Фармацевтикалық нарықтың зерттеліну әдісі және талдауы

Маркетингтік зерттеулердің орындау тәртібі көпшілік мақұлдаған және жүйелі әрекеттердің кешеңінен тұрады:

- зерттеулердің негізгі пікірін өндеу (проблеманы тауып білу, мақсаттарды қою, , мәселерді анықтау);

- эмпирикалық (адам тәжірибесіне ғана негізделген) мәліметтерді талдау және алу (жұмыс инструментарийлерін (бір мамандыққа арналған аспаптар жинағы) өндеу, мәліметтер алу үрдісі, олардың өндеуі және талдауы).

Маркетингтік зерттеулердің негізі болып жалпы ғылыми және талдаулық-болжамалық әдістер қызмет етеді (26 сурет). Маркетинг зерттеулерінің ақырғы нәтижелері қойылған мәселелерді шешу үшін пайдаланылатын өндеулер болады.

26 сурет. Маркетингтік зерттеулердің әдістемелік негіздері

Талдау әдістері

Маркетингтік талдаудың әдістері фармацевтикалық нарықты зерттеулерінде негізге алынатын болып келеді.

Нақты мақсатты сегменттер үшін қаржылық құралдарын бөліп тарату туралы шешімдерді қабылдауға болатыннан бұрын, алдын ала маркетингтік талдауды жүргізу қажет.

Барлық талдаулар қисынды жүйелілікте өткізу және үшсатылық ойын қолдау керек: талдау, стратегия, (АСП) бағдарламасы. Талдау түрлерінің әр қайсысы өзінше маңызды, өйткені фармацевтикалық базар туралы көрсетілуді толықтырады және ол туралы хабарламаның жаңа мөлшерді береді, оның негіздемесінде шешімдерді қабылдауға болады.

АВС және VEN-талдауларды қарастырайық, сараптамалық бағалау әдісі, SWOT-талдау, мақсатқа бағытталған саясаттын матрицасын (ұя, қалып) (МЦП). әр әдісте толығырақ тоқталайық.

АВС-талдау маркетингтік зерттеулерде пайдаланылатын бағалаудың кәзіргі замаңғы әдісі және альтернатив (екеуінен біреуін) таңдауы, алынып отырған мәліметтердің ауыспалы сипаттамасы үшін арналған. Бұл әдістің көмегімен бөлек элементтер топтастырылады және белгілі проблемалар үшін олардың маңыздылығығының дәрежесі бойынша көрнекі көрсетіледі. АВС-талдау ғылыми болжамға сүйенеді, ол бойынша, нақтылықта талай элементтердің 20%-пайызы нәтижелердің 80%-пайызын қамтамасыз еткен. Бұл ғылыми болжам Парето қағидасында негізделеді, бұны итальяндық экономист Парето (1848-1923 ж. туылған) ойлап шығарған, және берілген топтың шегінде бөлек нысаналардың анағұрлым үлкен мәңі бар, басқаларға қарағанда, бұлар осы топтың санында олардың үлесінде сәйкес келеді. Тарихи бұл әдістің шығуы жабдықтаушы мәселелердің шешімімен байланысты.

Кейіңгі жылдарда сатып алудың құндық талдауын жүргізу және дәрі-дәрмектік препараттарды пайдалану үшін АВС- талдауды фармацияда пайдалана бастады.

АВС - талдаудың артықшылығы пайдалану қарапайымдылығында түйінделеді. Әдіс тездетіп қорытынды істеуге мүмкіндік береді, проблеманың ең жақсы шолуын, ең маңызды мәселелердің шешіміне әрекеттің жұмылуын, бұның нәтижесінде қалған өрістерге шығындардың мақсатқа бағытталған азаюына мүмкіндік пайда болады.

ЛС АВС-талдауда қажеттіліктерді анықтау кезінде дәрілік препараттарды бөліп таратуды үш топ бойынша (класстар) олардың тиімділігімен және жылдық тұтынумен, сонымен қатар, (қалай мемлекеттік, солай-ақ аурудың өз қаржысына), ЛС-ды алуға кеткен қаржы бөлу көлемін болжамалайды.

