Сотталғандардың еңбегін құқықтық реттеу. 5 страница

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, түзеу мекемелері қылмыс­тық жазаларды атқара және қылмыстың қайталанудың криминогенді фак­торларына ықпал ете отырып, тікелей ескертудің негізін қалыптастырады. Қамау саласына бағытталған және аумақтық ішкі істер органдарымен шеші­летін шаралар көмекші сипатқа ие болады.

Түзеу мекемелерінің әкімшілігі үшін бұл – қылмыс жасаған, адамның қыл­мыстық жауаптылығын жүзеге асырудың соңғы, қорытынды кезеңін қамти­тын жалғыз ғана процесс.

Қылмыстық-атқару заңнамалары мен ведомстволық актілерге сәйкес, бұл процесті бірнеше кезеңге бөлуге болады, ол кезеңдердің әрқайсысы төмен­де­гідей нақты бір алдын алу шаралардан тұрады.

І. Жазаны атқару, бас бостандығынан айыруға сотталған адамды түзеу, олардың тұлғаларын зерттеу, жаза өтеуге себеп болған қылмысының себеп­тері мен жағдайларын ашу:

ІІ. Босатылардан алты ай бұрын басталатын жалпы дайындық, ең бастысы босатылатын сотталғандардың әлеуметтік психологиялық және құқықтық дайындық.

ІІІ. Міндетті үш сағаттық дайындық – түзелу нәтижесінің соңғы бағасы, қорытынды мінездеме жазу, олардың тәртібін, еңбекке орналастыру мен тұр­мыстық жайғастырудың алдын ала шешімдері бойынша жұмыстарды бағ­дарлау, әкімшілік қадғалауға жататын босатылатындар тобын анықтау, олар­дың соттық және басқа да тиісті құжаттарын дайындау, босатылатын адам­ның таңдаған тұрғылықты орнынан ақпарат алу және жіберу.

ІV. Босатуға 1-3 күн қалғанда басталатын соңғы қорытынды дайындық (босатылғандардың өндіріспен есеп айырысуы мен оларға материальдық көмек көрсету, бас бостандығынан айыру орнынан босату рәсімін өткізу; босатылғандарды таңдаған жеріне жіберуді ұйымдастыру).

V. Түзеу мекемелері әкімшілігінің босатылғандардың босағаннан кейінгі тәртібі мен мінез құлқын бақылау, соотталғандарды түзету ықпалының нәти­желерін бекіту бойынша жұмыстар.

Осы аталған кезеңдердің нәтижелі жүзеге асырылуы барлық құқық қорғау жүйесінің қайталанып жасалатын қылмыспен күрестегі қызметінің деңгейін көтерудің шарттары болып саналатын түзеу мекемелері мен ішкі істер орган­дарының мамандануы мен тиісті дәрежеде өзара әрекеттесе қимыл жасауын тереңдете түседі.

Әкімшілік қадағалау дегеніміз бас бостандығынан айыру түріндегі жаза­сын өтеп шыққан және әлі де қоғамға қауіптілігі бар адамдардың сыртынан әлеуметтік бақылау жүргізіп отыру нысаны болып табылады. Сонымен бірге ол бас бостандығынан айыру орнынан шыққан әлі де қылмыс жасайды-ау және басқалардың да қылмыс жасауына себепші болады-ау деген күмән ту­дыратын адамдармен жүргізілетін алдын алу шарасы болып табылады.

Әкімшілік қадағалаудың мақсаты – заңмен белгіленген құқықтық шектеу қойылған бас бостандығынан айыру орнынан босатылған адамдардың қайта­лап қылмыс жасауының алдын алу. Әкімшілік қадағалау бас бостандығынан айыру орнынан босатылған ересек адамдар үшін қолданылуы мүмкін.

Әкімшілік қадағалау институты ҚР-ның 1996 жылғы 15-шілдедегі «Бас бостандығынан айыру орнынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалу туралы» Заңымен реттеледі.

