Тақырып 10. Отбасылық құқық негіздері.
Адамдар арасында неке фактісімен, қандық туыстықпен, асырап алудан, балаларды тәрбиеге алудан туатын жеке және олардан шығатын мүліктік қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығын отбасы құқығы дейміз.
Отбасы негізгі қағидалары: неке қатынастарының еріктілігі, бірнекелік, жұбайлар теңдігі, балаларға отбасы тәрбиесін берудің басымшылығы, балалардың мүдделері мен құқықтарын сөзсіз қорғауды қамтамасыз ету және еңбекке қабілетсіз отбасы мүшелерін қорғау.
Отбасы мүшелеріне заң тәртібімен некеде тұрған күйеуі мен әйелі, балалары және ортақ ата – анадан тараған туысқандар, асырап алушылар мен асырап алғандар және т.б. жатады.
Отбасы құқығының қарым – қатынасы объектілеріне отбасы мүшелерінің іс - әрекеттері және мүліктері жатады.
Отбасы құқықтық қатынастардың пайда болу негіздерінде заңдық факілер, яғни іс-әрекеттер мен оқиғалар жатады. Бұлзаңдық фактілер отбасы құқығының нормалары көрсеткен нақты өмірлік жағдайлар жатады. Іс-әрекеттер құқықтық және құқықтық емес болып бөлінеді. Мысалы, заңға сәйкес, баланы мектепке орналастыру құқықтық, ал еңбекке қабілетсіз әке-шешесін бағып-қағудан бас тарту – құқықсыз іс-әрекет. Мұндағы заңдылық факт – бала асырап алу фактісі, қартайған әке-шешенің материалдық қажеттілігі.
ҚР Неке және отбасы заңдылығы азаматтарға отбасы құқықтарын үз қалауларынша пайдалануға рұқсат берілген. Бірақ оларды бұрыс пайдалануға немесе асыра пайдалануға тыйым салған.
Азаматтардың отбасы құқықтарын қорғау сотпен жүзеге асырылады, ал заңда қарастырылған жағдайда қамқоршылық пен қорғаушылықты жүзеге асыратын органдармен жүзеге асырылады.
Отбасы құқығының негізгі бір ұйымына неке түсінігі жатады. Неке -әйел мен ер адамның еркін, ерікті және тең құқықты одағы. Бұл одақ белгілі бір заңдық салдарды туғызатындықтан, белгілі бір ережелерді сақтау жолымен жасалуы тиіс. Жүбайлардың міндеттері мен құқықтары неке қиюды азаматтық хал актілерін жазу мекемесінде тіркеген кезден бастап туады. АХАЖ-да, сонымен қатар, туу, аты-жөнін өзгерту, адамның қаза болуы тіркеледі.
«Неке және отбасы туралы» заң неке қиюдың заңдық тәртібі мен шарттарын бекіткен. Неке қию кезінде жұбайлардың екеуі де қатысуы міндетті, отбасы одағын құруға өзара келісім болуы тиіс. Олар неке жасына (18 жас) жетуі тиіс. Белгілі бір себептерге байланысты бұл жас екі жылға дейін төмендетілуі мүмкін.
Неке тұлғалардың азаматтық әрекет қабілеттілігі болғанда ғана заңды деп танылады.
Неке мына жағдайларда заңсыз: тұлғаның вирустық жүқпалы аурумен ауыруы, туысқандарарасында, асырап алушы мен асыралушы арасында.
Ажырасу жұбайлар арасындағы отбасылық қатынастардың тоқтауына негіз болады.
Некеге отырған әйел мен еркек жеке мүліктік емес құқықтарға, сонымен қатар мүліктік құқықтар мен міндеттерге ие болады. Некеге отыру бір жақтың құқықтарын шектеуге себеп бола алмайды. ҚР неке және отбасы заңдылығында «отбасы басшысы» деген ұғым жоқ. Неке қию кезінде ата-текті әйелінің немесекүйеуінің атына немесе егер екеуінің некеге дейінгі ататектері ұқсас болмаса, тектерін қосуға рұқсат.
