Иле Өчен туа ир бала

Нәфыйкова Л.Р.

Бөгелмә муниципаль районы

аерым предметлар тирәнтен өйрәнелә

торган 3 нче гомуми урта белем бирү

мәктәбе

Фәнни җитәкче: Гыйззәтуллина З.Р.

Татарның дистәдән артык гасырларга сузылган, шанлы да, фаҗигале дә, шөһрәтләре белән бергә михнәтләре дә тулып ашкан ифрат бай һәм гаять катлаулы тарих битләрен актара башласаң, тау тезмәләренең калку сыртлары шикелле, бер-бер артлы төрле дәверләрдә дөньяны дер селкеткән вакыйгалар, ил һәм халык язмышлары күзаллана. Каһарман һәм фаҗигале язмышлы галимнәр, фикер ияләре, шагыйрьләр һәм язучылар, философлар күз алдыннан үтә.

XX гасырда булып узган Сталин чоры фаҗигасе илебезгә, Гаяз Исхакый, Шамил Усманов, Хәсән Туфан кебек аерым шәхесләргә һәм гади халыкка күпме ачы кайгылар китерде. Татарның алдынгы фикерле, бөек шәхесләре репрессия корбаннары булдылар. Шундый шәхесләр безнең Бөгелмә төбәгендә дә яшәгән. Еллар узып аларның күбесе акланса да, кайберләре арабыздан кадер-хөрмәт күрмичә китеп барды.

Минем югарыда исемнәре аталган шәхесләребез белән беррәткә, һич икеләнмичә, шагыйрь Суфиянов Шәйхинең исемен дә өстәп куясым килә.Ул да репрессия корбаны. Гәрчә исеме халыкка акланып кире кайтарылса да, 50 нче елларга кадәр аның иҗат җимешләрен-шигырьләрен матбугатта бастыруны тыялар. Менә шушы шәхес турында да инде минем алдагы хезмәтем.

Безнең мәктәп укучылары “Туган ягым тарихы һәм әдәбияты” түгәрәгендә шундый кешеләрне табып, аларның изге исемнәрен арабызга кире кайтару өчен төрле эзләнү эшләре алып бара. Узган уку елында безнең төбәктә яшәп иҗат иткән шагыйрь Суфиян Шәйхинең тормыш юлын һәм иҗатын өйрәндек.

Суфиянов Шәйхрази Әхмәтҗан улының биографиясен, иҗатын өйрәнү максатыннан без бик күп эзләнүләр алып бардык. Иң беренче без аның Бөгелмә шәһәрендә яшәүче өлкән улы Нәкыйп белән очраштык. Ул әтисе турында бик җылы истәлекләр сөйләде, кызыклы материаллар, истәлекле документлар бирде.

Шәйхрази бабайның туган авылы Сарабикколда, 1953-1960 нчы елларда яшәгән авылы Кирлегәчтә булып кайттык. Аның яшьтәшләре, туганнары, авылдашлары, дуслары белән очраштык.

Алга таба Лениногорск, Бөгелмә хәрби комиссариятларына юл тоттык. Бөгелмә комиссариатында безгә подполковник Широких Владимир Владимирович (хәзерге вакытта мәрхүм) бик нык ярдәм итте. Ул хәтта Подольск хәрби комиссариятына шагыйрь турында күбрәк мәгълуматлар алу өчен запрос та ясады. Түгәрәк әгъзалары Шәйхрази аганың Мәскәүдә яшәүче икенче улы Рәкыйп белән элемтәгә керделәр. Туган ягына ялга кайткач ул мәктәпкә килеп әтисе турында мәгълуматлар, аның кулъязмаларын биреп ките.

Шәйхрази Әхмәтҗан улы Суфиянов 1912 нче елның 4 нче августында Татарстанның Шөгер өязе ( хәзер Татарстанның Лениногорск районы) Сарабиккол авылында дөньяга килә.

Башлангыч белемне ул туган авылында ала. Укуга бик сәләтле булганлыктан, аның авылда алган белемнәр белән генә чикләнәсе килми, хәрби очучы булу турында хыяллана. Шушы хыяллар аны Казан шәһәренә алып килә. Керү имтиханнарын уңышлы тапшырып, Казан хәрби пехота училищесына кабул ителә.