ҚР ҚАК 179-бабы әкімшілік қадағалау құқықтық институтының қажет екендігін анықтай отырып және оны былайша анықтайды, бас бостандығы­нан айыру орнынан босатылған, аса қауіпті қайталап жасаған қылмысы үшін, ауыр және аса ауыр қылмыстары үшін жазаларын өтеуші немесе қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да көп рет сотталған адамдарға, егер олардың жазасын өтеу кезіндегі мінез-құлқы өзде­рінің түзелу жолына қасақана түскісі келмейтіндігін және қоғам үшін қауіпті болып қала беретіндігін дәлелдесе, әкімшілік қадағалау тағайындалады. ҚР 1996 жыл­ғы 15-шілдедегі «Бас бостандығынан айыру орнынан босатылған адам­дар­ды әкімшілік қадағалу туралы» Заңының 2-бабы әкімшілік қадағалау жасалатын адамдардың төмендегіше тізімін бе­реді:

а) сотпен аса қауіпті қайталап қылмыс жасаушы деп танылған адам;

б) ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адам; қаса­қана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да көп рет сотталған, жазасын өтеу кезінде мінез-құлқы өздерінің түзелу жолы­на қасақана түскісі келмейтін және қоғам үшін қауіпті бо­лып қала беретін адам;

в) ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адам; қа­сақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да көп рет сотталған, жазасын өтегеннен немесе шартты-мерзімінен бұрын боса­тылғаннан кейін ішкі істер органдарының ескертулеріне құлақ аспай, қоғам­дық тәртіп пен құқықты үнемі бұзатын немесе өзге де құқық бұзушы адам;

Жоғарыда аталған заңға сәйкес әкімішілік қадағалау жасау үшін төмен­дегілер негіз болады:

1) Заңның 2-бабының «а» тармақшасында көрсетілген аса қауіп­ті қылмысты қайталап жасаушы деп танылған адамға қатысты заңды күшіне енген соттың үкімі;

2) Заңның 2-бабының «б» тармақшасында көрсетілген адамға қа­тысты түзеу мекемесінің материалдары;

3) Заңның 2-бабының «в» тармақшасында көрсетілген адамға қа­тысты ішкі істер органдарының материалдары;

«А» және «б» тармақшаларында көрсетілген адамдарға қатысты әкімшілік қадағалау бас бостандығынан айыру орнынан босатылған кезде, ал «в» тар­мақшасында көрсетілген адамдарға қатысты әкімшілік қадағалау босатылған адамның тұрғылықты жері бойынша бас бостандығынан айыру орнынан бо­сатылған күннен бастам үш күннен кешіктірілмей тағайындалады.

«А» және «б» тармақшаларында көрсетілген адамдар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған кезде мүзеу мекемесі орналасқан жердегі сотқа күні бұрын әкімшілік қадағалау тағайындалатыны туралы материалдар жіберіледі.

Түзеу мекемесінің әкімшілігі қадағалау тағайындау туралы ұсыныспен бір­ге сотқа босатылған сотталған адамның, әкімшілік өкілінің, сондай-ақ, егер босатылған адам өтініш білдіретін болса адвокаттың келуін қамтамсыз етеді.

Судья, әкімшілік қадағалау туралы өтініш білдірген әкімшіліктің өтініші мен сот мекемесіне келген адамның түсініктемесін тыңдағаннан кейін шешім қабылдап, кеңесу бөлмесінде қаулыны жария етеді.

Әкімшілік қадағалау тағайындау туралы қаулы орындалу үшін әкімшілік қадағалау жөнінде ұсыныс еткен адамға қатысы бар түзеу мекемесінің бас­тығына ғана жіберіледі. Өз кезегінде, мұндай қаулыны қабылдап алған меке­ме әкімшілігі сотталған адамды босату жөніндегі құжаттарды жасау кезінде әкімшілік қадағлау жүргізілетіндігі жөніндегі құжаттарды да жасайды. Боса­тылғандығы туралы анықтама қағазында тиісті жазбаларды толтырып, белгі соғады, босатылған адамнан белгіленген ережелерді сақтау жауапкершілігі туралы қолхат береді.

