Арым ‒ қатынас құралы және қарым ‒ қатынас түрлері 2 страница
2. Оқушылардың өзін-өзі тануына қолдау көрсетуіндегі педагогтың диагностикалық, ұйымдастырушылық, диалогтық, стимулдайтын, бағалаушы функциялары.
нпр
Оқытудың жаппай, топтық жеке түрлерін ұштастырып отыруды қалайтын
дидактикалық талапқа сәйкес әрбір нақты жағдайдан оқудың жекелік сипатқа
ие болудың тиімді деңгейін табу керек. Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау
сабақта және оқуды ұйымдастырудың басқа да түрлерінде жүзеге асады. Бұл
мұғалімнің оқушылардың оқу іс-әрекетін, қоғамдық және еңбектік
белсенділіктерін, оқуға қатынастарын,жұмыс қабілеттерін тағы.с.с байқау,
талдау, әдістерімен зерттеу нәтижелеріне сүйенеді.
Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау оған берілетін оқу тапсырмаларының көлемі
мен күрделігін жіктеуден , ол тапсырмаларды орындауда оған берілетін өз
бетіндік әрекеттің деңгейлігінен, бірде мадақтау, бірді талапты күшейту
және басқа да оқу себептерінің сипатынан көрінеді.
Адам тұласының бағыттылығы(направленность личности) белгілі қоғамға
оның мұрат-мақсаттарына орынды немесе теріс қатынастары тұрғысынан
қарағандағы жеке адамның ең елеулі,шешуші сипаттамаларының бірі.
Жинақталған түрінде адам тұлғасының бағыттылығы-өз халқының, бүкіл
адамзаттың асыл мұратына ұмтылуы, оған жету жолындағы күресі
Мектеп жағдайындағы оқушы тұлғасының бағыттылығы аға ұрпақ
тәжірибеіндегі жинақталған білім,білік , дағдылармен қаруланып қоғамның
адал азаматы болуға ұмтылуы, еңбек ету болып табылады.
Азаматтық(гражданственность)-адам тұлғасының жетекші сапаларының
бірі. Іс-әрекет, қарым қатынас және қарым-қатынас тәрбие жүйесімен
қалыптасады. Азаматтықтың мәні адамдық міндеттерін және борыштарын санаулы,
белсенді атқару құқын орынды пайдалану, қоғам белгілеген ережелерді дәл
орындау болып табылады.
Қоғам азаматына лайықты азаматтық сананың құлықтық пен құлықтық
ережелерін игеру, сезімдері мен тәртібін дамыту барысында қалыптасады. Ол
–мектеп, жанұя, еңбек ұжымдары т.б. Әлеуметтік тәрбие институттары
жұмысының нәтижесі. Азаматтық адам тұлғасының патриоттық
интернационалистік, еңбекке қоғамдық тұрғыдан қарау қасиеті болып табылады.
Ақыл(ум)-ойлаудың таным қабілеті дамуының жоғары басқышы, жаңа
білімінің шығармалығы, адамның жүріс-тұрғысында және бүкіл өмірлік іс-
әрекетде орындылықтың болуы. «ақыл» атауы ойлау қабілетінің синониміне
ретінде жиі қолданылады.Ақылдың болуы, ақылды болу қарқынды және нәтижесі
ақыл-ой іс-әрекетіне қабілеттің болуы деген сөз.Бұл қабілеттің басты
негіздерінің бірі өзара тығыз байланысты білімдерді меңгеру болып
танылады.Ақылдылық-әрбір және бөлінген біртұтастығы көре білу.Ақыл оқу
барысында шешімі табылуға тиісті мәселе көтере отырып іс-әрекетке қатынасу
күйін туғызу, оқу материалының мазмұнын әңгіме арқылы ашу барысында дамиды.
