Чаш уругнуё эъдин-кежин ажаары
Тывалар чаш уругнуё эъди-кежин кончуг карактаар чораан. Чаш уругнуё холдарыныё колдук адаа, буттарыныё сыскыглары база сегелиниё адаа бышты бербезин дээш, соктаан шайныё хоюу-биле база чонар-даштыё хоюу-биле бызап чаар аргалыг чораан. Чаш уругнуё бажыныё казырыктарын хоорар болза, карааныё шоозу баксыраар, ынчангаш \с-биле казырыкты чаап тургаш, д\ж\р\п аар аргалыг чораан.
Оол уругну к\зээри
Тываларда артып калган эё-не эрте-бурунгу чаёчыл болза бир =г-б\леге кыс уругларлыг, оол уругларлыг болуру.
Ава кижи даады кыс уруглар божуп туруп берген болза, кырган-ачазы азы бир-ле улуг назылыг таныыры эр кижи ол =гн\ё эр ээзинге чеде бергеш, оол уруглуг болзун дээш, оттуун берип каар.
Кыс уругну кузээри
Ава кижи даады оолдар божуп туруп берген болза, бир-де кырган-авазы азы кыс т=релиниё эё улуг назылыг кижизи ол =гн\ё кыс ээзинге чеде бергеш, кыс уруглуг болзун дээш, согааш-дажын берип каар.
+гн\ё ээлери белекке алган оттуун азы согааш-дажын камныг эдилээр болгаш салгал дамчыыр кылдыр ыдыктадып каар.
Уруг азыраары
Тыва кижи т=л чок чурттавас с\з\кт\г чораан. Кадайы кижи кыс-даа т=л божуурга, оол-даа т=л божуурга, Доктаавас болза, аргалыг болза кадайыныё кыс т=релинден бир оолду азы бир кысты азырап алыр. Ол баарда, арага-дарылыг, аштыг-чемниг болгаш б\д\н хойнуё эъдин д\л\п алгаш чеде бээр.
Уруг азырап аары тываларга шагдан бээр туруп келген болгаш сууржуё амыдырал эгелей берген \еден эгелээш, ол буянныг чаёчыл чидип бар чыдар. Бир чамдык бот иелер чаш т=л\н уруглар азыраар бажыёга дужаап база турар. Бир чамдык иелер чаа божаан т=лдерин бир-ле шыырак т=релдеринге кааптар таварылгалар бар апарган.
Бурун Тывада т=л\н каар ада-даа турбаан, ие-даа турбаан.
Кускун кара-даа болза, т=л\нге хаара дижир.
Чаа \нген уругга ат тыпсыры
Эрги Тывага чаш уруг т=р\тт\нерге, кожа-хелбээ чурттап турар аалдарныё кижилери, ылаёгыя кадайлар, шываганчылар четкилеп келирлер.
- Олчазы ч\\ болган? - деп, бир аалдан келген кижи чаш уругнуё авазындан сонуургап айтырар.
Харыылар янзы-б\р\ болгулаар. Бир эвес оол уруг т=р\тт\нген болза авазы мынчаар харыылаар:
Оттук, бижек астыр ч\ве эвеспе.
- Чылгы чылгылаар ч\ве эвеспе.
- Адазыныё изин истээр ч\ве эвеспе.
- Кырган-авазынга улуг аёныё чилиин чиртир ч\ве эвеспе.
- Ча, согун тудар ч\ве эвеспе.
* * *
Бир эвес кыс уруг т=р\тт\нген болза, авазы кижи мынчаар харыылаар:
- Ине, ч\ск\к тудар ч\ве эвеспе.
- +шку саар ч\ве эвеспе.
- Идик улдуёу сырыыр ч\ве эвеспе.
- Ойнаарак даараар ч\ве эвеспе.
- Ширтек сырыыр ч\ве эвеспе.
***
Чаа \нген уругга ат тыпсыры дыка уткалыг болгаш чажыт аянныг болур. Чаш уруг т=р\тт\нген х\нд\с ол аалга бир сураглыг м=ге Дарыжык келген болза, ол оолдуё адын Дарыжык деп ада-иези адап алыр.
Кыс уруг т=р\тт\нген х\нд\с ол =гге бир ыраажы Севил угбай келген болза, ол уругнуё адын Севил деп ада-иези адап алыр.