Әкімшілік қадағалау 6 айдан 1 жылға дейінгі мерзімде төмендегі құқықтық шектеулер бойынша тағайындалады:

а) ішкі істер органдары белгілеген уақыт ішінде тұрғын-жайдан кетіп қалу­ға тыйым салу;

б) қаланың, ауданның белгілі бір орындарында болуға, сондай-ақ қада­ғалау жүргізетін ішкі істер органның рұқсатынсыз қаланың, ауданның шегі­нен шығуға тыйым салу;

в) жергілікті ішкі істер органына айына бір реттен төрт ретке дейін мін­дет­ті түрде келіп, тіркеліп отыру.

Мұндай құқықтық шектеу босатылған адамның өмір сүру салтына, үйі мен тұрғын орнындағы мінез-құлқына, қадағаланушының тұлғасын сипаттайтын басқа да міндеттемелеріне байланысты толық көлемінде немесе ішінара қол­данылуы мүмкін. Жоғарыда аталған Заңның 9-бабына сәйкес, түзеу мекеме­сінің әкімшілігі қадағаланушы адамды босатар алдында ішкі істер органына соттың қадағалу тағайындау туралы қаулысын жібереді және оның тұрғы­лықты жеріне қашан баратынын хабарлайды.

Соттың әкімшілік қадағалу тағайындау немесе оны ұзарту туралы қау­лысы, немесе құқықтық шектеу көлемінің өзгертілуі қадағаланушы қол қою арқылы хабарланады.

Әкімшілік қадағалау тағайындалған адамдарды тіркеу мен есебін жүргізуді ҚР Ішкі істер министрлігінің белгілеген тәртібі бойын­ша аумақтық ішкі істер органдары жүзеге асырады.

Ішкі істер органдарының қызметкерлері әкімшілік қадағалауды жүзеге асыруда төмендегідей міндеттер мен құқықтарға ие болады:

1) қадағланушылардың тәртібін тұрғылықты жері бойынша үне­мі бақылап отыру;

2) қадағаланушылар тарапынан қоғамдық тәртіпті бұзушылық­ты, азаматтардың құқықтары мен заңды мүделлеріне нұқсан келтіруді ес­кертіп және болдырмау;

3) әкімшілік қадағалау тәртібін бұзған жағдайда белгіленген тәртіп бойынша хаттама толтырып және оны қарау үшін сотқа жіберу;

4) жұмыс істейтін орындары әкімшіліктерінен, ұйымдарынан, тұратын жерінен, сондай-ақ басқа да азаматтардан қадағаланушының тәртібі туралы сұрап, біліп отыру;

5) қадағаланушыларды ішкі істер органдары бөліміне шақырып алып, туған-туыстарының қатысуымен әңгіме өткізу;

6) әкімшілік қадағалау ережелерін орындауға байланысты мәсе­лелер бойынша ауызша және жазбаша түсініктеме талап ету;

7) тәртібі мен белгіленген құқықтық шектеулерді сақтауын тек­серу мақсатында тәуліктің кез келген уақытысында қадағаланушының тұрғын-жайына кіру.

Бұл жерде заңмен қарастырылмаған өзге жағдайларда қарау мен тінту жүр­гізуге жол берілмейді. Әкімшілік қадағалау төмендегі негіздерге байланысты тоқтатылуы мүмкін:

- мерзімінің аяқталуы бойынша;

- қадағаланушы түзелу жолына нақ түскен болса және тұратын жері мен жұмыс орнынан жақсы мінездеме берілген жағдайда, мерзімінен бұрын;

- қадағаланушыдан соттылығы алынып тасталған немесе жойылған жағдайда;

- қадағаланушының арнаулы түзеу мекемесіне мәжбүрлеп емдеуге жі­берілуіне байланысты;

- қадағаланушының бас бостандығынан айыруға сотталуына байланыс­ты;

- қадағаланушының қайтыс болуына байланысты.

