Пиязда жалған ақ ұнтақ ауруы Ложная мучнистая роса Peronospora destructor Casp.
Жоспар
Кіріспе
1. Климаты
2. Өсіру технологиясы
3. Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында пияз егісінде кездесетін негізгі зиянкестермен аурулардың дамуына болжау жасау, есептеу жұмыстарын жүргізу.
4. Пияз егісінде кездесетін зиянкестермен аурулардың күресу шараларының мерзімін хабарлау.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан бастап Т.Рысқұлов ауданы атымен аталады. Аудан Жамбыл облысының Оңтүстік бөлігінде Қырғыз тауының бөктерінде орналасқан. Жер аумағы 9,1 мың км². Тұрғыны 64054 адам. Аудан орталығы – Құлан ауылы.Облыс орталығынан 120 км қашықтықта орналасқан.
Аудан орталығы - Құлан ауылы. Ауданда 14 ауыл аймағы, 1 кент, 33 елді мекен, 7 бөлімше бар. Басқару құрылымы - аудандық әкімшілік пен Мәслихат депутаттарының жиналысы. Халқының саны 63878. Ауыл шаруашылыққа қолданылатын жерінің көлемі 854154 га, оның ішінде жайылым 685693 га, шабындық 19867 га, егістік 148978 га, бақша отырғызылған жер көлемі 193 га құрайды.
Луговой теміржол станциясына және негізгі Батыс Қытай – Батыс Еуропа авто жол торабына жақын орналасқан. Шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ ауданымен, солтүстікте Мойынқұммен шектесіп жатыр.
Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 – 8°C, шілдеде 22 – 30°C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 200-300 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр,күлгін, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан. Климаты континенталды, жауын –шашынның мөлшері әр жерде әртүрлі, ауаның құрғақ болуынан ылғал тез буланып кетеді.
Ауданның негізгі шаруашылық бағыты мал, өсімдік шаруашылығы, оның ішінде негізгісі астық өсіру.
Климаты
Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 – 350 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан.
Лан ауа райын болжамдайтын мекемесінің 2015-2016 ауылшаруашылық жылдарына арналған ауа райы көрсеткіштері
Кесте
| Айы жылы | Ауа райының өзгерістері | Жоғарғы температура 00С | Төменгі температура 00С | Орташа тәулік температурасы 00С | Тиімділігінің температура жиынтығы 50С | Тиімділігінің температура жиынтығы 100С | Тиімділігінің температура жиынтығы 150С |
| Қазан-2014 | Ашық, жаңбырлы | +18 | -9 | +4.5 | |||
| Қараша | Ашық,жаңбырлы | +15 | -18 | -1.5 | |||
| Желтоқсан | Қарлы, ызғарлы | +8 | -22 | -7 | |||
| Қаңтар-2015 | Боранды,аязды | + 10 | -24 | -7 | |||
| Ақпан | Аязды,қарлы | +13 | -12 | +0,5 | |||
| Наурыз | Құбылмалы,алабұлтты | +21 | -16 | +2,5 | |||
| Сәуір | Жаңбырлы, алабұлтты | +29 | -1 | +14 | +9 | +4 | |
| Мамыр | Ашық,желді, жаңбырлы | +29 | +11 | +20 | +24 | +14 | +5 |
| Маусым | Ашық | +37 | +14 | +25,5 | +44,5 | +29,5 | +15,5 |
| Шілде | Ыстық, ашық | +46 | +16 | +31 | +70,5 | +50,5 | +31,5 |
| Тамыз | Ашық,ыстық,қапырық | +39 | +13 | +26 | +91,5 | +66,5 | +42,5 |
| Қыркүйек | Ашық,салқын,алабұлтты | +33 | +10 | +21,5 | +108 | +78 | +49 |
| Қорытынды: | +24,8 | -3,2 | +10,8 | +9 | +6,5 | +4,1 |