Ақыл-ой тұжырымы (умозаключение)-бір немесе бірнеше пікірлерден жаңа,
туынды пікірді алудың логикалық тәсілін көрсететін ойлаудың түрі.Ақыл-ой
түйіні алғы шарттан (бастапқы пікірден), қорытындыдан (алғы шарттан
тұжырымға көшуден) тұруды.Білімдердің ғылымда және тәжірибеде дамуы,
құбылыстардың мәні болып танылуы, олардың заңдылықты ара байланыстарының
айқындалуы ақыл-ой тұжырымы нақты құбылыстарға баға беру, теориялық және
тәжірибелік мәнді ерекшеліктерді дәлелдеу барысындағы ой-пікірлердің
негізін құрайды.Қорытынды ережелердің ұстау алғышарттың ақиқатылығымен
бірлескен ой-пікірдің логикалық дұрыстығын, ақыл-ой тұжырымы дәлелділігін
және сендірімділігін қамтамасыз етеді.
Қорытынды танымдық бағытына қарай ақыл-ой тұжырымын дукция, индукция
және ұқсастық деп үш түрге бөледі:Дидуктивтікке қорытындының жалпы білімнен
жекеге қарай жүруінен ақыл-ой тұжырымының шығаруылуын яғни соллогизмді
айтады.Индуктивтікке қорытынды жекеден жалпыға қарай жүруінен ақыл-ой
тұжырымын шығарылуын, яғни оқиғаларымен құбылыстарды талдау негізінде
қорытынды сенімдік тәжірибе немесе теориялық жинақтау негізінде құрылуын
айтады. Ұқсастық дегеніміз- ақыл-ой тұжырымының екі дербес құбылыстардың
салыстырылуы арқылы ортақ және басқа белгілерінің дөнінде қорытынды шығару,
яғни жекеден қарай журу. Ұқсастық ғылым мен техникада модельдеу әдісінің
негізі болып табылады. Мұның көмегімен ұйлес етін тарихи оқиғалалар, бір
–біріне жақын әлеуметтік барыстар қатарластырып қаралатын мұғалім. Оқыту
барысында ұқсастықты пайдалана отырып күрделі және түсінуге қиын барыстар
мен құбылыстар жөнінде білім алуды жеңілдетеді.
Ақыл-ой тәрбиесі (умствинное воспитание)-тәрбиенің басқа салаларымен
үздіксіз байланысты ойлаудың шығармалық қабілеттерін мақсатқа сай
дамыту.Ойдың жұмысы адам өмірінің шарттары мен жағдайларында болатын
обьективтік қарама-қайшылықтарды шешуге әрдайым БАҒЫТТАЛЫП ОТЫРАДЫ.Оқушының
оқу материалын игеру оның ойының өз бетімен қарқынды әрекеті болуын, ең
алдымен осы материал қамтитын келелі мәселелерді шешудің тәсілдері мен
құралдары іздеуін қажет етеді.Нақты мазмұндағы іс-әрекет бағытталған
заттағы қарама-қайшылықты табу және көру, оларды тәжірибеде шешудің
құралдарын және мақсатын табу мен анықтау ақыл-ойдың ең басты
қабілеті.Бірақ бұл қабілет өзінен өзі пайда болмайды. Мұғалім оқушылардың
іс-әрекеті бағытталған заттарды өз бетімен саналы түрде ұғынуды қажетсінуін
дамыту, ақыл-ой әркекеттерінің тұлғалық сылтауларын және дағдыларын
қалыптастыруы керек. Келесі мәселені мағыналы ұғыну, қарама-қайшылықтарды
шешу адамды, сөз жоқ, басқа адамдардың мүдделерімен, олардың көз-қарастары,
құлықтары және талғамдық мұраттарымен байланыстырады. Сондықтан да ақыл-ой
тәрбиесі тәрбиенің басқа салаларымен біртұтас жүреді.
Алдын-ала сезіну(интуиция) –адамның дәлелдеудің көмегінсіз тікелей
ақыл-ойға салып ақиқаттыққа жету қабілеті. Шындықты алдын-ала сезінуден
бұрын игерілген тәжірибенің және алдыңғы болған ақыл-ой жұмысының нәтижесі
болуы мүмкін. Бұл тәжірибенің шешілетін міндетпен байланысты.Белгілі
кезеңге жеке адаммен ұғынылмайды.Шындықты алдынала сезіну жинақталған
тәжірибе оның өзекті ізденіс іс-әрекетімен байла нысқан ғана пайда болады.
