Quot;Балан ди" (Роман-хроника) - Плиев Мохьмад Са1ид
Даймехках хьогаш,
Делхадеш гIийла синош,
Моцал Iолегаш,
Гулдеш дезалий къинош,
Ма дезалда шун
Наьха лаьтта даха!
Ма дезалда шун
Наьха лаьтта аха!
* * *
ПхьегIа тIара йоахараш гулдаьдац шоана,
Шун синош чувхадеш, кIома бурч хьерца.
«Ца хиннар да дувцар», – аргдац сох кхоана,
Яздаьд ер сай дега Iоткъамий цIерца.
Диц ца луш халкъ къийла болата гIовраш,
Цун бIаргех мийхка хий сай кер чу Iенош,
Мел лайнар тохкаш уд са уйлай говраш,
Дийндеш цар сомадоах уж Iаьржа денош.
Цхьабакъда, хиларах поэт е гений,
Ма хиллара дувцалургда, аьлча тешац.
Халкъага хоарцои гIелали енай,
Уж йиста е оза гIерта а эшац.
Лайнараш дах соца, цар воах со накъа,
Цудухьа, аз кIай-Iаьржа оагIонаш йистай.
Низ кхоаче, дувца ловш царех цхьа дакъа,
Дуккханей лазамий лараш а листай.
Лайний аз хоарцоний болата муIаш,
Дог эттIаш, догъувтташ дуненах хада.
Вийлхав со, саготон уйлаша вуаш,
Цар муаш са кер чу шалташ мо дада.
Цу Дала е кхело хьожадаьд сона
Заман теш хиларца лазамаш лувца.
Хьай мехках ма хьегарг, воал-кх со хьона
Лайнараш, дийннараш, хиннараш дувца.
Дувцалехьа ала лов ши-кхо дош хьога:
Дунен да хиларах, Даймохк хьа беце,
Хьаькъала низаца, сигален бога
Тохкалой, довзалой, хьай доалахьа эце,
Дув буъ аз, ираз дац хьа сица даха!
Дув буъ аз, сийрда дац лаьттара хьа вахар!
Автор
ХЬАЛХАРА ДАКЪА
1
Зама яр тIом латта, Гитлера хьоабаь,
Хийла мохк, хийла къам кхийнадар ача.
ДIа-юха, чот йоацаш, дукха бар боабаь,
Москва а гIийртавар моастагIа дIалаца.
Чилла еш яьгаяр шахьараш, гIалаш,
Лоамаш хьалдоттал бар боабаь вай салтий.
Эзараш белхаш бар чуденна балаш,
Лаьттах а хиннадар цIийх ийна фалтий.
Адамий сунташ яр йийттараш пхорагIа
Сталина, фе-кемай, танкай низ къовла.
Лийцараш хьахьежар набахтен гIоврех,
Низ боацаш бийхкача гIабаех бовла.
Вай эскар кхедаьраш, герз де мел ховраш
Боабаьбар, чубоахкар, бехк боацаш лийца.
МоастагIий танкашта детташ шоай товраш,
Дошлоша лувчайир аре шоай цIийца.
Iу воаца жа санна, дехадар эскар,
Берташта лахь хинна цу тIема ара.
Гитлера тIема чарх бIубенна кхестар,
«Лаьттан тIа даьла вац, – йоахар, – со мара!»
Вай кIантий турпало лорайир Москва,
Илдара дегIамаш пхорагIа а детташ.
Вай маршал Жуков вар тIема да цига,
МоастагIий човхабаьр, тIехьара тIаетташ.
Ленинград ювхьаш яр, моцало оачаш,
Фашистий чIоагIа го кхолха бар гонахьа.
Доккхача лаьттара гIо дIа ца кхоачаш,
Бераш а довш латтар, дессача вонах.
Лаьлача болатала Сталинград кхехкар,
ЦIа къувсаш бIаьш бовр из дIа ца хецаш.
Нохч-гIалгIай дошлоша шоай дой чухехкар,
МоастагIий гIонаш тIара кортош Iоэцаш.
Цкъа денна амар-м хилар сов маьхе, –
«Цар танкай дивизи соцае!» – аьнна.
Цар товраш детташехь, дошца уж аьхе,
ДIаухар «пантераш», тIада тIехъяьнна.
Ахаш совгIа дивизех кIантий Iолийгар,
Малх ца го, дунен чухь цIаккха ца гIовтта.
Цхьан керто эзарней вахар хьалдийгар,
Бехк токхаш везанцар юхьIаьрчча отта…
МассагIа вар зехьа леш, тIом бе ца харах?
ТIом байта ховргдараш набахта боахкар.
МоастагIий эшабаь цкъа толам барах,
Вокх тIем тIа моастагIчо Iоажал чухохкар.
Иосиф ший айпех сов тIехьа кхийтар,
Эзараш шахьараш дIаяьха яьлча.
ТIом хьалехьа массагIа цо набахта вийтар?
Маршалаш боабора цо цкъа «Нет!» аьлча…
Хийла да лувчавир Iоажалца, цIеца,
Цар дезал хIалакбир дуне мелд эбеш.
Бисараш бийзар цун тIеххьара хьахеца,
Бехказа ца воалаш, мекх хьувзош тебеш.
Цар лайнар ца ховш мо, вела а къежаш,
Ше волчча чукхувлаш, цо къамаьл дора:
«Хьо тIом бе ховш ма вий… Цигга ва эшаш!»