2. Өсіру технологиясы
Өсімдік өсіру, өсімдік шаруашылығы – ауыл шаруашылығыныңның халықты азық-түлікпен, мал шаруашылығын жем-шөппен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ететін маңызды саласы. Мал шаруашылығымен тығыз байланысты. Өсімдік өсіруге егіншілік, шабындық, орман шаруашылығы, көкөніс шаруашылығы, жеміс-жидек шаруашылығы, әсемдік бақ өсіру және жабайы жеміс-жидек, саңырауқұлақ, дәрілік, т.б. пайдалы өсімдіктерді жинау шаруашылықтары жатады. Екінші жағынан өсімдік өсіру – ауыл шаруашылығы өсімдіктері түсімін молайту, өнім сапасын жақсарту, қаржы мен еңбекті аз жұмсап, көп өнім алу мәселелерін зерттейтін ғылым. Өсімдік өсіру ғылым ретінде ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің вегетация дәуірінің ұзақтығын, өсу және даму сатыларын, тамыр жүйесінің даму динамикасын, құрғақ зат жиналуын, зат алмасуын, суыққа, қуаңшылыққа төзімділігін, т.б. зерттейді. Өсімдіктің биологиялық және экологиялық ерекшеліктеріне қарай түр, сорт, гибридтерді аудандастыру, жерсіндіру, т.б. мәселелерді шешеді. Ғылыми тұрғыдан егіншілік, топырақтану, биохимия, генетика, селекция, микробиология, агрофизика, агрохимия, өсімдіктерді қорғау, т.б. ғылымдармен тығыз байланысты.
Пияздың егістігінің негізін қалаушылардың бірі егістің тығыздығы және заманауи сиректеу көктеуі. Пиязды себудің сызбасы өсірудің технологиясына және оның өнімін алуға бағытталуына байланысты. Тауар пиязының егістіктегі түйінді пияздың 2г. жуық дәнін 1шаршы метрге егеді. Пияз-егісін алу үшін егістіктің ережесі 6г. дейін өседі. Егістіктің оңтайлы сызбасы – арасындағы жүйектер жайлы 50-70 см-ден және 10-20 см арақашықтықтағы жүйектерден 2-4 қатар. Қолмен себуде дәндер біртегіс сызықпен тасталады. Оларды 1-4 см тереңдікте егеді (шамалы құмды топыраққа - терең, ауыр, балшықты - майда). Егістен соң егіннің жоғарғысын жай ғана басу керек.
Егістіктен кейінгі домалату дәндердің жер қыртысының бөліктеріне жақсы әрекеттесуіне ықпал етеді, ол ылғалдың оған жетуіне жағдай жасайды. Қабыршақтың болдырмау үшін топырақ бетін қарашірікпен немесе тезекпен жұқартып,жабады.
Пияздың шығуы өте төмен бәсекелестікті иеленеді. Дәндері жай ғана өседі, және көктеуі тек 20 - 25 тәулікте ғана шығады. Содан соң тағы үш аптадан соң пиязда алғашқы 2 - 3 жапырақтары өсе бастайды. Осы кезге дейін жерде арамшөптер шыға бастайды. Сондықтан жерді егпес бұрын жақсылап дайындау керек, яғни топырақты сыдыра жыртып арамшөптерден тазарту керек. Пиязды еккенде арамшөптің алдын алмау бұл тағы бір егістіктің сапасының төмендеуіне септігін тигізеді.
Пиязды екен жер қыртысын тез арада қопсытып және керек кезде суғарып отырады. Өте ыстық, қапырық ауа райында мамыр-шілде айларына дейін апта сайын суғарып тұрады, ал кей кезде аптасына екі рет. Суғару егістіктің 1 шаршы метіріне 5 - 10 литр судан есептейді. Шілдеде суғаруды тоқтатады, бұл пиязшықтардың дамуына әсер етеді. Оның үстіне тек ыстық күндері азғана мөлшердегі сумен ғана суғарып тұрады өйткені солып қалмас үшін. Суғаруды егістікті жинауға 1 ай қалғанда ғана тоқтатады.