Шындықты алдын-ала сезіну арқылы табылған жауап лоикалық дәлелдемемен
бекітілуі қажет.
Атеизім-дінге сенуді болдырмауға тырысатын ғылыми көзқарастар жүйесі.
Ғылыми атеизім философиялық пәндер қатарына жатады, діни көріністерінің
негіздері мен себептерін зерттейді.
Атеистік тәрбие (атеическое воспитание)-оқушыларды дүниеге ғылымыи
материалистік көзқарастарды, атеистік сенімдерді бекітуге мақсатты және
жүйелі әсер ету. Мектеп тәрбиесінда атеистік сенімдерді бекітуге тәрбие
берудің көптеген түрлерімен әдістері қалыптасқан. Олардың ішінде балалар
мен жас өспірімдерді жанұяда және мектепте тәрбиелеу, ғылыми атеистік үгіт,
көпшілікке хабар тарататын құралдарды пайдалану, жаңа салт-дәстүрлерді,әдет-
ғүрыптарды өндіру, дінге сенушілер мен сеніміне зәбір көрсетпей, үлкен
әдептілікпен жүргізілуі керек.
Атлас-жалпы бағдарламалармен біріктірілген географиялық, саяси
экономикалық, тарихи және басқа да оқу қатарларының жиынтығы. Жеке жұмыс
жасауға арналған құрал.
Ашық сабақ(открытие занятие)-мұғалімнің жұмыс тәжірибесін зерттеу және
тарату түрі. Ашық сабақты өз ісінің шеберлік деңгейіне көтерілген
мұғалімдер,тәрбиешілер өткізеді. Оған жас мамандар, пәндік бірлестік
мүшелері және басқа да іске қатысты бір адамдар шақырылады. Ашық сабақ ұжым
болып талқыланумен аяқталады. Мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-
әрекетімен жарамды және жарамсыз жақтары айқандалады.
Әдіс(метод)-білім беру тәрбилеу және дамыту барысында белгіленген
мақсатқа жетуді қамтамассыз етуге, ғылыми зерттеуді жүзеге асыруға
көмектесетін тәсіл, алға қойылған міндеттерді шешу үшін ұйымдастырылған
адамдардың, ұжымдардың іс-әрекетінің бір жолы.
Біз диалектикалық материялистік дүние тану әдісін башылықа аламыз ол
табиғат қоғам ойлау дамуының жалпы заңдарын қамтиды.Бұл жағдайда
материалистік диалектикалық басқа ғылымдардың философиалық негізгі негізгі
тұрғысынан көрінеді
Әдіскер (методист) жеке пәндерді оқыту саласының тәсілі жақсы және
білікті қолдана алатын, соның негізінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу
міндеттерін орынды пайдалану. Кез келгекн мұғалім әдіскер болуға тырысады.
Ол үшін жан жақты әдіскер болу керек
Әдістемелік кеңес (методическиисовет) мұғалімдердің іс әрекетін
басқарудың қоғамдық орталығы. әдістемелік кеңес бірлестігі оқу пәндері,
тәрбие жұмыс, бастауыш оқыту мәселелері төңірегінде құрылады. Әдістемелік
кеңес міндеттерін оқу тәрбие барысын орынды жүзеге асыру жолдарын жетілдіру
және тиімділігін арттыру мәселелерін қарау кіреді.Семинар,
курстар,теорялық, ғылыми тәжірбелік және әдістемелік конференциалар
откізіледі. Жеке жүмыстарға байланысты әдістемелік нұсқаулар, тәжірбені
зерттеу, жинақтау, тарату жасайды. Мұғалімдер мамандыққа даярлық денгейін
көтерумен айланысады.
Әдістемелік құрал (методические пособие) белгілі бір пәнді оқытуды
ұйымдастыруды мұғалімге көмек көрсететін нұсқаулар және ақыл кеңестер
жиынтығы.Мұны тәжірбелі ғалымдар,мұғалімдер құрайды.
Әлеуметтік экология (социяльная экология) қоғам мен адамды қоршаған
табиғи ортаны өзара қатынасын заңдылықтарын зерттейтін білімнің саласы.