Вокхар-м, гIадбахе, тIем тIа йорт хьора.
Синошта Iаткъар яр хIалакьяь Даьхе,
Бала а кийчча бар из мукъаяккха.
Яле а эгIазал из аттала маьхе,
Шоаша лайнар хьоахадаь, лацар «чIикъ» даккха.
Кхетарий вож царех? Хала да тахка.
Хетаргахь, сутара вар из наьха цIийна.
Кхел йора хIалакбе, ГIинбухье лахка,
Лагераш ювхьаш яр, бIаргий хих ийна.
Из тешаш саг вацар, цхьа Берия мара,
Цун дош дар хедаяьр эзарней кхелаш.
Кхерам чубоссаро боахийтар ара
ТIемахой, говзанчаш, цо амар телаш.
Конструктор Туполев – фе кемай даьла
Чувоаллар. МассагIа вар набахте Iувшаш?
Сталина уж арабаханзар маьла,
Гитлер вар цунна а ве кхерам тувсаш.
Уж арабахаро таронаш елар
ТIехдика фе кемаш, танкаш хьакхолла.
Сталина цар сийна хийла кад мелар,
Амар а тийлар цо: «Орден Iоолла!»
Цхьабакъда, Гитлер-м чувоагIар лаьлла,
Кавказе ювхьаш яр цун тIема гота.
Уккхаза Iоажалах ондо улх кхаьлла,
Ший гош тIа Iотебар цIий мела къотIа.
Пхе бетта лоаттабир дIатеIош пенах,
Цу юкъагI хийла да ца гIатта вежар.
Молха морх цIийеле, кхувч хулар денах,
Уккхаза фашистий герзий чин дежар.
Цо гIончий лийрхIабар вайнахах шийна,
ГIовттаргба меттадар оагIув хьаллаца.
Нохч-гIалгIай кхел хилча Россех дIаийна,
МалагIвар оттаргвар Гитлера ваца?..
Фельдмаршал Паулюс есарала вера,
Цун кхо бIаь эзарне Iодехкар герзаш.
Гитлера бий кхийтар, кий йожош тIера,
Хоададир коталон ашарий мерзаш.
«Гар-рр» яха шийла йиш баьлар уж лекха,
Латтача халхар деш, хулчеш а ювхаш,
Фашисташ кийча бар хIанз гош тIа текха,
ГIишлош хьалъергья цар, дIайоахаш нувхаш…
Кавказа лаьттара а уж сиха хьоабир,
Даьй лаьттах хиланзар цар лийрхIа кIийле.
Укхаза уж, чот йоацаш, сел дукха боабир,
Бахьан а гойтанзар йожийта сийле!..
3
…Цунах а эш ала. Бокъо яц сувса.
Са йоазон фу мах ба бакъдар ца аьлча?
Эшаш дац зовзал тIа хикиси тувса,
Гош эгаш, пхьагилгаш цIаада яьлча.
Къонахий дIа тIем тIа цIокъаш мо летар,
Дог кхарда ца гойташ зирттигал зовзал.
Уккхаза, Даймехка, вокхар къахьегар.
Фу бахьан дар тIаккха уж беха хьовззал?
Iоажалах хьаж кхийтта, байдда цIабаьхка,
Къонахчал доа а даь, кий йоаеш санна,
Шоаех цхьа нах хетийта герзаш а эхка,
Хийлане човнаш йир халкъа, ший нанна.
Милици ма яйнгге, цар чоабол кхухьар,
Лийцача белхаргбар, увттар уж гора.
Наькъахой бовхар цар, гIаьра а ухар,
«Милици я» яхаш цIен-ченаш хьора.
Цар даьчоа ца баь гIурт IотIа а бетташ,
ДIа Москве уккхазара Iаьржа зIы лоаллар.
Бере а Сталина Iаьржа юв Iетташ,
Халкъа сий Iаьржача абаца кхоалар.
Хадданза дега Iа юв Iетте ира,
ЧуIайна эгIазал махка да декхар.
«Со цIаккха лийрхIавац, хиннабац тIера», –
Яхаш, цу Сталина дорха бIарглекхар.
Сома тIа сом Iовш мо, хьаIов уж дорхаш,
Даханза мича доал хьалдизар Iаьна.
ТIоа сийга гулъелар дуIанна морхаш.
ЦIи йоагош шортта бар жожагIатен яьна.
Ший Iаьржа амар дир Сталина тIаккха:
«Нохч-гIалгIай бокъо яц эскаре баха!
Чинашта царех саг лакха ма ваккха!
Орденаш ца тела бахьанаш лаха!..»
Турпалал гойтараш тIем тIа цецбувлар,
Седкъанна меттале цхьа майдилг лора.
ЧуIовча хьагIаша цар дегаш къувлар,
Шоаш даьчох ах ца даь «турпалхой» гора.
Кхыбараш лакхбора, чинаш а телаш,
Орденаш камаьрша царна дIаекъар.
Хинначох ца тешаш, къахьа къург мелаш,
Нохч-гIалгIай шоай дагахьа Сталина текъар.
Хьахозаш «чIикъ» аьлча-м топаш яр тоха,
Даь бахьан доацаш а боабора денна.
ХIалакбеш дезал а бора цар боха,
Бахача-баьхкача хувшар кIийленна.