Суғарудан соң арық арасындағы арамшөпті шабады. Арық арасы 2-3 см-ге дейін қопсыйды, ал, арық арасындағы арамшөптерді қолмен алады.Егер көктеу өте қалың болса, олардың арақашықтығы бір-бірінен 2-3 см болатындай етіп сиректету керек. Оны тырмалау немесе қолмен жасау керек. Алғашқы 20-25 күннен соң пияздың өсімі бірбума пиязға айналады, содан соң екінші сиректету басталады онда арақышықтығы 6-8 см. етеді. Сонымен қатар егінді тамырымен қоса жұлады. Сиректетуден соң қалған егістің қабығы зақымданады, сондықтан егіннің тез өсуі үшін суарып тұру керек.
Егер пияз жай өсетін болса, оны жемдейді. Ең оңай әдіс – 10 литр суға шымшықтың ботқа тәріздес көңін араластырып құю керек, жапырақтары өсе бастаған кезде, бул қоспаға азат араласпасын қосуға болады. Дайын болған араласпаны жақсылап араластырып, 1 шаршы метрге өлшеп 3-4 литрден құяды.
Пияздың дамығандығының белгісі жапырақтарының сарғаюы мен жатып қалуынан байқайды.
1-сурет. Пияз.
Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданы жағдайында пияз егісінде кездесетін негізгі зиянкестер мен аурулардың дамуына болжау жасау, есептеу жұмыстарын жүргізу.
Т.Рысқұлов ауданы бойынша 1-ші тамызға дейінгі ерекше қауіпті зиянды организмдерге жүргізілген систематикалық бақылау бойынша ерекше қауіпті зиянды организмдер:
Пияз шыбыны (Delia (Hylemyia) аntiquа Meig.). Шалқан пияз, порей, сарымсақ және барлық жердегі басқа пияз дақылдарына қауіп төндіреді. Өсімдіктер өсуінен кешігеді, жапырақтары солады, сары-сұр түске ие болады, содан соң кебеді. Зақымданған өсімдіктер жерден оңай суырылады. Зақымданған жуашықтары жұмсарады, шіриді, жағымсыз иіс шығарады.Әсіресе шыбын кеш мерзімде отырғызылған пияздарды қатты зақымдайды.Ұзындығы 10мм, ақ, цилиндірлік, бас жағына қарай жіңішкерген, ақ аяқсыз бассыз құрттар зиян келтіреді. Әдетте шыбын 2-3 тұқым береді. Шыбындардың бірінші ұшып шығуы мамыр ортасында байқалады, шие, үлпілдек, жұпаргілдің гүлдеуімен сәйкес келеді. ЗЭТ (зиянның экономикалық табалдырығы) –5…8 шыбынға қарғумен 10 сілтеу. Шыбындардың ұшуы қиын уақыт болып табылады. Егер оны жіберіп алса, немесе өңдеумен небары бірнеше күнге, зиянкес жұмыртқа салуына, одан да жаманы құрттар өсімдікке түсіп үлгеретіндей кешіксе, шыбынмен күресу өте қиын болады.
2-сурет. Пияз шыбыны (Delia (Hylemyia) аntiquа Meig.).
Үлкен шыбындар сарғыш сұр, аздап көрінетін қаралай ұзыннан, құрсақ үстінен және қара аяқты арқа алдынан өтетін сызықпен, ұзындығы 6-8 мм. Шыбындар гүлдер шырынымен қоректенеді, және әр 5-10 күн сайын ұшқаннан соң қатарынан немесе топпен 5-20 данадан, пияз жапырақтары арасына, топырақ жентегі қасына жұмыртқа салады. Құрттар жұмыртқаларынан 3-8 күннен соң шығып, лезде пияздың шырынды талшығына пияз негізі арқылы немесе түбінен бұрғылап кіреді. Олар әдетте жалпы қуысты жеп, бірігіп жүреді. Бұзылған жуашықтар әдетте шіриді, әсіресе ылғал ауа райында жапырақтар солады және сарғаяды, өсімдік жеңіл жұлынады. Құрттардың дамуы 2-3 аптаға дейін созылады одан соң олар топыраққа қуыршақтануға кетеді. Құрттардың бірінші түқымы шілдеде, ал екіншісі маусымда зақымдайды. Оңтүстік жақтарда шыбын үшінші тұқым беруі мүмкін. Екінші тұқым шыбындары мауысымда ұшады. Дернәсілдері (пупария) топырақта 4-10 см тереңдікте қыстайды. Жалған піллә бөшкетәріздес, қара- қоңыр, жылтыр, ұзындығы 4-7 мм.