Экология атауының дәл мағынасы (өмір сүру орны жөніндегі ілім дегенді
білдіреді. Жас ұрпаққа өмір сүру орны жөніндегі ілімнен білім тәрбие беру
ең басты мәселе себебі қоршаған орта материалды және рухани құндылықтардың
қайнар көзі болып табылады.
Әлеуметтік құбылыс(социальное явление)-қоғамдық өмірдің ішкі мәнін
ашатын нақты сыртқы көрінісі ретіндегі деректер, оқиғалар ,барыстар
жиынтығы. Әлеуметтік шындықтың теориясын,оның зерттейтін заңдарымен
заңдылықтарын ұғынып алу танысу субьектінің құбылыстар мәніне енуі болып
табылады. Бұл өзара тығыз байланысты құбылыстар мәніне енуі болып табылады,
нақты оқиғаларды , деректерді, барыстарды талдау арқылы жүзеге асып,
нәтижесінде адам қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтары жөнінде қорытындағы
келеді және оларды тәжірбелік іс-әрекетіне басшылыққа алу мүмкіндігіне ие
болады.
Әңғімелесу(собеседование)-мектепте оқыту барысын ұйымдастырудың
құрамды бөлігі,белгілі бір тақырыпты игеру мақсатына жетудің жолы.
Әңгімелесу мақсаты оқушылардың әдебиеттерімен өз беттерімен жұмысында
қиындық тудыратын келелі мәселелерді терең зеттеу үшін мұғалім басшылығымен
ұжым болып талқылау. Әңгімелесу арқылы ұжым болып талқылап оқытуды
ұйымдастырудың басқа турлерінде оқушылардың алған білімін жинақтауға,
айқындай тусуге,бекітуге көмектеседі.
Әңгімелесу барысында оқушылардың білімін тексеруге үлкен көңіл
бөлінеді, бірақ оның бұл бақылау қызметі білім беру мен оқыту қызметінен
басым туспеуі қажет. Мұғалімнің міндеті ұждымдық талқылау арқасында әрбір
оқушының оқу материалын игеуіне қол жеткізу болып табылады. Білімді
тексеру осы мақсатқа бағындырылады. Жақсы ұйымастырылған әгімелесу
тақырыптық күрделі сұрақтарды түсінуіне ғана емес оқу ісінде бақылау және
өзіндік өзі бақылаудың да құралы бола алады. Сөйлеген оқушылардың сөз
сапасынан, олардың талқылау барысындағы белсенділіктерінен кімнің өтілген
материалды қалай игергенін, қандай әдебиеттерді оқығанын біліп, осыған
байланысты әр оқушының іс-әрекетіне қандай тузетулер енгізуді анықтауға
болады.
Әсемдіктану(эстетика)-табиғатта, қоғамда, адам іс-әрекетінде, әсіресе
өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен дамуының заңдылықтары
жөніндегі философиялық ғылым. Ақиқатты адамның тануы құбылыстар сырына тек
ақыл арқылы ену емес. Ақиқат адамдарға түйсік арқылы беріледі, көңіл күй
сезімінен біртұтас қабылданады. Біздің танымымыз ақиқатты сезімдік ұғым
бейнелі көңіл-күй сезімі арқыла қарқынды турлендіруші барысы болып табылады
. Әлемнің барлық құбылыстары мазмұны мен түрдің белгілер қатынасының
түйінді өмір суреді. Заттың немесе құбылыстың жетілгендігі, идеялық мазмұны
мен түрінің үндестік бірлігінің сәйкестігі адамға әсемдіктің ляззатын алып
келеді.
Әсемдік тануға тәрбиелеу(эстетическое воспитание)-оқушының бойында
өнерге және шындыққа әсемдік көзқарас тұрғысында идеялық көтеріңкі көңіл-
күй сезінерлік қатынасты қалыптастыру барысы. Мақсаты оқушы тұлғасының
әсемдікті тануының,білім алуын дамыту,рухани құндылықтарға көркем
шығармашылық іс-әрекеттерге қатынастыру.