4
…Нохч-гIалгIай тIабеттар, тIем тIа дIабига,
МоастагIчоа дорха бар, дег чу цIий Iайна.
Шоай мукъагIа болхаш а дуккха бар цига,
Халкъага шоай денал дIагойта лайна.
Шалонаш дIаяхар, Iаьржа кIур тувсаш,
Уж къайлайоаллашехь бийлхараш тийр.
Цар лийрхIар къулга чу пицхаца лувсаш,
Бе къовла кхелехь герз, амар тIакхийр:
«Эшаш вац цхьаккхе а! Юха цIалахка!» –
Сталина дош аьлар, Бере лард кхелла.
Бахканза ца боалаш бийзар цIабахка,
Текхарг мо, юхьIаьржо цар кач а элла.
ДIа-а тIем тIа хиннараш хьалхагIа мо летар,
Шоай Даймохк, халкъ, дезал лорабу мотташ,
Сталини Берии лелочох кхетар,
Iаьржача йоахарех халбате йотташ…
Ва а вайя Буро тIа Берия Iоховр,
Мехкарий ловзабеш, аькхаш цо хохкар.
Нохчийи гIалгIайи бIехбелга ловр,
Питаме велаш, цо кIалда ор оахкар.
Фашистий форма а йийхе коа йоагIар,
ГIалгIаех царг йоалла цу Бере кIаьзий.
Герзаш тIаувттадеш, нах корзагIбоахар,
«Тхо къайла ца хьойяхь, деша шоай яьси, –
Мухь тохар, – укх шоай коа тохаргья шоана,
ЦIеноех а йокъ ергья, цIи хьал а теха!..»
ДIаболхар, халкъ бIехдеш яздора кхоана,
Сталина гоамдора, цIур бехкаш бIеха…
5
СараIал коа воаллар сецца, кулг тохаш,
«Фашисташ» коа баьхкар, хоаттам а боацаш.
Кхайканза баьхкараш, воха ца вохаш,
ТIаийцар къоаночо, шек дIа а воацаш.
Вожаш бар хьежаеш шоай герзий йовхьаш,
Аьлар цар: «Тхо сихха дIакъайладаха!
Мотт тохе, вувргва хьо, ков-карт а довхаш,
Тха мазаш кIоарга да, вутаргвац ваха».
Фашистий форма яр теIIа тIаювхаш,
Автомат хIаране бе чIоаггIа къувлар.
Тувсача кхерамах вIалла ца вохаш,
Шоай деса са латтачахьа СараIал вувлар:
«Я АллахI! Я Робби! Хала да вала.
Овлиай оарцаца со Iалашвелахь.
Низ балахь бе дIара теннагIбоа нала,
Акхар со укх сай коа Iовилла кхелехьа…»
Даим вар СараIал герзаца лелаш,
Да венна йисарг хIанз деса саьнах йоаллар.
Вахар а хувцалу, хувцалу кхелаш,
Вуй ца ховш саг вийна пхьа цунга боаллар.
«Даьра, да дика нах. Хорошо, – оалаш,
Катехха деса саьнах яьлла топ яьккхар,
Цун чаккхам хьалтеха, поатрон чулоаллаш,
Цо меттахь топ теха «фашист» дIаваьккхар.
ЦIаькха цо тохалехьа, автомат теха,
Коаюккъе СараIал вийна Iовиллар.
Сов сиха хьакима дакъах катеха,
«Фашисташ» «виллисца» аргIе дIатиллар.
Юрт сомаяьнна, нах оарц ийде баьлча,
Хила ийккха кхера мо, байна дIабаьллар…
Оарцага немций бар, сесаго аьлча,
«Сацийта! Довхоша вийнав ер!» – аьлар.
Эшарий СараIал вийнараш тахка,
Тийшаболх гуш хилча, жIале цIог санна?
ЭгIазал Iайнаяр, кIеж йоахаш, махка,
Довхоех саг вера коа тIа цу ханна:
«Тхона ховш хIама дац. Дув а ба эше, –
Аьлар цо, – СараIал вийнараш тахка.
Барайтта саг волаш дув буъ ца теше.
ДIахо: тхох дов бахьан эшац шо къахка.
Кура дош цун багах цкъа даьнна мара,
Пхьа бита дуккха ха хургйолгах теша.
Никъ маьрша ба шоана, коа-карта, ара,
Бераш а ахийта ишколе деша…»
Хьалдетташ, таьзет дар Буро тIа цхьаькха,
БIаргашка, дегашка эгIазал кхехка.
Вийначун тайпа дар цIий мала яькха,
Йоахар цар: «ГIалгIаша вийнав коа баьхка»…
Акхар а е цар а бехкебе дацар,
Тийшаболх лакхера камаьрша мехкар.
Бакъдар го, нийсхо е цхьа хьаким вацар,
Из бахьан гаргара нах вIаший го къехкар.
БIаьш шераш даьннадар вIашъуллув баха,
Саг югаш, йоалаеш цIий вIашагIъувра.
Готаш тIа цхьана болхар, гIо деш кхаш аха,
Шин къаман цIийх бола дезал хьалкхувра.
Паччахьай замашка ца хинна хьагIаш,
Сталина Береца хьакхеллар шортта.
Хиннараш вIашъуллув сатийнна бахаш
Хьаьрбаьхар, лозабеш хIаране корта.
«МоастагIал леладе! Доацар тIакхолла!
Гаргало хоадае! Из кхы ма хотта!