Темекі бітесі-Табачный трипс. (Thrips tabaci Lind.)Темекі трипсі- темекі өсімдіктерін, қозаны, қытай бұршағын, қиярды,асқабақты,пиязды,картопты, сарымсақты, гүлді және басқа дақылдарды зақымдайды. Ұсақ зиянкес (ұзындығы 1мм шамасында) ақшыл сары немесе қарақоныр түстес. Дернәсілдері қанатсыз, ақшыл немесе жасыл-сары түсти болып келеді. Ұрғашылары ұсақ қонырқай жұмыртқалар салады, оларды бір-бірден жапырақ ұлпасы қабықшаларының астына орналастырады. 3-5 куннен дернәсілдері шығып, жапырақтар мен гүлдердің шырынын сорып алады. Осының нәтижесінде өсімдік өспей қалады, жапырақтары солып қалады. Бітелер өсімдік қалдықтарында, пияздың құрғақ қабықшаларының астында, сондай-ақ топырақтың жоғарғы бетінде қыстайды. Бір ұрпақтың дамуына 15-30 күн қажет. Темекі бітесі вирустық ауруларды таратушы болып табылады.
Пияз егістігінде темекі трипсінің таралуына 0,006 мың,га алқап тексеріліп қоныстанғаны анықталмады.
Аудан бойынша пияз егістіктерінде пияз зиянкестерін анықтау үшін 0,004 мың га пияз егістігі тексерілді. Тексеру жұмыстары барысында зиянкестер анықталмады.
Шыбын күйесі (Acrolepia assectella). Жылы құрғақ ауа райында айтарлықтай зиян алып келеді. Зақымданған жапырақтар басынан бастап сарғаяды және кебеді. Оларда ашық, ұзын, дұрыс емес пішінде мина дақтары көрінеді.
Көбелек немесе қуыршақ өсімдік қалдықтары астында қыстайды. Қыстап шыққан тұқымның ұшуы сәуір-мамырда болады. Көбелектер түнде ұшады және пияз жапырағының сырқы жағына, пияз мойыншасына біреуден жұмыртқа салады. Жұмыртқалардың дамуы 5-7 күнге жалғасады. Жұлдызқұрттар сабақ шошақтары мен жапырақтарының ішіне кіреді, оларда әр түрлі ұзындықтағы ақ сызық ретінде көрінетін мина жасайды. Жұлдызқұрттың дамуы 12—16 күнге созылады, одан соң ол сыртқа шығып, жуаның немесе оның қасында орналасқан арамшөптердің жапырағында қуыршқтанады. Піллә құбалау, борпылдақ және жіңішке, оның қабырғасынан қуыршақ көрінеді. 9—19 күннен соң жаңа ұрпақтың көбелегі ұшып шығады. Зиянкес бес ұрпақтың біреуінде дамиды.
Күресу шаралары. Егу кезектілігі. Өсімдікті минералды тыңайтқыштармен қоректендіру . Өсімдіктік қалдықтарды жою. Жердің күзгі терең жыртылуы. Дәндік егулерді көбелектердің ұшу және жұлдызқұрттың пайда болуына дейін инсектацидтермен бүркеу (пияз шыбынымен күреске арналған Инсектицидтерді қара).