Тарбиенің бұл саласын жүзеге асыруға табиғат,еңбек,тұрмыс, қоршаған
орта қоғамдық және тұлға аралық қатынастар зор роль атқарады.
Бұл тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты жүзеге асады .
Әскери партриоттық тәрбие(военное патриотическое воспитание)-
адамгершілікті адам тәрбиелеудің құрамды бөлігі. Қажет болған жағдайда
қолға қару алып өз Отанан қорғауға жастар бойында адамгершілікті саясы,
психологиялық куш жігерлік, әскери мамандық салаларды қалыптастыру болып
табылады. Бұл тәрбиеды өз халқының Отанының тарихи тәрбиесі, аға ұрпақтың
жауынгерлік дәстурлері үлкен орын алады.Әскери потриоттық тәрбие саласында
жас ұрпақтың бойында сенім,халқын,Отанын сүю, патриоттық және
интернационалдық сезім, аға ұрпақтың жауынгерлік дәстүрлерін жалғастыру мен
дамыту және басқа сапалық қасиеттер қалыптсады, әскери патриотттық тәрбие
мектеп, жанұя,қоғамдағы басқа де әлеуметтік тәрбие институттары арқылы
жүзеге асады.
Жүзеге асырудың негізгі жолдары:арнайы пән оқу барысында,
әскер,спорттық,әскери техникалық ойындар, белгілеген ереже талаптарын
орындау тарихи орындарға жорықтар ,іздену және мұражай жұмыстары
Байымдау, ұғынып ойлау(суждение)-заттардың және олардың белгілерінің
арасындағы байланыстарды бекітуді және жоққа шығаруды, ақиқаттық немесе
жалғандық түрінде ие болуды бейнелейтін ойлаудың турі. Құрылымы жағынан
ұғынып ойлау немесе байымдау 3 сатыдан тұрады:
1. Субьект(әрекет иесі) –белгілі зат жөніндегі ой ;
2. Предикат(р)-заттың жаңа белгісі жөніндегі ой ;
3. Байланыстар зат пен белгілердің өзара байланысының бар, не жоқ
екендігін көрсету;
Танымдық қызметі жағынанан пайымдау немесе ұғынып ойлау жаңа хабарды
берудің логикалық құралы. Мұның грамматикалық түрі сөйлем.
Байқау(наблюдение)-іс-әрекеттің міндетінен шығатын алдын алы
белгіленген мақсатқа бағыты қабылдау. Тарихи турғыдан қарасақ байқау
еңбектің құрамдыбөлігі ретінде дамыды . Әлеуметтік шындықтың және еңбектің
іс-әрекеттің күрделенуіне байланысты байқау өзалдына салыстармалы барыс
ретінде болініп шықты. Ғылыми байқауда қойылатын талаптар ойластырудың бір
мәнділігі, обьективтілігі , яғни байқауда бақылау арқылы қайталау
мүмкіндігі немесі зерттеудің одан да қуаттырақ басқа әдістерін әсіресе
эксперименттік пайдалану байқау нәтижелерін талқылауға көбірек көңіл
бөлінуі қажет.
Байқау іштей және сырттай жүргізіледі. Байқау натижелерін мұғалім оқу
материалын мазмұнды және қол жетерлік өтіп баяндау үшін пайдаланады. Оған
қоса мұғалім оқушыларды байқауға,қоршаған шындықты және әлеуметтік
құрылыстарды жүйелі, орынды қабылдауға жетелейді, байқау қорытындысын
пайдалануға үйретеді
Барыстарға қойылатын жетекші талап(принцип)-іс-әрекеттегі
негізгі,іргелі ой,жүріс-тұрыс ережесі. Ол жетекші ұғым ретінде қаралып,
әйтеуір бір қағиданы қарастырып отырған құбылыста жинақтау және таратуды
көрсетеді
Баяндама(доклад)-нақты тақырыптың мазмұнын кеңейтіп айтып
беру,оқушылардың өз бетімен жұмысының түрі ретінде көрінетін әдіс. Мектеп
жағдайында сабақта сыныптан тыс жұмыстарда пайдаланады. Оқылатын
материалдың негізгі мазмұнына сай көкейкесті теориялық мәселелерге арналды.