Бехк бар а боацар а набахта волла!
Дохьажах бувхьа кад метташца ботта!
ТIагIолла дела шо, бехка уж мархIа,
КIалгIолла ор даккха гIалгIай чубохка.
Шоай карагIа веннар а цар вийнарг лархIа,
Паркх миссел даь зулам холаш деш кхохка!
Сталин аз тешоргва. Царна из везац, –
Бери вар хьехам беш, кад мелаш беша, –
Дог лазар, къахетам зирттигал эшац!
Вай хIалакбергба уж! Са дешах теша!»
6
«Йоахараш» кхоллалехь хадалда метташ,
Шийлача Iоажало багенаш къовлаш!
Тийшаболх кхоллараш, шоай сих каетташ,
Метташ тIа хьерчалба, маьлхе ца бовлаш!
Мича лов метташта хаддане-хада,
Къовллане-къовлалац мотт бетта баге.
Човнаш яьй, бийхкаб нах, саувзаш бада,
Хийла да парпа эц, нийсхонах хьаге.
Тийшаболх бухьара увтт, кIоарга ор доахаш,
ЦIера-цIог лестаду IайгIаро санна.
Дегаш цар эттIаду, нах вIашагIбоахаш,
Дезалех елхаю цар хийла нана.
Иштта ба тийшаболх, хоарцо котъювлаш,
Нах гораувттабеш ца даьча вонна.
ТIехкарца юкъ санна, дег чу дорх къувлаш,
ЦIий Iувдаш, юкъе бут Iазапа гонна.
Кхоаненах мел бола тешам а боабеш,
Хоарцоний низ тIабоал бакъ мел дар къаьрде.
Са даа хьа дег чу балан форд Iоабеш,
ГIоза кхел фега ег, дагарца яьрде.
Гоам а бийя нийса букъ, къаву сов хьалха,
Лазарах кхеву саг, цIаккха ца къаста.
Халбата воаллаву, валийтац малха,
Дунен чухь оарц хилац даьттIа дог хьаста.
Каювлар тувлаву хоарцоний нихо,
Нохацара Iиморзо хийра а йоаккхаш.
Хиво хьа мел денар додаду михо,
Низах а рузкъах а цхьан дийнахьа воаккхаш.
Сатем баттI, дуIа хьов сигаленаш етташ,
ТIоа сегаш, ди детташ, кагду цо хенаш.
Бакъдолчун тIувс тIабоал, цIийдаь тур детташ.
Нах белхош бийларех дус алхха Iенаш…
Деналах ца вохаш ла мегар бала
Сийдолаш ваха вус, веце а дийна.
КIал лард яц хоарцоний, шах яьй уж, лала,
Сий дов уж кхелларий, наIалтех ийна…
7
Малхбузехьа дIалешар тIом, гаьнабаьнна,
Доазон тIа кхаьчадар вай тIема доакъош.
МоастагIа вар духьале еш, корзагI а ваьнна,
ТIема цIи ювхьаш яр, бирса ди къувкъош.
Цхьа салте, цхьа герз а цига сов дацар,
Машинаш, вагонаш иштта яр эшаш.
Даймехка шалонаш гулъяр фуд хацар,
«Мохк бохо лерхI», – аьлча, дегI дацар тешаш…
…Советий Iаьдалах мазилг бар бисар,
ГIалгIай халкъ, байракх мо, тIема хьалгIотташ.
ХIаране де лийрхIар лийрххIача дисар,
Хотта мел лийрхIараш дисар ца хотташ.
Хийла къам цу хана Iеш дар дIатийна,
Советий коталох дог доацаш даха.
КIайбарий полкаш яр Бурох чуийна,
Цар гота хьоаяьяр цIе салтий аха.
БIаьш бар уж тиф кхийтта, кIалбиса ухкаш,
Баллалца ца буташ, уж ор чу кхувсар.
Айбала могарий, дой дIатIахехкаш,
Кийнаш мо, гIовнаш тIара кортош Iотувсар.
Иштта хьал эттача бирсача хана,
ГIалгIаша Советий Iаьдал дIахьедир.
Аьлар цар: «Тахан денз, массе а хана,
Тхоай вахар, кхел оаха Советех эйир!
Из дахе – дахаргда, мукълен фо мелаш,
Из дохе – довргда тхо, цунна им дехкаш!
Тха тхоай а, тха берий, тIехьений кхелаш
Цунна я! Цхьан яь чу хургда тхо кхехкаш!..»
Советех Iобае, махьарч а ийдеш,
КIайбараш дорхбелар тIоамараш товса.
ГIоазота кхайкамца дегаш а цIийдеш,
ГIалгIай а кийчбелар Iоажалца къовса.
8
Съезда хьаьшашца висавар Серго
Буро тIа, кхензар цар Iоъарабовла.
Гобаьккха го баьбар Буронна герго,
Ленина сийлахьа гIонча гIабашца къовла.
ГIалгIай готбаьбар Семенова цIагIа,
Хьакъада ца буташ, лаьла даш детташ.
ЦIи техар, пулемет яьлар де «гIагIа»,
Назма оаз екар, чура ала бетташ.
Орцханов хьалгIеттар Уварова беша,
Графа из доккха ков гIалгIаех дар диза.
«Бокъо яц, – аьлар цо, – кхы дIахо хьежа,
Лергвоацар ма веллаш, кIалдусе низа!..»