Шәйхрази училищеда укыганда шигырьләр яза, ә ялга кайткан вакытларында үзенең шигырьләрен мәктәп балаларына өйрәтә һәм алар белән бергәләп авыл халкына концертлар күрсәтеп йөри. Ул уку йортын 1938 нче елның 5 июнендә “лейтенант“дәрәҗәсендә тәмамлый һәм 210нчы полкның взвод командиры итеп билгеләнә.

Суфиян Шәйхи имзасы (Шәйхрази Әхмәтҗан улы Суфияновның әдәби кушаматы) белән шигырьләр республика матбугатында 30 нчы елларда ук күренә башлый, ә Бөек Ватан сугышы алдыннан Татарстан китап нәшрияты аның 3 җыентыгын китап итеп бастырып чыгара. Беренче “Сакчы җыры“дип аталган китабы 1939 нчы елда басыла. Аннан соң “Без булырбыз“, “Чыныгып үсәбез“ дип аталган балалар өчен язылган китаплары да дөнья күрә. Ләкин бу китаплар бүгенге көнгә кадәр сакланмаган.

1940нчы елның 22нче мартында Шәйхразины Ленинград хәрби округы приказы белән 70нче дивизия 68нче укчы полкының укчылар ротасы командиры итеп билгелиләр. Шушы ук елны Фин сугышы башлангач, Шәйхрази сугышка алына һәм уң аягы яраланып бик озак госпитальдә дәвалана.

Бөек Ватан сугышы башлангач, 1941нче елның август аеннан, ул эшче батальонның рота командиры булып хезмәт итә башлый.

Сугышыка Суфиян Шәйхи өлгергән шагыйрь булып китә.

Сугыш-афәт, фаҗига, һәлакәт ул. Әнә шул фаҗигане үз шигырьләрендә үтемле сүзләр белән әйтеп, ачып бирә алуы белән дә Суфиян Шәйхи зур хөрмәткә лаек. Ил елаганда, шагыйрьнең каләме дә сыкрабрак, хислерәк яза. Ил сөенгәндә, ул каләм гади сүзләрдән чәчәк бәйләмнәре ясый.

Бөек шагыйрь Муса Җәлил Моабит төрмәсендә үлемсез шигырьләр язган. Аның сугыш чорындагы шигырьләре “Моабит дәфтәренә“ тупланган. Шәйхрази Әхмәтҗановичның да шундый шигырь дәфтәре булган. Ул аны “Хәтер дәфтәре” дип атаган.

Бик каты сугышлар барган вакытта, 1942 нче елның апрелендә, Шәйхрази Суфияновның сул күзе снаряд кыйпылчыгы белән яралана. Госпитальдә дәваланганнан соң ул хәрби хезмәттән азат ителә.

1943 нче елда аны бер гөнаһсызга гаепләп кулга алалар һәм 10 елга хөкем итәләр.

Төрмә камералары да, челтәрле күк йөзе дә, кайбер дусларының хыянәте дә аның рухын сындырмый.

1953 нче елда азат ителгәннән соң, Суфиян Шәйхи туган якларына, Сарабикколга кайта. Шунда ул бик матур, акыллы, тормышның ачысын-төчесен күп күргән кыз-Кәримә белән таныша. Шәйхрази Суфиянов белән Кәримә 1953 нче елда өйләнешеп, тату гына яши башлыйлар.

50 нче елларда аның иҗади тормышы тагы чәчәк ата башлый. Ул бик күп шигырьләр яза. Аның шигырьләре район газеталарында басылып чыга. Ә репрессияләнгән язучы исемен күтәреп йөргәнгә күрә, шигырьләре республика күләмендә бөтенләй басылмый. Ләкин Шәйхрази Суфиянов моңа игътибар итми, шигырьләр язуын дәвам итә. Тулысы белән хезмәтен авылдашларына багышлый.

1961 нче елда Суфияновлар гаиләсе Бөгелмәгә күчеп килә. 1972 нче елга кадәр, Шәйхрази абый лаеклы ялга чыкканчы, ”Татнефть”берләшмәсендә эшли. Шигырьләре ”Ленин байрагы” газетасында дөнья күрә башлый.

