Ылмыстық іс бойынша өндірісті жоққа шығаратын мән-жайлар

Анықтау, тергеу органдары, прокурор және сот қылмыстык ізге түсуді болдырмайтын мән-жайлар анықталған кезден бастап қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабына сәйкес қылмыстық іс қозғаудан бас тартуы, ал қозғалған істі тоқтатуы тиіс. Қылмыстық істі қозғауға болмайтын ал қозғалған істің тоқтатылуы тиіс жағдайлар:

1) қылмыс оқиғасының болмауы. Қылмыс оқиғасының болмауы деп қылмыс ретінде қарастырылып отырған жинақталған немесе ұсынылған материалдарда қоғамға қауіпті ісәрекетгің (әрекетсіздіктің) болмауы түсініледі;

2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы. Бұл жағдай мынадай кезде орын алады. Айталық белгілі окиға (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) шынында да орын алған бірақ қандайда болмасын қылмыс құрамын жасайтын белгі жоқ. Мысалы, адамның іс-әрекетіндегі әкімшілік немесе жағымсыз әрекет көрініп- ақ тұр. Немесе ол формальді түрде қылмыс құрамының белгілеріне ие, алайда маңыздылығының төменділігіне сәйкес қоғамға қауіптілігін білдірмейді, сондықтан қылмыс деп танылмайды және де басқа да бірқатар негіздемелері бар;

3) егер ол жасаған әрекеті үшін жаза қолдануды жойса, ол рақымшылық ету актісінің салдары. Қазакстан Республикасы Парламенті жариялаған рақымшылық актісі қылмыстық істі қозғаудан бас тартуға немесе тоқтатуға негіз болып табылады, егер онда Қылмыстық кодексінің күдікті не айыпты қылмыстық іске тартылған баптар көрсетілген болса;

4) мерзімінің ескеруіне байланысты. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 69-бабында көзделгендей қылмыстық іс қозғауға жатпайтын ал қозғалғандары қысқартуға кететін жағдайларда мерзімінің ескіруіне байланысты тәртіп бойынша айыпты адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады;

5) жәбірленушінің шағымының болмауы. Жәбірленуші қылмыстық іс бойынша ауыр емес шығынға ұшырап, қылмысты адам туралы шағым бермесе, яғни жәбірленушінің жеке іс бойынша шағымы болмаған жағдайларда жүзеге асырылады. Бұл орайда атап өтуіміз керек, прокурор шағымы болмаса да өз мүддесін, құқығын қорғауға дәрменсіз немесе өз кұқығын қорғау жөнінде өзге де қабілетсіз адамға тәуелді адамдарға қатысты қылмыстық іс қозғауға құқылы (КР ҚІЖК 32-бап 2-бөлігі);

6) жеке айыптаушының — Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33-бабының 1-бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген қылмыстыр туралы істен бас тартуы. Жеке іс бойынша сот арыз қабылдаған сәттен бастап бұл арызды берген адам Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 390-бабының 5-бөлігіне сәйкес жеке айыптаушы болып табылады. Қылмыстык іс жеке айыптаушының сотталушыны кінәлаудан бас тарту жағдайы сот шешімі бойынша тоқтатылады;

7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшіне енген үкімі не қылмыстық ізге түсу мүмкін еместігін белгілейтін соттың күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты. Қазакстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес ешкім де қайталап қылмыстық жазаға тартыла алмайды. Бұл жағдайда сот үкімінің біреуі белгіленген тәртіп бойынша алынып тасталуы қажет.

8) Белгілі бір айыптау қорытындысы бойынша қылмыстық ізге түсу органының қылмысты ізге түсуден бас тартуы туралы күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты. Негізі, бір қылмыстық істің өндірісі бойынша қайтадан қылмыстық істі қозғаудың қажет еместігіне байланысты қылмыстық іс қозғаудан бас тарту тәрізді, бір және сол іске байланысты бұдан бұрын сот ісі болғандықтан қайтадан іс козғаудың қажеттігі жоқ екендігінде.