ХьажаIал айвелар, дув буаш Даьлах:
«Рузкъах зирт дисачун йиш яц са дала.
Ялсмала гIоргва, лайя гIоазота маьлах,
Низ хул цун кховзткъе кхоъ Даьлагара ваккха,
ЖожагIатен ниI йийла, та-товр хьакъестош.
Iаьхарте фур-сувний шунаш тIа яккха,
Цар хьесташ, шоай дошо кIажараш лестош…»
Цхьа паькъал хьаэттар, шалта мукх къувлаш;
«Сона а нийсъе мег Дала цхьа кхалсаг.
Ваьхав со къелагара къелага вувлаш,
ХьажаIал, виц ма ве, са цIи я Малсаг…»
Нах белар, кIаджъухаш. Йистхилар цхьаькха:
«Малсаг! Аз хьатIаэц зоахалол сайна.
Гуш ма дий хьо волга жерочоа яькха,
Буска я жожагIата, Iеш коре хайна»…
9
Инарал Шкуро вар кад молаш, хайна,
Серго хьавоалорга хьежар из, вийхка.
Дегашка форд миссел эгIазал Iайна,
ГIалгIай оарц чухьийдар, гIоазот а дийхка,
Цу лаьчай, ткъамаш мо, ферташ яр ийлуш,
Орцханов Хизара иттех Iовиллар.
Бульвара из шаьра майда цIийх цIийлуш,
Съезд йолча цIенгахьа цар майрра никъ биллар.
ДIаетташ-хьаетташ, кIайбараш легош,
Сергойца съезд цар хьакIалхаръяьккхар.
Шкуро вар мухь бетташ, ший бIаргаш къегош,
Эпсарий ноаношта бIаь «ловца» баьккхар.
Чубаьхка вожаш а, цар майрабаьха,
Iоажала алашца жоп тела баьлар.
КIайбарех хийлане кортош а даьха,
ХьажаIал кIанташца коа юкъе ваьлар.
ТIалата, котбовла масахьат теар,
Сихал эш-эшшача, сабар ца эшаш.
Денала гIалгIаша кIайбараш беIар,
Серго вар хIаране кулг лувцаш хьежаш:
«Са баркал!.. КIантий да!.. Дицдергдац цIаккха!..
Даь дикаш дицдеш дац Советий Iаьдал! –
Йоахар цо. – Сий хургда даим шун лакха!
Замаша човхоргьяц шуцара син кIаьдал!..»
10
Шоаш хьийга мукъале бера ца хеца,
ГIалгIайче, Нохчийче цхьоагIонца хьайра.
«Ца моге воай сийле лорае цIеца,
Вахарах ма хилда, – йоахар цар, – хайра!»
Дорхвенна Деникин тIатеIар тIаккха,
Сергойца Ленина лаьчаш дIадехаш.
Еррига ГIалгIайче лаьрхIар цо яккха,
Ше хьал ца лацарах къиза чIир лехаш:
«Са полкаш зе ца деш еза тIехъяла,
Сергойца цун гIончий сихха хьабалаш!
Оаша ца лойя, шун юртех бергба аз ала,
Кагьергья хIаране юххера кхалаш!..»
МоастагIчо хьахьийнар иштта дар тоама,
Дага а вацар из кхы кIаьдагIа дувца.
ГIалгIаша жоп делар дорхача хоама:
«Тхо хьаьший бохкаш дац! Бокъо яц хувца!
Даьлагара воагIаш ва мел воагIа хьаьша,
Ший хьаьша вохкачо – йохкаргья нана.
Iазалле язбаьр ба цо буа кхача,
Ший хьаьша вохкаргвар ма валва кана!..»
11
Амар телаш, кагьеш кхелаш,
Лехкар полкаш, кхо ца еш.
Шкуро вагIар коньяк мелаш,
Къона жерой ловзабеш.
УвгIаш йоккхий топаш ювлар,
«Гар-р-ре» лаьтта эгадеш.
КIай эпсараш хьалхабувлар,
Бераш, истий легабеш.
Хьаьна дуаш, мерза молаш,
Уж аьлаша кхаьба бар.
Шоашта хьалха аьлий болаш,
Царца-м хIирий сотнеш яр.
Долакха-Юрт, ТIой-Юрт чувхош,
КIайбараш чугIерташ бар.
Берса-Юртара хьачуувгIаш,
Ювлаш йоккхий топаш яр.
Керменистий ординг яр-кх
Дохкаргдоацаш гIалгIай га.
ХIирийчен уж кIантий бар-кх
Боахаш революцен гIа.
КIай аьлий а царех кхерар,
Сийго лотаю из цIи.
Iодиллацар герз шоай бера,
Къоаго гIерташ кхоанен ди…
ТIом бар бувхьаш, дIа-хьа еттар,
ЦIийла лувчар дилла лоа.
ГIапаш хинна цIенош айттар,
Декъий ухкар хIара коа.
КIира дIадаьлар цIий Iомехкаш,
Полкаш лай тIа ахкийсар.
Керда полкаш хьатIалехкаш,
ГIалгIай тIеххьара кIалбисар.
ГIо де баьхка цIе курсанташ
Майра лийтар, ломаш мо.
Патрон йоацаш, етташ шалташ,
Лега кIантий хетар кхо:
«Дулургдоацар даьд оаша тахан! –
Аьлар Сергос хаддаш дош. –
МоастагIа тишваьв майрал бахьан,
Деникин ва эгаш гош.