ЛС туралы мәліметтер (атауы, шығару түрі, бірлігінің орташа бағасы, жылдық шығыны және жалпы құны) компьютерге кіргізіледі. Электронды кестелер қызметінің көмегімен ЛС-ны құнының кемуі тәртібінде бөліп таратады. Әр бөлек препараттарға кеткен шығындардың пайызын, сатып алуға кеткен жалпы шығынға катынасы бойынша есептейді, және жалпы шығындардың кумулятивті пайызын есептейді. Барлық ЛС және дәрігерлік мәңі бар бұйымдарды үш класс бойынша жылдық тұтынуына сәйкес бөліп тастайды.

Фармацияда, АВС-талдаумен қатар, VEN-талдауларды жүргізеді, бұл Л-ны іріктеп алу приоритетін (ең алғаш табу)орнатуға мүмкіндік береді, олардың топтастыруына сай тіршілікке маңызды – V - vital, қажетті – Е – essential, болмашы – N – non – Essential.

VEN-талдауды жүргізу үшін болжанатын шарты сараптамалық бағалауын жүргізу болып табылады.

Фармацияда сараптамалық бағалауының әдістері, ЛС ассортиментің іріктеп алу бойынша тиімді шешімді таңдау мақсатында мамандардың пікірін алу және өндеуге бағытталған қисынды, математикалық-статистикалық орындалу тәртібінің жиынтығымен көрсетіледі.

Фармацияда сараптамалық бағалауының түрлі әдістерінің пайдалануын зерттеп, мынау айқындалды, олар бәрінен жиі баллдық бағалауды пайдаланумен, рангтер әдісімен және приоритеттерді орналастырып қою әдісімен жүргізіледі.

Кейіңгі кезде, шешімді қабылдау және альтернативті таңдау үшін портфелді талдауды «шешімдер талы» пайдалынады.

Тізбектелген әдістердің әр қайсысының артықшылықтарын және кемшіліктерін ескеріп, баллдық бағалау әдісінде тоқтайық.

Баллдық бағалау әдісі альтернативтерді іріктеп алудың тиімді тәсілі болып табылады және арнайы іріктеп алынған, олардың мәніне сай өлшенген маңызды критерийлердің негізінде таңдау жүзеге асырылуында түйінделеді. Әдіс, ең алдымен, альтернативтерді іріктеп алуы және бағалауы көптеген әр түрлі салмағы бар мақсатты критерийлердің негізінде жүргізілуі керек жағдайларда пайдалынады.

Бұл әдістің ең маңызды артықшылығы, ол жеткілікті қарапайым және көрнекті болуында түйінделеді, бұл бағалаудың бүкіл үрдісін майда-шүйдесіне дейін қадағалауға және түрлі құнды қондырғылардың әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Әдістің елеулі проблемасы шешімдерді қабылдайтын адамдардың субъективті пікірінен тәуелділікте тұрады. Бірақ бұл проблеманы үрдіске орнатылған талаптарды ескеріп алдын ала іріктеп алынған сарапшылардың жеткілікті санын тарту жолымен құтылуға болады.

Сараптау бағалаудың технологиясы өзіне келесі сатыларды қосады:

§ міндеттері мен мақсаттарын анықтау;

§ инструментарийлерін (аспаптар жинағы) өндеу;

§ сарапшыларды іріктеп алу;

§ жеке дара сараптамалық бағалауды алу;

§ нәтижелерін өндеу және олардың түсіндіруі;

§ қорытындылар мен ұсыныстар.

Сараптамалық бағалаудың көрнекті нәтижелері семантикалық (сөйлемнің мәңі) дифференциал түрінде көрсетілуі мүмкін болады, ол Шертаева К.Д-мен зерттеулердің бір қатарында мақұлданған және фармацевтикалық базарды зерттеу үшін модифицияланған (түрі өзгертілген) болатын.

