Психикалық аурулар кезінде синдром түзілу заңдылықтары
Психопатологиялық синдром дегеніміз ортақ патогенезбен біріктірілген симптомдар жиынтығы. Синдромдар өздігінен белгілі бір нозологиялық формаға тән болмайды және көптеген психикалық ауруларда кездесуі мүмкін. Мысалы, делириозды синдром тек алкогольді делирийда ғана емес, сонымен қатар жедел интоксикациялық, инфекциялық ауруларда, операциядан кейінгі, жарақаттан кейінгі психоз бен ішкі мүшелердің ауруларымен байланысты психоздарда, тамыр ауруларында да кездесуі мүмкін. Бұл жағдайлардағы делирий бір-біріне өте ұқсас, егер тек науқастың анамнезіне, соматикалық жағдайы мен науқастың осы кездегі психикалық өзгерістеріне ғана көңіл аударсақ, онда ауруды анықтауымыз мүмкін емес. Осылай бола тұра, симптомдар мен синдромдар аурудың клиникалық көрінісін құрайтын материал болып табылады. Дертті үрдіс өзінің типті немесе индивидуальды көріністерін тек симптомдар мен синдромдар, олардың жиынтығы мен динамикада өзгерістері арқылы іске асырады. Сондықтан ауруда тек синдромдар ғана емес, сонымен қатар олардың динамикасы спецификалық болып табылады: синдромдардың құрылуы, күрделенуі, кері дамуы, ауыспалылығы.
Синдромдар және олардың динамикасы арқылы ауру патогенезі, оның сатыларының реттілігі көрініс береді. Синдромдардың таңдамалылығы және олардың ауыспалылығы әрбір ауруға тән даму стереотипін анықтайды. Дертті үрдіс барысында патогенез сатылары әрбір ауруда ұқсас болуы мүмкін, бұл кезде клиникасы психопатологиялық симптомдар ұқсастығымен көрінеді. Сондықтан психикалық ауруды дұрыс айыру үшін (нозологиялық формасын) сол уақытта жағдайдағы доминантты психопатологиялық синдромға сүйеніп қана қоймай, аурудың бүкіл контекстіне қарау керек: яғни бұл синдром басқа симптом, синдромдармен қалай байланысқан, оның динамикасы, науқастың тұлғалық сақталып қалуында қандай ықпал көрсетті, б.а. зақымдалу дәрежесі, көлемі қандай, дертті үрдіске психикалық саланың қандай дәрежеде қатыстылығын.
Психопатологиялық синдромдарды кіші және үлкен, қарапайым және күрделі деп бөледі. Кіші, немесе қарапайым психопатологиялық синдромда бұзылыс дәрежесі жоғары емес, бұзылыстар қайтымды, аурудан айыққан соң тұлғалық өзгерістер болмайды. Кіші синдромдармен невроз, психопатия, маниакальды-депресивті психоздар өтеді. Үлкен, немесе күрделі психопатологиялық синдромдарда патологиялық үрдістің генерализациялану дәрежесі жоғары болады, әртүрлі сатыда синдром өзіне психиатриядағы танымал симтомдардың барлығын қоса алады, науқас тұлғасына зиян келтіріледі. Үлкен (күрделі) психопатологиялық синдромдар бас миының органикалық зақымдануларында байқалады.
Синдром түзілуінің психикалық аурулар кезіндегі жалпы патологиялық заңдылықтары мынадай схемада көрсетілген (13-сурет).
А.В. Снежневский схемасы психопатологиялық синдромдардың динамикасы, алмасу кезектілігі, дертті үрдістің генерализациялануының әртүрлі деңгейінде қандай-да бір синдром басымдылығы жөнінде қорытынды жасауға көмектеседі. Кез-келген психопатологиялық үрдіс астениялық симптоматикадан басталады. Неврастенияда (астениялық невроз, бұзылыстардың І шеңбері) – қарапайым (кіші) синдром пайда бола салысымен дерт көрінісі құралады. Егер ары қарай синдром күрделеніп, патологиялық үрдістің генерализациялану белгілері пайда болғанда астениялық невроз біріншілік диагнозын жоққа шығаруға болады.
Басқа невроздарда синдром күрделенуі жабысқақтық, истериялық, сенесто-ипохондриялық бұзылыстар деңгейіне жетеді (ІІІ шеңбер). Бұл деңгейде психопатияда да декомпенсация жүреді. Науқаста үрдістің генерализациялану дәрежесі жоғары нозологиялық формаларға тән галлюцинация, сандырақ, кататониялық, эпилептиформды және басқа да патологияның пайда болуына қарап, невроз диагнозы дұрыс қойылғандығына күмән туады.
Ал бұл бұзылыстар маниакальды-депресивті психозға тән қарапайым аффективті синдромға (депресивті, маниакальды) жат болып келеді (ІІ -шеңбер).