ХIирий юрта сайца хиннаб
Бийса яккха болхлой.
Цигга царех вахар тиннад,
Хьаьшех даьд цар Iаьржа той.
Шолжа-гIалан пролетареш,
ГIо де ца кхувш, ахкийсаб,
Бицбергбац вай «той» даь маьреш,
Цар пхьа леха тIабисаб.
Цкъа ший бакъ дош хано аргда,
Эза, диста бергба мах…
КIантий! ХIанз вай юхадаргда,
Ца боабайташ зехьа нах.
Юрташ ют вай лихьа йовха,
Лоам чу булларгба вай бухь.
Мел даьр декхаш, моастагIа вовха,
Юхаерзоргья вай юхь.
Декхаргда вай ноаной белхар,
Берий махьарч, кIантий цIий,
Сигала кхувдаш, лаьттан лелхар,
Юртех яха Iаьржа вий!..»
12
ГIалгIай санна, гIайттар къамаш,
Хьайра Кавказ, мехкош цIи.
Йисар кIайбарех цхьа гамаш,
Дессар хьийжа мукъа ди.
ГIозал яхьаш хIара нанна,
Ерзар тIемо мел яь чов.
Лаьтташ декъаш, нийсхо санна,
Хозлуш доагIар хIара ков.
Къамаш ма дий чIоагIа бердаш,
Дезаш кIоаргга тахка, зе.
Цудухьа, цIаккха уж ца къердаш,
Ховш вар Ленин нийсхо е.
ГIалгIай, хIирий шо-шоай мехка
Даьй а болаш гIоза бар.
Дов-шов дацар вIаший къехка,
ХIаранена нийсхо яр.
Даьхе яр-кх паькъал санна,
ДегIах чакх а бувлаш мух.
Кхаш а ухкар йоархIаш яьнна,
Дийнде царна эшар нух.
Моцал латтар ченаш Iувдаш,
Дацар ялат, феткен, тух.
Арара моастагIа вар чукхувдаш,
Бетташ-бетташ топа бух.
Ленин кхеташ вар цу хьалех,
Лалла езар къиза къел.
Даккха дезар адам балех,
Хозъе езар мехка кхел…
13
Мукъал елар наха баха,
Хьаде, кхолла, таро е.
ЦаIаш айттар лаьтташ аха,
Вожаш – эша хIамаш е.
Вахар сихха эргадаьлар,
Тохавелар говзанч, пхьар.
ХIара дезал канабаьлар,
Моцал балхо йора къар.
Шоай кхоаненах бIу а бенна,
Адам дувлар чIоагIа гIоз.
Боахам, хьал-ди чIоагIа а денна,
Ювха лацар морса боз.
Йийкха сигале йоаттIо аьнна,
ЦIаьхха из ди тохаш мо,
Баьчча Ленин дIа а ваьнна,
Лаьтта дессар доккха во.
Росси елхар шийна детташ,
«Къарссе» каглуш цIувзар лоа.
МассагIа вежар дегаш эттIаш?
Таьзет эттар хIара коа…
Сталин эттар мехка керте,
Бакъда, отта дацар хьакъ.
Дохьаж дера халкъа берте,
Ленин кхийрар хилар бакъ.
Яздир съезде: «Уйла елаш!
Сталин керте мегаргвац…»
Вокхо, къаьра дув а телаш,
Йоахар: «Никъ аз хувцаргбац!..»
Ленин вар цун гIожал йовзаш,
Шийла долга ховра дог.
Картех санна, кхелех ловзаш
Волчоа тIувс тIабаккха мог.
Сталин хайр карташ товса:
«МалагIа-хьанах тоссаргва? –
Тийшаболх цо кийчбир говза, –
Цхьацца юстаракхоссаргва…»
Цкъа барт эгIе, дезал бехе,
Ше-ше вала гIерташ хул.
Халкъа доал ду баьччаш эгIе,
Иман, беркат мехках тул.
ВIаший гоамбир, шоайла тайсар,
Даржех бохош доадир сий.
ЦаIаш мехкал аракхайсар,
Вокхар мохкадир цо цIий.
Ала дош дар лаьцар, вийхкар,
ХьалтIабаьккхар Iаьржа тIувс.
МутIахьа вийрзар говза хийхкар,
Царех висар хIанз а вувс.
Истол санна, мохк цо лаьцар,
IотIадиллар чона кулг.
Къонах мел вар лийсар, аьчар,
Набахте яр лувса къулг.
НЭП цо лаьллар, боахам бехар,
Лайсар, дайхар хIара цIа.
Ше тох-тохар меттахьа техар,
Даь доал доацаш дисар кха.
Колхозаш цо вIашагIъехкар –
Къе нах. Ярий йожа говр?
Ший таро яр царех къехкар,
Говр, етт бувра ца де товр.
Гота йожий мезий дежа?
Де а доацаш эттар хьал.
Ялат дувра шоаш дIабежа,
Доал де эттар цхьацца нал.
Хьаж ца кхеташ цхьанна вонах,
Ше вовхарах лехаш пхьа,
Миска, маьрша ваьха къонах,
Ваьлар герзех етта ка.
КIийле лувцаш топаш ювлар,
Легар гунахь доаца нах.
Адам вIаший къиза дувлар,
Бицар заман нийса мах.
