазаншұңқырларда, ойыс жер бедерлерінде салынады, және кейде оларды қалыптастыру үшін бөгет салу қажет болмайды.
Бөгендерді, суды жинап, кейінірек қоғамның шаруашылық және әлеуметтік сұраныстарын өтеу, су басулармен күресу және өзендегі су тереңдігін кеме жүзу, балық шаруашылығы, рекреация шараларын қамтамасыз етуге байланысты қажетті деңгейде ұстап тұру үшін салады.
Бөгендердің көмегімен өзен ағындысы реттеледі, яғни, су ресурстарын толығырақ пайдалану үшін ағындыны су тұтынушылардың сұраныстарына байланысты уақыт бойынша қайта үлестіреді. Қазіргі кезде, әлемде жыл сайын 300….500 бөген іске қосылады. Көптеген ірі, Еділ, Ангара, Миссури, Колорадо және т.б. өзендер бөгендер каскадына айналған. Болашақта өзендердің 2/3 бөлігі реттелетін болады.
37.Батпақтар. Батпақтардың пайда болуы, дамуы
Жер бетінде батпақтар мен батпақтанған жерлер алып жатқан аймақтың жалпы ауданы шамамен 3,5 млн. км2. Батпақтар Азияда, Еуропада, Солтүстік Америкада ең көп тараған. Өзге континенттерде батпақтардың та-ралуы шектеулі.
Бұрынғы ТМД-ның жалпы ауданьшың шамамен 9,5%, немесе 2,1 млн. км2 бөлігін батпақтар алып жатыр деп бағаланады. Бұл көрсеткіштің шамамен 0,6 млн. км2-і немесе осы'территорияның 12%-і. Еуропалық бөлігінде болса, ая азиялық бөлігіне— 1,5 млн. км2 немесе ТМД-ның шамамен 9% бөлігі тиесілі.
ТМД-ның шымтезек қоры 50000 кен орындарынан тұ-рады. Ондағы құрғак шымтезек корының мөлшері 158 миллиард тонна немесе әлемдік қордың 60,8%-і.
Батпақтардың мол болуы, аумақтың дамуының гео-логиялық тарихына және қазіргі кездегі климат пен жер бедеріне байланысты. Әсіресе батпақтардың қалыпта-суына ыңғайлы жағдай мүздықтардың шегінуінен соң жасалды. Сондықтан да бұрынғы КСРО-да батпақтар мұздықтар көп дамыған аудандарға шоғырланған. Мүз- калыптастырған жер бедері мен климаттық жағдай-тек батпақтың бұл жерде болуын ғана емес, сонымен
оньщ орналасу сипатын да анықтайды. Тундра белдеуіндегі аумақтың кейде 50%-не дейін ақтар алып жатады және олардьщ көпшілігі жұқа мтезек кабатынан тұратын батпақтанған жерлер бо-п келеді. Тундра белдемінде батыстан шығысқа қа-климаттың .континенталдығы күшеюіне байланысты •оне Сібірдің солтүстік-шығысындағы тауларға өтуіне іаяланысты батпақтану процесі әлсірей береді.
Тайга белдемінде КСРО-ның бүкіл шымтезек батпак-арының 80%-і шоғырланған. Беткейлік сфагналык бат-вктар кең таралған. Карелия, Вологда, Санкт-Петер-^гргоблыстарын 40%-ке дейін батпақтар алып жатыр. Ьагтыс Сібір ойпатының 70%-тей бөлігін батпақтар іасып жатыр (шамамен 1 млн. км2).
Аралас орман белдеуінде батпақтар өте шашыраңқы рналасқан больш келеді. Солтүстік батыста (Белорусь, "краина...) беткейлік батпактар көп таралса, ал өңтүс-ік-шығысқа қарай ойпаңдық батпақтар саны көбейе тү-еді. Бұл аймақтың ең көп батпақтанған ауданы оңтус-ік-батыс, әсіресе Полесье (Припять, Десна, Жоғарғы [непр өзендерінің алаптары).
Қиыр Шығыс пен Амурдың төменгі ағысы да жоғарві эрежелі батпақтану процесімен сипатталады. Мұнда атпақтар (өзенаралык) суайрыктармен қатар тегістел-;н өзен аңғарларында шоғырланған.
Орманды дала белдеуінде.батпақтар көбінесе өзен аң-эрлары мен йөлтабандарға шоғырланған болып келеді, ул белдемде тек ойпаңдық батпақтар ғана кездеседі. Дала, шөлейт және шөл аймақтарында батпақтар Ірек кездеседі және кездессе тек үлкен өзендердің аты-Іулары мен аңғарларында ғана орналаскан болып ке-•ді.
Таулы аймақтарда батпақтар таудың көлбеу беткей-рі мен биік таулы жазықтарда, жер асты суларының ;р бетіне мол шығып жатқан жерлерінде кездеседі.