9) Қылмыстық іс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін қажет жағдайларды қоспағанда қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті есі кіресілі-шығасылы жағдайда жасаған адамға қатысты. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 16-бабына сәйкес есі кіресілі- шығасылы жағдайда қылмыс жасаған адам жауаптылыққа тартылмайды.

Адамның есі кіресілі-шығасылы екендігі анықталған кезден бастап тергеуші қылмыстық істі қозғаудан бас тартуға немесе қозғалған істі тоқтатуға құқылы. Сонымен қатар есі кіресілі-шығасылы деңгейі өзінің не басқа адамдардың өміріне немесе денсаулығына қауіпті болған не өзінің не басқа адамның мүлкіне зиян келтіретіндей болса, оған алдын ала тергеу барысында оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылады.

Есі кіресілі-шығасылыққа қатысты алдын ала тергеу өндірісі оны қылмыстық жауапкершілікке тарту мақсатында емес (қарастылып отырған 37-баптың 9-тармағының күшімен қылмыстық және басқа жауаптылық алынып тасталады), оған сот шешімі негізінде психикалық науқастығынан мәжбүрлеп емдеуді қолдануды көздейді. Сот өз шешімінде адамды есі кіресілі-шығасылы деп тани отырып, оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатады.

10) әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық жүктеу мүмкін болатын жасқа толмаған адамға катысты. Жалпы тәртіп бойынша адам 16 жасқа толғаннан бастап жазаға тартылады. Қылмыстық кодекстің 15-бабының 2-белігінде көзделгендей кейбір жеке қылмыстары үшін жасы толмаған адам үшін 14 жастан бастап жауаптылык басталады. Адамның 14 жасқа толған күні ол туылған күннен кейінгі тәуліктен бастап есептеледі;

11) іс бойынша іс жүргізу қайтыс болған адамды ақтау немесе істі басқа адамдарға қатысты тергеу үшін қажет болған жағдайларды қоспағанда қайтыс болған адамға қатысты. Күдіктінің, айыпталушының немесе сотталушының кайтыс болуы, қылмыс құрамының элементтерінің бірі ретіндегі субъектінің жоқ болу белгілері бойынша қозғалған істің тоқтатылуына негіз болып табылады.

Заңда қайтыс болған адамға қатысты істер үнемі тоқтатыла бермейтіндігі көрсетілген. Ерекше жағдайларда қайтыс болған адамды ақтау қажеттігіне байланысты іс жалғаса береді. Немесе басқа адамға қатысты жаңадан пайда болған мән-жайларға байланысты істі қайтадан қозғайды (ҚР КІЖК 471-бап). Бұл реттегі әңгіме қылмыстық істің заңсыз қозғалып, негізсіз үкім шығарылғандығы туралы және оны ақтау жөніндегі мәселе жайлы болып отыр.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабында көзделген негіздер бойынша қылмыс оқиғасының болмауы дәлелденген немесе қылмыс құрамының болмауы тәрізді оның болмауы дәлелденбеген, қосымша айғақтар жинаудың барлық мүмкіндігі таусылған жағдайда қылмыстық істің тоқтатылатындығын атап көрсету қажет.

Сол тәрізді күдікті адам жәбірленушіге өзі қорғауын мақсатымен залал келтірген жағдайда (ҚР ҚК 32-бап), қылмыскерді тұтқындау кезінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 33-бап немесе еш мүмкіндігі жоқ өте қажеттілік туындаған кездерде (ҚР ҚК 34-бап) оның іс әрекетінде қылмыс құрамының болмауына сәйкес қылмыстық іс қысқартылуға жатады.

Күдікті адамның қылмыстық әрекетін және қылмыстық жауаптылығын жоққа шығаратын бұндай жағдайлар қылмыстық заң бойынша заңды деп танылады.

Кінәлі деп танылған адам өзін кінәлі деп есептемеген жағдайда оның ақталуы негізінде істі тоқтатуға қарсылық білдіруге құқығы бар. Бұндай жағдайда іс бойынша өндіріс жалғастырылады. Сотталушыны белгілі бір дәлелдемелерге сәйкес айыптау үкімінің қаулысымен жазадан босатылуымен немесе күдікті не айыпталушыға тағылатын дәлелді айғақтардың болмауынан ақтау үкімінің шығарылуымен аяқталады.