Набахтенаш йиза ювхьар,
Топаш етташ, мехкар цIий.
Бертий санна вахар увгIар,
Вахара а оаз ма йий.
Сталина гом бир гонахьа,
Ше даьр могош текхарех.
Уж бар хьаж ца йоагIаш вонах,
Нийсхо ор чу хьекхарех.
Сийна цIи цо мехка хехкар,
Юзаш яц цун яькха говр.
ТIаккха, баьччас мел даьр тахкар,
Царех дир цо шийна товр.
ГIалгIай нохчех цо Iотехар,
Воаллаш санна дика де.
Къаман кIийле, кхоане ехар,
Цунна-м дацар фуннагIа бе.
Фу хул гIалгIай Шолжа-гIала?
Ярий цига лаьттан кIаьд?
ГIийртар шийна духьалвала
Даимленна вир цо мIаьд.
ГIалгIай шоай дар лаьтта, гIала,
Буро – даьй цIий ийна кIаьд.
Маца денз хьа ховш дац Дала
ГIалгIашта из совгIат даьд.
* * *
Тийшаболх! Тийшаболх! Тийшаболх!.. Мел дукха Iазап эзад, балаш лайнад нохчийи гIалгIайи халкъаша, велавенна кулг мел лаьцачох доттагIа хеташ, хоза дош мел аьнначох дика саг хеташ? Деррига из дувзаденна да бIаьш шераш хьалха денз хьадоагIача даьй Iадаташца: «Аьннача дош доацар – къонах вац. Ше сискалах кхийттача цIен сий доадер – бIижалха ваьв. Ший даьна ваьчо тийшаболх бергбац. МоллагIа вале а, хьаьша Даьлагара ва». Дуккха а дукха да уж, бера хана денз даьша хьалхадоахаш, тIехьенашта лаккхара кхетам луш, адамашца мерза баха Iомабеш таханега кхаьча, хIара вайнаьха сага сих а цIийх а ийна.
1931–33-ча шерашка чIоаггIа къовсам лаьттар Сталинаца гIалгIай толашагIболча къонгий: Зязиков Идриса, Горчханов Iаьлий, Албогачиев Ювсапа, Соутиев Мусий, Орцханов Хизара, кхы дуккхачар – гIалгIай автономи ца йохаяйта гIерташ. Ший низ ца тоъача хана юха а вувлаш, шийх бIу массаза бола тIа а таIаш, кIоаргача кетарлонцеи тийшача балхацеи йохайир цо Ленина хьалхаленца вIашагIъелла хинна Лоаман къамай республика. Из ца йохайича таро яцар нохчийи гIалгIайи вIашагIтоха. Уж вIашагI ца техача, таро яцар гIалгIашкара Бурув-гIала дIаяккха. Ха дIа мел йода, ший гIанда тIа чIоагI а луш, Сталина хIалаквир шийна духьала мел хиннар. Чакхбаьккхар хьалххе денз кийчбаь ший Iаьржа тийшаболх.
Вайнахах мел доаллача вочарех эггара вогIдар да шоашта юкъе хьалваьннар лархIа а, цун сий де а, эшача гIо-новкъостал лоаттаде а ца хар.
Сталина ше а бIукъожабеш хиннача Зязиков Идрисаи Горчханов Iаьлийнеи духьала а баьлар иштта. Шоашта ма мотта, тийшаболхи оакхали дир уж бохабе. Дицдир бера хана денз даьша шоашта хьийха къонахчал, сагал. Царна тIеххьа шоаш а хилар хIалак. «Тоха хьайчоа, наьхабараш кхерийта», – яхаш да эрсий кица. Иштта, шоаш техар шоайчарна, «ЦаI ма лалва хьа – эзар кхоаба цаI лалва» яхар диц а даь. ХIаьта из Сталинаи ХIирийченна керте лаьттача националисташтеи ца тоъаш хиннар дар. Къонахий барт ийгIача цIи йоал гунахь доацача халкъах.
Сталин… Сталин… Сталин… Ма вовза а вовзацар из наха.
Серго Орджоникидзе шийна мога гIо-новкъостал дора нохчаштеи гIалгIаштеи. Цхьабакъда, дукха дар цун низ ца кхоачаш а. Цун сий лакха долга а, къаьстта, нохчашеи гIалгIашеи из лоархIалга а, цунца уж дагабувлалга цунна ховш дар шаьра. Цудухьа дукха хана денз Сергойна хьожаяьяр Сталина ший топ, лак хьаоза мара ца дезаш.
«Цкъа дIакхийтта ког ийсазза дIакхетт» яхаш да кица. Эрсаша а оал: «Бала бессабале – коанаIараш елла»…
* * *
Цкъа мах беш лаьттав, йоах, тикан да, хьалха,
Ахчах а рузкъах а дог Iаббаш виза.
Ховш хиннав кхело саг воаккхалга «халха»,
Мел чIоагIа хиларах хьаькъала, низа.
Лаьттав из эцачоа даьри Iодусташ,
Бера эрш кагьеннай, бахьан а доацаш.
Уйла яьй цо дIахо, уйлай орг лусташ,
Аьннад цо: «Эрш, ер дац балан бух боацаш…»
Ший тика къайлай цо, ийс чIега теха.
Цу буссехьа из яьгай, чухь цIи а яьнна.