Сұрақтың бұл әдісі салыстыру шкаласын пайдаланады. Әрбір анықтау биополярлық шкала бойынша бағаланады және бүкіл сұрастырылғандар бойынша орташа мәңдері есептелінеді. Сонан соң тауардың жалпы пішінін өндейді, бұл тұтынушының өте жақсы бағаларымен салыстыра алуы мүмкін.

SWOT- талдау, заң шығарушы негіздің күшті және әлсіз жақтарын анықтауға және құрылымдауға мүмкіндік береді, сонымен бірге потенциалды мүмкіндіктерін және қауіптерін анықтайды. Әдіс өте жақсы, оны жүргізу үшін мәліметтердің кең базасы керек емес, не формалды дайындық та керек емес.Әдіс қарапайым және жеңіл қолданылады. Бірақта тән қарапайымдық асығыс қорытындыларға әкелуі мүмкін. Одан құтылу және SWOT- талдаудан барынша пайданы шығару үшін, бірнеше шарттарды сақтау керек.

Біріншіден, әр SWOT-талдаудың өрісін анықтау. Нақты сегментте SWOT-талдауының шоғырлануы өзі үшін ең маңызды күшті және әлсіз жақтарын, мүмкіндіктер және зерттелетін нысананың қауіпін іздеп табуды қамтамасыз етеді.

Екіншіден - SWOT-элементтерінің арасындағы айырмашылықты түсіну қажет: күштерімен, әлсіздіктермен, мүмкіндіктермен және қауіптерімен, бұлар өзімен маркетинг кешенінің ішкі және сыртқы элементтерін көрсетеді (27 сурет).

Үшіншіден – SWOT-талдау нақты айғақтар және зерттеудің мәлеметтеріне негізделуі керек.

Төртіншіден – қорытындылар айқын және екі ойлы өтініштерді ұстамау керек.

Осы жұмыста пайдаланылған маркетинг талдауының келесі түрі – бұл «өнімдердің портфелі», бізбен «дәрілік препараттардың портфелі» деп өзгертілген, оның артықшылығы және тепе-теңдігі.

«Дәрілік препараттардың портфелін» жоспарлануы дәрі-дәрмектік саясаттың нақты бағыттарына инвестициялардың шамалы тартымдылықтарын бағалауда түйінделеді, ол финанстық қаржылардың приоритетті, тиімді және мақсатқа бағытталынған пайдалануды қамтамасыз етеді.

	Күшті жақтары	Әлсіз жақтары
Ішкі	Тікелей фармацевтикалық базардың қарастырылып жатқан сегментіне қарайтын ішкі элементтер
Сыртқы	Мүмкіншіліктері	Қауіптері
	Ортаның әр түрлі өрістеріне жататын сыртқы элементтер, сондай дәрі-дәрмектік саясат, реттелінуі, қоғам, экономика, технология

27 сурет. Маркетинг кешенінің сыртқы және ішкі факторлары

Бұл үшін әр түрлі әдістер пайдалануы мүмкін, солардың бірі мақсатқа бағытталған саясаттың матрицасы (МЦП). Талдаудың нәтижесі болып мыналар туралы қорытынды, фармацевтикалық базардың қандай сегменттері дамудың приоритеттігін, қаржылық қосымша құюлыларды, шешімдерді, келешекте қорлардың қайта бағытталуын және орнын қорғауды талап етеді.

Аталған түрлердің пайдалану мысалдарын келтірейік. Сонымен, тегін дәрі-дәрмектік қамтамасыздықтың заң шығарушы базасының жағдайын мына мысалдарда зерттеп, мәселең, мерезбен ауыратын аурулар және қант диабетімен ауыратын аурулар, SWOT-талдау жүргізілді, оның нәтижелері 28 суретте көрсетілген.