Бұзылыстардың келесі жоғарғы деңгейі шизофренияға тән, ол І-V шеңбердегі синромдарды қамтиды. Егер ауру бастамасы баяу болса, инициальды астениялық симптоматика біртіндеп астеноипохондриялыққа трансформацияланады немесе жабысқақтықтармен, фобиялармен үстемеленеді, аффективті тербелістер туады, олар шизофренияның бұл ағымының сатысын невроздарға немесе циклотимияға ұқсастырады. Дерттің нағыз табиғаты бұзылыстың галюцинациялар, сандырақ, кататониялық симптомдар пайда болуымен психоз деңгейіне дейін күрделену дәрежесіне жеткенінде анықталады. Бұл сәт психоз манифистациясын білдіреді. Егер шизофрениялық үрдіс жедел басталса (мысалы, кезеңдік формасында), онда симптоматика дамуының қарқындылығы соншалық, синдромдардың күрделенуінің алғашқы сатылары бұрмаланып, дерт бірден күрделі аффективті–сандырақтық, галлюцинаторлы-параноидты, парафренді, онейроидты-кататониялық синдромдармен көрінеді.
бұзылыстардың төмен және жоғары орналасқан деңгейлерінің арасындағы шекарада аралық (өткінші) полиморфты психопатологиялық симптоматикамен дертті формалар пайда болады. Өтпеліге шетелдерде жеке түрде шизоаффективті психозды жатқызады, ол маниакальды-депресивті психоз бен шизофренияның арасындағы шекарада тұрады. Біздің елдегі классификация бойынша бұл психотикалық варианттар кезеңдік (рекуррентті) шизофренияға жатқызылады. Мұндай дертті жағдайлар ағым ерекшелігі (циркулярлы), салыстырмалы түрде қатерлі емес және бұзылыстың қайтымдылығы мен аффективті қанықтылығы бойынша маниакальды-депрессивті психоздың заңдылықтарын бейнелейді. Шизофренияға сандырақпен, псевдогаллюцинациялармен, кататониялық құбылыстармен және сананың онейроидты өзгерістерімен синдромның күрделену деңгейі сәйкес келеді. Неврозбен шекаралас терең емес, «невротикалық» деңгейдегі бұзылыстармен жүретін шизофрения диагностикаланады: тұрақты, демалғаннан кейін де жойылмайтын астения, жабысқақтықтар, фобиялар, истероформды бұзылыстар немесе ипохондриялық жүріс-тұрыс байқалады. Неврозбен салыстырғанда бұзылыс тереңдігі жөнінде тұлғалық өзгерістер дәрежесі дәлел болады, ол невротикалық деңгейден жоғары болады.
Одан жоғарғы шеңбердегі (6 шеңбер) бұзылыстар сана күңгірттенуімен байланысты экзогенді психоздарға тән (делирий, аменция қарауытқан жағдай), одан жоғары (7 шеңбер) органикалық психозбен шекаралас, одан да әрі (8 шеңбер) эпилепсия шеңбері (үлкен ұстама, басқа тырысулық және тырысусыз пароксизмдер). Синдромдардың дамуы 9-шеңберде дөрекі органикалық психоздармен шектеледі (үдемелі салдану, кәрілік психозы және т.б.). Әрбір жоғары жатқан синдромдар шеңбері төменгі деңгейдегі синдромдар шеңберін қамтиды. Сондықтан үдемелі салдануда депрессивті және маниакальды жағдайлар (маниакальды-депрессивті психозға сәйкес аффективті деңгейдің қосылуы), парафренді сипаттағы пікірлер (шизофрениялық бұзылыстар шеңбері), үлкен тырысулық ұстамалар кездесуі мүмкін. Басым галлюцинаторлы-параноидты синдроммен жүретін эпилепсиялық психоздарды манифестация кезеңіндегі шизофрениядан айыру қиын. Сонымен қатар шизофрения барысында пайда болған делириозды және қарауытқан жағдай, эпилептоморфты ұстамалар дерттің клиникалық көрінісіне атипті сипат береді және әрқашан шизофренияға жат болып келеді.
Осындай принцип бойынша астенияға тән психикалық үрдістердің қажуынан бастап, тұлға деңгейінің төмендеуінің әртүрлі дәрежесіне дейін және орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануымен науқастардағы тотальды ақыл кемдігінің дамуына дейін (9-10 шеңберлер) ауырлаған негативті психикалық бұзылыстар қарастырылады (І шеңбер).
Бұл схема Э. Крепелиннің психикалық патологияның жалпы теориясы негізінде жасалған. Ол психикалық бұзылыстардың үш регистрін ажыратты:
І. Невроздар мен маниакальды-депресивті психозға сәйкес келетін невротикалық және аффективті бұзылыстар;
ІІ. Шизофрениялық бұзылыстар;
ІІІ. Органикалық бұзылыстар.
Психопатологиялық синдром қарапайым симптомдар жинағы емес, ол әр дертке тән құрылымы бар нозологиялық формамен детерминирленген патологиялық жүйе.