Сесаг ма елланге, боахамах веха,
Вахав из, ков къайла, юртах а ваьнна…
Чуэттав аьланна, хинна цхьа миска,
ТIера гIирс хиннаб цун тишбенна, ийттIа.
Ший бохча ма дайнге вахача нишка,
Цу аьло Iаьржваьв из, йица шод йийтта.
Жа доажо эттав из, цхьа Iаьхарг бийха,
Цо хержа Iаьхарг а, саьсий даь, беннаб.
Доаханга вахав из, цхьа Iасилг дийха,
Iасилга къона цIий берташа меннад…
Ший бохча корадаьд аьланна дайна.
Ший Iунага аьннад цо: «Деззар лу хьона!» –
Дийхад цо аьлангара, гора а хайна:
«Дергдар аз беша доал. Цхьа Iаж ба сона…»
Цу шера беш ейнай, сом ца луш вIалла,
Укхун Iаж, хи бе мо, чусеттаб хьийкъа…
Телхар а тоалургда, ма лайнгге Далла,
Синошта мел Iаткъа халонаш йийкха.
Серго дIаваьлча денз талхаш хьадоагIар
Нохч-гIалгIай гIулакхаш, метта ца отташ.
Уж тоаде уйла яр вахарах воахар,
Набахтен гIоврел чухь хоарцонца вотташ.
Сталина безацар нохч-гIалгIай вIалла,
Серго цар лархIар дар керттера бахьан.
Хьалххе денз лерхIар цо шаккхе къам кхалла,
Фу хоадо кийчча вар Берия а тахан…
Бирсбенна тIом латтар, цIий ухар Iаьна,
Эзараш цу тIем тIа боабеш Iобехкар.
Нохч-гIалгIай хIалакбар доккхагIа да Даьна,
ТIем тIара полкаш цо Даймехка лехкар.
Лавренте ординг а Грозне яр кхаьча,
Серовца Мамулов, Кабулов волаш.
Кулов вар Буро тIа, кIай кий а лаьца,
Яькхача цу бертий сийна кад молаш.
ВаIад яь кийчдаьдар Балан ди хьалххе,
Кхы дIахо ца эшаш дувца а тахка,
Вайнаха гургйоацаш Даьйлоаман маьлхе,
Духьала дош аьннар вувш, СибарегIа лахка.
«Студераш», «фордаш» а гулъяьяр шортта,
Эшаш яц, алал уж, дIа тIем тIа вIалла.
Байнар бар «чIикъ» аьлча салтечун корта,
ЦаI мара доаца салг дIалуш цу Далла.
Станцешка сармакий шалонаш латтар,
Цхьа адам тешацар: «Дохо гIерт», – аьлча.
Дукха дар увттаде из Iаьржа хаттар,
Саббаре уйла еш, тохкам бе баьлча.
«Мичара дохаргдар! Фуд вайгара даьннар?
Ма дувца! Ма гулбе лард йоаца оапаш!
Из дагадохар ва ший Даьлах ваьннар!
Вай Iункара айтта латт тIемахой кхоабаш!..»
Иштта дар дош аьлча даьша хьаоалар,
Тешшане тешацар бала тIабоагIаш.
Са даь юхь, шаккхе бIарг дорхало кхоалар,
Чутоссалора из, нах амагIа боахаш.
Гуш-м дар Лавренте Буро тIа кхестар,
ЦIен найц мо КуловгIар лерхIалга ховр.
ХIирийчен хьалхарчун йоIо из хьестар,
Хьестаче, уст-цIаьшта тоамаш де ловр.
Тийшаболх ца боаллар кийчбечох тешац,
Иштта я догцIена мел волчун оамал.
Лекъача хьаста чура шовдан кIеж лешац,
Йоацачо мохкайиц кхычунна гоамал.
Тха балах кхычарна дикаш ду мотташ,
СталингIар кийчлуш бар тха кхуврчаш шелде.
Ховрий-те, доттагIал, вошал а тедаш,
Тарлулга гаргалон бувзамаш гIелде?..
Массехк ди даьлча, дизза шу доалар МагIалбик дIалаьца лаьтта фашисташ, цигара хьахо ца бовлийташ, вай тIема низаша аракхайса а цул тIехьагIа хIалакбаь а. Пхе бетта уж цига латташ, цхьаьи-цаI гIалгIа царна караваха е цох царна гIонча хинна моттиг яцар. Цу юкъа цар а вай а йоацаш, чура нах вайгахьа хьачу а баьхка, яьсса ихкар СоагIапчеи, Инаркъеи, Долакоаи.
Нохч-ГIалгIай мехка хIара машиннаькъа станцеш готъяь, цIеча вагоний шалонаш латтар, пишкаш чу а овттаяь. «Казакаш бохабу», – яхаш, хабараш хозар. ТIехьагIо хаза даьлар «Нохчийи гIалгIайи бохабу», – яха хабараш а. Царех саг тешацар.
Цхьадола вай тIема доакъош, фашисташа дIалийца хинна гIалаши юрташи мукъа а йоахаш, паччахьалкхен доазон тIа дIатIаотташ латтар. Фашисташа йIаьххача ханна лаьрхIа яь чIоагIаленаш йоха а еш, Ленинграда баь лаьтта го боха а беш, Пулковеи Ораниенбаумеи районашка толам боахаш тIалаташ дар ЦIе Эскар. Массе фронташка немций готбаьбар.
Иштта бар 22 феврале 1944 шера Совинформбюрос беш хинна хоам.