Күшті жақтары	Әлсіз жақтары
- мемлекет жағынан бақылауды көрсететін қаулылардың барлығы;   - зерттелініп жатқан амбулаторлық ауруларды тегін дәрі-дәрмектік қамтамасыздандыруға құқығын бекітетін заң шығару	- аурулардың көрсетілген категорияларына тегін жіберілетін ЛС ассортименттінің шектеулігі; - амбулаторлық ауруларға тегін беру кепілдемелік сипаты бар;     - асқынып кетулерді және оған ілеспелі ауруларды емдеу үшін ДЗ-ды жіберу толық бағасына беріледі
Мүмкіншіліктері	Қауіптері
- қаржыландырудың басқа көздерін тарту спонсорлық көмек, жеке азаматтардан аударылған сомасы, сақтандыру фондтары)	- тендерлік сатып алулардыдың бағаларының өзгерулері; - дәрі-дәрмектік қамтамасыздандырудың жергілікті бюджеттерден өлшемінен тәуелділігі; - амбулаторлық ауруларға ЛС-ны тегін жіберуі нашар бақылану

28 сурет. Аурулардың зерттелініп жатқан категорияларын тегін дәрі-дәрмектік қамтамасыздықтың заң шығарушылық базасының жағдайының SWOT-талдауы

Бірінші сегмент (мерезбен аурулар) келесі көрсеткіштермен сипатталады:

1) кейіңгі 10 жылда аурудың кенет артуы және таралуымен;

2) қоршағандар үшін қауіппен және мемлекетке әлеуметтік-экономикалық зиян келтіруімен;

3) аурулардың негізгі бөлігі (81%-пайызы) жұмыссыздар және халықтың әлуметтік осал топтарына жатады;

4) инфекцияның ағымын ауырлататын ілесуші ИПППП-лер жиі кездеседі;

5) емдеу курсын өткеннен соң 5 жыл бойы қатаң дәрігерлік бақылау қажеттігі;

6) ауру емделуге болатындардың санына жатады.

Екінші сегментке (СД-мен аурулар) келесі белгілер жатады:

1) аурулар санының жылма-жылдық артуы;

2) тіршілік сапасын төмендететін және өмір сұру жылдарын қысқартатын асқынып кетулердің үлкен саны;

3) бүкіл өмір бойы емделудің қажеттілігі және емделмейтіндік;

4) аурулардың үлкен бөлігін жұмыссыздар немесе материалдық ауқаттылықтың төмен деңгейлі адамдар құрайды;

5) тұрақты дәрігерлік бақылау қажеттігі.

Соныменен, қолданыстағы заңмен сай дәрі-дәрмектік қамтамсыздандырудың жағдайын SWOT-талдау көмегімен бағалауға болады.

Дәрілік препараттардың тұтынуының анық келбетін жасау үшін, станционар жағдайында мерезбен ауруларды емдеу үшін, одан арғы сатып алуларын негіздеуге және формулярлы тізімді құрауға АВС және VEN-талдаулар жүргізілді.

Ақшалық қаражаттардың негізгі көлемі (68,47%-пайызы) сатып алудың екі атауына жұмсап қойылды – бензилпенициллин натрийлік тұз және 5,0-дік шприцтер, бұлар А класын құрады.

В класына 8 дәрілік препараттар кірді, оларға ақшалай қаражаттың 17,46%-пайызы жұмсалды (29 сурет).

80,00% 68,47%

70,00%

60,00%

50,00%

40,00%

30,00% 17,46%

С класы В класы А класы

20,00% 13,77%

10,00%

0,00%

А класы В класы С класы

29 сурет. Мерезбен ауыратын ауруларды АВС-талдауының негізінде емдеу үшін дәрілік препараттарды бөліп тарату

С класын дәрілік препараттарды және дәрігерлік мәңі бар бұйымдардың ең көп саны құрады – 60 атаулар, оларды алуға ақшалық қаражаттың 13,77%-пайызы жұмсалды.