Шыбын күйесінің даму фенологиясы:
2-кесте.
| IV | V | VI | VII | VIII | IX | ||||||||||||
| (+) | (+) | (+) | (+) | (+) | (+) | (+) | |||||||||||
| х | х | х | х | х | х | ||||||||||||
| . | . | . | |||||||||||||||
| о | о | о | |||||||||||||||
| ΔΔΔ | ΔΔΔ | ΔΔΔ | ΔΔ | ΔΔ | |||||||||||||
| ------ | ----- | ------ | --- | ---- |
Пияз аурулары
Пияз аурулары арасында жалған ұндық шық (пероноспороз), церкоспориоз, ақ және басқа да шіріктер кең тараған.
Пияздың жалған ұндық шығы (пероноспороз) (қозғаушысы Peronospora destructor). Пиязың ең кең тараған саңырауқұлақты ауруларының бірі. Әсіресе жауын мөлшері көп аймақтарда қауіпті. Пияздың әр түрлерін, сарымсақты зақымдайды.
Оның белгілері таңертең шық бар кезде, ескірек жапырақтарда жақсы анықталады. Жапырақтарда ашық-жасыл, көмескі, сопақ дақтар пайда болады. Жаймен олар үлкейеді, оларда сұр-күлгін тұту шығады. Барлық уақытта дерлік зақымданған жапырақтарда басқа да қара зай құрайтын жартылайпаразиттік саңырауқұлақтар орналасады. Жапырақтар аздап гофрленеді, бұжырмақ беткейінде топырақ бөліктері тұтып қалады, барлық өсімдік лас шаңданған болып қалады. Салдарынан зақымданған жапырақтар сарғаяды және кебеді. Зақымданған пияздар саулардан баяу өседі. Өнімділік кенет азаяды. Зарарланған пияз қабықтары еттілігімен және беткейінің тегіс еместігіменерекшеленеді.
Егер 80% төмен ылғалдық кезінде, температура 24°С дейін көтерілсе ауру тоқтайды, ал дақтар тіпті азаюы мүмкін. Дегенмен саңырауқұлақ ешқайда жоғалып кетпейді. Жағымды жағдай туған кезде потогеннің дамуы тез күшейеді. Патоген негізінен өсімдіктік қалдықтарда және арамшөптерде сақталады. Инфекция бастамалауы 22°С –дан төмен температура, және жапырақта тамшылық (жаңбыр,шық) ылғалдың болуы кезінде немесе ауаның қатысты ылғалдығы 95%-дан жоғары кезде болады. Саңырауқұлақ көрінбейтін түрде 9-16 күн дамиды, содан соң 1-2 күнде споралардың тез тарауы болады. Бұл мезгілде ауру жақсы көрінеді. Споралар ауа райы жағдайына қарай жапырақтарда 1-4 күн өмір сүреді. 4 циклда саңырауқұлақ егістегі пияздың вегетациялық массасын толықтай жоя алады.
Пиязда жалған ақ ұнтақ ауруы Ложная мучнистая роса Peronospora destructor Casp.
Ауру белгілері. Пияздың барлық түрлері зақымдалады. Ауру белгілері сабақтарында, жапырақтарында ақшыл-жасыл, ұзынша келген дақтар ретінде байқалады. Ылғалды және жылы жылдары дақтарын саңырауқұлақтары бар сұр-күлгін өңез басады. Зақымдалған жапырақтар тез сарғайып, солып қалады. Конидиендері жинақталған, 3-7 рет қайта тармақталған. Конидиилері жұмыртқа тәрізді, сұр-күлгін, 35-60х22-35 мкм. Ооспоралары шар тәрізді, эллиптикалық, беті тегіс, диаметрі 25-35 мкм.
Аурудың сақталу көзі және таралуы. Ауру қоздырғыштары тұқыммен, пиязшықтарымен, өсімдік қалдықтарымен бірге тасымалданады.
Ауруға себеп болатын факторлар. Ауаның және топырақтың жоғары ылғалдылығы, жиі-жиі жауын-шашынның болуы.
Пияз егістігінде жалған ақ ауруын анықтау үшін барлығы 0,004 мың,га алқап тексерілді. Нәтижесінде аурудың алғашқы белгілері анықталды.