Ата-аналарына тиісті мүлікке балаларының меншік құқығы болмайды. Заңда некедегілердің екі мүлкі ажыратылған: 1) некеге дейінгі, 2) неке кезінде пайда болған ортақ меншік.
Ортақ мүлікпен иелік ету жұбайлар келісімімен жүргізіледі. Бұл жағдай неке шартымен жұбайлардың өзара келісімі бойынша өзгертілуі мүмкін. Неке шарт нотериалдық куәландыруға жатады. Ол неке кензінің кез-келген уақытында жасалып , өзгертіле алады және тоқтатылуы мүмкін. Және де кез-келген азаматтық шарт сияқты заңсыз деп танылуы мүмкін. Неке шарты неке бұзылғанда өз әрекетін тоқтатады.
Ата-ана міндеттері: кәмелетке толмаған және еңбекқабілеттігі жоқ балаларын қамтамасыз ету, тәрбиелеу, физикалық дамуын , оқуын қамтамасыз ету, заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау.
Баланың құқықтары:Отбасында өмір сүру,тәрбиелену, өз ата-анасын білу, олармен қатынасу, өз құқықтары мен мүдделерін қорғау, аты-жөнге құқық, өз ойын білдіру,қамтамасыз етілу құқығы.
Неке бұзылғаннан кейін 300 күн ішінде туған баланың әкесі ратінде арыз беруші ер адам танылады. Егер ол өзінің биологиялық әкесі емес екеніне күманданса, дауласуға құқығы бар.
Ата-ана өз баласына қатысты міндеттерін орындамаса, тәрбиесіне , өсуіне теріс ықпал етсе олар сот арқылы ата-аналық құқығынан айырылуы мүмкін. Оны тек онжасқа толған баланың өз келісімімен қайтаруға болады.
Ата-аналық құқығын шектеу балаларды қамтамасыз ету міндетінен айырмайды. Егер баланың өмірі мен денсаулығына қауіп төнсе, қамқоршылық және қорғаушылық органы баланы алып қоя алады.
Алимент(лат –ауқат, қамтамасыз ету, асырау) міндеттілігі көбіне неке бұзылғанда туады. Ол балаға тиесілі. Алимент қолма қол, пошта арқылы. Есеп аудару арқылы, т.б. жолмен төлене алады. Алимент мөлшері туралы келісім болмаса, ол соттық жолмен алынады. Заңда бекітілген жалпы мөлшері мынадай: 1) балаға алимент төлеушінің табысының ¼ мөлшері, екі балаға - 1/3, үш және одан көп болса ½ . Сот алимент мөлшерін еңбекақы немесе өзге де табыс арқылы не болмаса қатаң ақша соммасында анықтауға құқығы бар.
Келісім бойынша алимент мүлік арқылы беріле алады (пәтер, үй, жер участогі және т.б).
Ата – ана қамқорынсыз қалған балаларды тәрбиелеудің төмендегідей нысандары бар:
1) асырап алу; 2) қамқорлыққа алу; 3) өгей отбасында тәрбиелеу (тәрбиелеушілерге ақы төлеу арқылы жүзеге асырылады).
Тәлімгерлер неке және отбасы заңдылығы туралы «Неке және отбасы туралы» ҚР заңынан (17 желтоқсан 1998 ж. бастап. Астана) таныса алады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының заңы «Неке және отбасы туралы». Алматы: Жеті Жарғы, 1999.
2. Қазақстан Республикасының заңы «Тұрғын үй қатынастары туралы» Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
3. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі. Жалпы бөлім. Алматы, 1994.
4. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі. Жалпы бөлімі. Ерекше бөлімі. Алматы: Юрист, 2002.
5. Қазақстан Республикасы заңы «Қазақстан Республикасындағы бала құқығы туралы» 8 тамыз 2002 жыл // Егемен Қазақстан, 13 тамыз 2002 жыл.
Қосымша әдебиеттер:
- Баянов Е. Мем лекет және құқық негіздері. Алматы:Жеті Жарғы, 2001.
- Ынтымақов С.А. Отбасы құқығы. Алматы: Заң әдебиеті, 2002.
- Тұрғын үй кооперативтерін қалай ұйымдастыруға болады: Құжаттар жинағы. Алматы: Жеті Жарғы, 1996.