VEN-талдау өмірлік маңызды, қажетті, болмашы дәрежелі сияқты мынадай топтарға белгіленетін дәрілік препараттарды ң сәйкестілігін дәлелдеуіне мүмкіндік берді және ең шығынды және сансыз көп болған N-тобы – болмашы дәрежелі дәрілік препараттар болып шыққанын анықтауға мүмкіндік берді.

Тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыздандыруға мемлекеттік қаржының бөлінуінің экономикалық бабын табу негізі ретінде «Белгілі мақсаттағы саясаттың матрицасы» стратегиясының негізгі пікірі

Қазақстанның фармацевтикалық нарығы әлемдік кеңістікке белсенді интегралданып (эк.одақ құру) үздіксіз дамиды. Бұл тек отандық фармацевтикалық өндірістің мүмкіндіктерін кеңейтуді ғана болжамалайды, ол біршама дәрежеде қалыптасқан әдет-ғұрыптарға ілесуге міндеттейді, өнімнің жылжуын жалпы қабылданған әдістермен пайдалануға, сонымен қатар жана технологияларды еңгізуге міндеттейді. Бірақта бірқатар себептермен бұл өрісте отандық нарыктың қорлары толыққанды пайдаланылмайды.

Қалыптасқан жағдайды түпкілікті жақсарту үшін нарық жағдайына көніккен ұлттық денсаулық сақтаудың дамуының бірыңғай көзқарас жүйесін өндеу қажет.

Бізбен ұсынылған мақсатқа бағытталған саясаттын матрицасын (МЦП) - әр түрлі сегменттердің бизнес-орындарын анықтау үшін кең түрде қолдаңылатын әдіс. Бірақта қолданыстағы әдістемелік классикалық түрінде сегменттердің ерекшеліктерімен, тұтынылатын өніммен (арнайыланған өнім – тек ауыратын кезеңінде пайдаланатын дәрілік препараттар) және қаржыландыру көздерімен (бюджеттік қаржы) байланысты фармацевтикалық нарықты талдау үшін қолайсыз.

Соған байланысты бізбен өзгертілген және мерезбен және СД-мен ауыратын ауруларды дәрі-дәрмектік қамтамасыздандыру мысалында Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы фармацевтикалық нарығына бейімделген МЦП әдістемелігі құрастырылды.

Осы мәселенің іске асуы үшін матрицалар құрылды. Алдын ала зерттелініп жатқан сегменттерді (СД аурулар және мерезбен ауыратын аурулар) сипаттайтын факторлар анықталды (4 кесте).

Кесте

Факторлар	мерез	қант диабеті
1. Халықтың 100 мың адамына аурулар саны (2007 ж. мәліметтер бойынша)	60,8
2. Жылына 1 ауруға есептелгенде дәрілердің тұтыну мөлшері (тенгеде)
3. Аурулар өсімінің деңгейі, %
4. Аурулардың ауқаттылығының деңгейі (ортаайлық табысы, тенге)
5. Жатақ-орынның саны

Әрі қарай әр фактордың маңыздылығы анықталды және сегменттер бойынша сәйкес салмақтық коэффициенттер қойылды. Мәліметтер 5 және 6 кестеде көрсетілген.

Әр орын бойынша сегменттердің бағалауының алынған нәтижелері арнайы өнделген матрицаға түсіріледі.

Марицаны құрғаннан соң «дәрілік препараттар портфелін» жасау үшін фармацевтикалық нарықтың зерттелінетін сегменттерін қаржыландыруда приоритеттерді анықтау мақсатында МЦП-ны талдап беруі (интерпретациясы) жүргізілді. Талдап берудің нәтижелері 30 суретте көрсетілген.

МЦП-дағы факторларды бағалауға сәйкес бізбен зерттелінгіп жатқан сегменттердің (стратегиялық бірліктер) стратегиясы анықталды.

Бірінші сегмент үшін (СД аурулар) әр факторлар бойынша келесі стратегиялар ұсынылады (5 кесте).

5 кесте