Баяндаманы пайдалану оқушылардан таңдап алынған тақырыпты терең талдау
жасауды әдебиеттерді білікті пайдалануды материалды жүйеге келтірді және
жинақтауды өмір тәжірбесіне сүйенуді талап етеді
Баяндаманың натижесінде нақты жоспар жасаудың негізгі сұрақтарды
шешімі табылуға тиісті мәселе ретінде отырып мазмұнын айтып берудің
көтерілген хағидаларды сендірімді негіздеудің дұрыс дәл жинақтау және
қорытындылаудың ықпалы зор болады. Жоспар жасауға , әдебиеттерді таңдап
алуға мұғалім көмектеседі. Баяндамадағы ой желісін оған сәйкес әдебиеттер
алдын ала таныстырылған болса баяндаманың талқылау оқушылардың танымдық
мүддесін кеңейтеді және тереңдетеді, өз беттерімен көкейкесті мәселелерді
іздеп табу мен зеттеудің берік дағдыларын қалыптастырады
Бедел(авторитет)-жеке адамның,әлеуметтік институттың идеяларны
жуйесінің нақты сапаларының,сіңірген еңбегіні күшіне қарай көпшілік
мойындаған мағына,ықпал.
Тәрбие мен оқытуда бедел оқушылардың жасампаз құлшыныс жігері мен
бетіндегінің дамытады,тұлғаның іс-әрекетінің мақсаттылығының
жауыапкершілігінің және тәртіптілігінің шарты болады.
Бейімделу(адаптация)-тіршілік ету жағдайына адамның өз тұлғасын
қолайлау әрекеті.Тарбиелену және оку барысында байланыста қоғамда
белгіленген ережелерге оқушылардың өз тәртібін сәйкестендіру болып
табылады.
Бейімділік(склонность)-белгілі бір іс әрекетпен айналысуға оқушының
бағыттылығы.Оқушының таңдамалы белсенділігімен, оның өз еңбегіне дұғалық
берілгенділігімен сипатталады,толық еңбек, оқу, кез келген шығармашылық іс-
әрекетінің маңызды шарты ретінде қаралыады.Іс әрекетке сәйкес қабілеттердің
дамуына тәуелді.Бейімділік қандай іс-әрекет пен айналысуына , оның қарқыны
мен шеңберіне қарай айқандалады. Мұғалімнің,тәрбиешінің міндеті оқушыға өз
бейімділігін көріп, анықтауына көмектесу және олардың дамуына жағдай жасау
болып табылады .
Библиография-басылымдарды оқырмандардың саяси,ғылыми тәрбиелік
мақсатта тиімді пайдалануы үшін хабар беруді қамтамассыз ету жолдарын
зерттейді Библиография әдебиеттердің басылып шығу мерзіміне , аймақтық
белгісіне мемлекет, өлкелік жергілікті т.с.с. тақырыптық ауқымына қарай
болінеді
Болжам(гипотеза)-құбылыстардың өмір сүру себептерінің шындығын
қасиеттерін түсіндіру мақсатында алға қойған негізделген жорамалды
көрсететін ғылым түрі.Болжам деп кез келген ойдан туған жорамал немесе
қиялды айтуға болмайды.Обьектіге байланысты болжам жалпы және дербес болып
бөлінеді.Ғылымда іске басшылық болжамы маңызды орын алады.Зерттеудің
бастапқы кезінде алға қойылатын бақылау нәтижелерін тұңғыш жүеге келтіру,
бірақ оларды түпкілікті түсіндіру қамтамассыз етпейтін шартты долбар
болады.Болжам арқылы дамытудың 2 кезеңі бар: олар болжамды құру,
тексеру.Болжамды құру алғашқы белгіленгендерді табу және сұрыптау.Болжамды
тексеру одан туындайтын нәтижелерді және оларды нәрселердің нақты күйімен
салыстыруды жалпыдан жеке қарай жүретін ой туындалын жүзеге асыру.
Білік (умение) -әйтеуір бір ережеге және оны нақты міндеттерді шешу