Соттың немесе ішкі істер органының әкімшілік қадағалауды тоқтату ту­ралы қаулысы қадағаланушыға қолын қойғызып алу арқылы таныстырыла­ды. Заңның 16 және 17-баптары қадағланушылардың төмендегідей құқық­тары мен міндеттерін белгілейді:

- сотта әкімшілік қадағалау мен құқықтық шектеулер тағайындау тура­лы материалдармен танысуға;

- түсініктеме беруге, дәлелдемелер келтіруге;

- қадағалауды мерзімінен бұрын тоқтату, құқықтық шектеуді жою, тұр­ғылықты жерінен басқа жерге барып келу жөнінде өтініш білдіруге;

- ішкі істер органдарында әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы қау­лымен танысуға құқылы;

- өзіне қатысты тағайындалған құқықтық шектеулерді сақтауға;

- ішкі істер органының шақыртуы бойынша белгіленген мерзімінде ке­луге, әкімшілік қадағалау ережелерін атқаруға байланысты ауызша және жазбаша түсініктеме беруге;

- тәулік ішінде ішкі істер бөліміне өзінің тұрғын орнын ауыстыруы, же­ке басының және қызмет бабының ісімен әкімшілік қаладан немесе ауданнан басқа жерге баратындығы жөнінде хабарлауға;

- ішкі істер бөлімінің рұқсатымен басқа елді мекенге барып, онда бір тәуліктен аса уақыт болатын жағдайда сол жердегі ішкі істер бөлімінде тіркелуге міндетті.

Әкімшілік қадағалу тағайындалған адам қадағалау ережелерін немесе бел­гіленген құқықтық шектеу тәртібін бұзған жағдайда ҚР заңнамаларымен белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауапқа тартылады.

ҚР «Бас бостандығынан айыру орындарынан бо­сатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы» Заңына сәйкес, ішкі істер органдары бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп шыққандар мен бостандықта бұрыннан жүргендерге қатысты әкімшілік қадағалау тағайын­дау туралы сотқа материалдар түсіруге құқылы, бірақ ол белгілі бір уақыт өткеннен кейін, үш жылдың ішінде ондай адам ішкі істер бөлімі қызметкер­лерінің ескертулеріне құлақ аспай, қоғамдық тәртіп пен азаматтардың құқық­тарын үнемі бұзатын болса ғана жүзеге асырылады.

Мұндай адамдардың тізімі Заңның 2-бабының «в» тармақшасында келті­рілген, олардың қатарына мыналар жатады:

- ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп шыққандар;

- екі және одан да көп рет қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостан­дығынан айыру түріндегі жазасын өтеп шыққан адамдар;

- ішкі істер бөлімі қызметкерлерінің ескертулеріне құлақ аспай, қоғам­дық тәртіп пен азаматтардың құқықтарын үнемі бұзатын және өзге де құқық бұзушылық жасайтын жазасын өтеуді шартты-мерзімінен бұрын босатыл­ғандар.

Әкімшілік қадағалау ішкі істер бөлімінің дәлелді өтініштеріне сәйкес сот­тың қаулысымен әрбір 6 ай сайын ұзартылады, бірақ ол екі жылдан аспауы тиіс. Ұзартылған әкімшілік қадағалау құжаттары бастапқыда көрсетілгендей толтырылып, жасалады.

Сөйтіп, әкімшілік қадағалау ең маңызды алдын алу және ескерту шара­лары болып саналады және ол қатаң түрде Заңға сәйкес жүзеге асырылады.

Лекция.