С.Шәйхеразиның бу еллардагы иҗаты тагын да төрлеләнеп, баеп, яңа сыйфатлары белән ачыла. Сугыштан соң шагыйрь иҗатында киң таралган тема кеше, аның бу дөньяда яшәү урыны, мәхәббәте, табигатьнең матурлыгы. Шагыйрь дусларының бәхетле тормышлары турында бик күп яза. Аларның уңышларына, тормышның көннән-көн яхшыра баруына чын күңеленнән сөенә.

1982 нче елда Шәйхрази Суфуянов йөри алмас була. Тормыш сынауларына карамастан, аның яшәү дәрте көчле кала. Ул яшәүнең мәгънәсен, тәмен тоеп яшәргә күнеккән, авырлыкларга бирешмәс зат.

Әмма Суфиян Шәйхи иҗатының мине иң гаҗәпләндергәне, аның туган иленә булган керсез һәм чиксез мәхәббәте. Ул сугыш авырлыкларын җиңеп, үлем белән якалашып та туган җиренә исән-имин әйләнеп кайткан кеше, үз илебездә җәберләнгән, ”халык дошманы” тамгасы тагылган шәхес булса да, һаман иленә мәрхәмәтле һәм рәхмәтле, үзен аның алдында бурычлы дип саный.

Йөрәк никтер үз җаенда түгел

Әллә инде тиздән үләргә.

Үлә калсам, туган илемә булган

Бурычымны ничек түләргә?

Ул бит мине сабый чагымнан ук

Кеше итеп санап үз күрде.

Тәүфыйклы бул, белем иясе дип

Әнкәемдәй назлап үстерде.

Шуңа мин кайгырам да, ничек

Илкәемне ташлап китәргә?

Ул гына бит, фәкать ул гына бит

Ирек бирде дөнья көтәргә.

(“Йөрәк ничектер үз җаенда түгел“)

1986 нчы елда, фин сугышында алган ярасында гангрена башлану сәбәпле, уң аягын тездән кисәләр. Бер елдан соң, май аенда Шәйхрази Әхмәтҗанович вафат була.

Суфиян Шәйхи үзе үлсә дә, аның шигырьләре беркайчан да үлмәс. Алар Шәйхрази Суфияновтан мирас булып күчте, әсәрләре безгә гүзәллекне аңларга, табигать ямен, матурлыкны тоярга ярдәм итәр, туган илгә тугрылык рухында әле безне генә түгел, бәлки берничә буынны тәрбияләр.

Бар туганга миннән соңгы бүләк

Көндез кояш булсын, төнен ай.

Зинһар әйтәм, искә алмагыз ла

Юньсез иде диеп ул агай.

Мин гомергә туганнардан үзгә

Бер ялгызым тарттым дөньяны

Читен булды, ә шулай да әле

Ташлап китмәс идем мин аны.

Без бу шагыйрь турында ззләнүләребезне тагын да дәвам итеп, Бөгелмә шәһәренең бер урамын аның исеме белән атау, шигырьләрен аерым китап итеп бастырып чыгару турында хыялланабыз.

Шунысы кызганыч, исемнәре акланып бетмәгән, халыкка танылмаган шәхесләр безнең арабызда әле дә бар, аларның язмышларына битараф булмыйча, эзләнүләрне һаман дәвам итәргә иде. Аларның исемнәре безнең арабызга әйләнеп кайтып, тарихыбызда мәңгеләштерелсен иде.

Әдәбият

1. “Ленин байрагы” газеталары тупланмасы.

2. Город счастливой судьбы.- Казань, 1981.

3. Миңлекәй С. Шигырьләр һәм поэмалар. -Бөгелмә шәһәре, 1998.

4. На высоком месте. Городу Бугульма-220 лет.- Бугульма, 2002.

5. Фәхретдинов Р.Г. Татар халкы тарихы һәм Татарстан тарихы.- Казан: Мәгариф, 1996.

6. Халиков А.Х. Татар халкының килеп чыгышы.- Казан: Татар. Кит. нәшр., 1974.