* * *
Бир чамдык ада-иелер оглунуё азы уруунуё адын сураглыг тоолчу кижиге азы лама кижиге адаттырып алыр чаёчыл база турган. Ол аттар тус-тус уткалыг болгулаар. Тыва кижиниё адаан ады тывазыг болур. Оол уругнуё ады мындыг болур: Арбай-оол, Чанчык-оол, Ай-оол, Самнаар-оол, Балдыжык, Чанчык. Кыс уругнуё ады база тускай уткалыг болгулаар: Чинчижик, Анайбан, Чечекмаа, Коёгураа, Кулча, Дуруяа, Маёмаа.
Лама кижиниё адаан ады база тускай уткалыг болур. Оолга тывыскан аттар мындыг болгулаар:
Агбаан – т=в\т с=с, С=с хааны дээн.
Ананды - санскрит с=с, +=р\шк\ дээн.
Бадыраа - санскрит с=с, Буянныг дээн.
Базыр - санскрит с=с, Алмаз дээн.
Балбыр – т=в\т с=с, Чырыткы дээн.
* * *
Кыс уругга лама кижиниё берген аттары мындыг болгулаар:
Аёзат – т=в\т с=с, Эртине дээн уткалыг.
Анчен азы Анчымаа, т=в\т с=с, Улуг дээн.
Арья - санскрит с=с, Чаагай дээн.
Бадма - санскрит с=с, Лотос дээн, чечек дээн, матпаралчын дээн.
Гарма – т=в\т с=с, Сылдыс дээн.
* * *
Уруг-дарыы доктаавас улустуё ажы-т=л\ бир янзы аттыг болур.
Эне-Бижи, утказы Бо Эвес.
Тере-Бижи, утказы Ол Эвес.
+ктек-оол, Самдар-оол, Ч\дек-оол, Аскак-оол, Калдар-оол, Черлик-оол.
Багай-кыс, Черлик-кыс, Хадыё-кыс, Кушкаш, Сарадак.
М. Кенин-Лопсан. Тыва чаёчыл.
Тыва чоннуё ыдыктыг чаёчылдары. – Кн. вторая
– Кызыл, Изд-во «Новости Тувы». - 1999. – С. 12-21.
Бирден он \ш харга чедир уруг назыны
Тывалар чаш уругну бир хардан он \ш харга чедир азыраарын, доруктурарын база дуза кадар кылдыр кижизидерин тергиин чугулалап к==р чорааннар. Чаш уругну он \ш харга чедир бодун м=з\л\г ап чоруур кылдыр азырап каарга, б\г\ назынында мегелевес, чалгааравас, оорланмас, содаалашпас кижи болур. Он \ш харлыынга чедир чаш уруг мегелеп, чалгаарап, оорланып, содаалажып ==ренген болза, сезен харлыг ашак кижи апаргаш, ол бак чаёы кирип келир дижир.
Д=рт айлыг чаш уруг.Чаш уруг д=рт айлыг апаарга, холга олуртуп чаёчыктырар, оон ыёай доёгайтыр чыттырып алгаш, ооргазын хоюёнадыр сыйбаар болгаш дыштандырар.
Чеди айлыг уруг. Чаш уруг чеди ай чеде бээрге, холга тудуп алгаш, девидип ойнадыр, =р\-куду шурадып чаёчыктырар.
Сес айлыг чаш уруг.Чаш уруг сес айлап чорааш, боду шимченгир апаар. Сес айлыг уругну \ёгедип ==редир. Бир эвес сес айлыг уруг кылаштай бээр болза, белинге согааш дажы баглап каар. Шаандагы тывалар чаш уруг эрте кылаштаар болза, назыны кыска болур дижир, ынчангаш эрте кылаштаан чаш уругнуё белинге согааш дажын азы бир-ле ч\вени баглап каар чаёчыл турган.
Бир харлаан чаш уруг./ш, беш азы чеди харлыг угбалары, акылары бир харлаан чаш уругну чассыдып чайгаар, аргаладып алаактырар болгаш авазынга дузалажы бээр.
Ийи харлаан чаш уруг. Чаш уруг ийи харлап чорааш, чулчуруп турар апаар. Угбалары, акылары ийи харлаан дуёмазы-биле чугаалажып ойнаар, янзы-б\р\ ойнаарактар туттурар, ооргазынга ч\ктеп чассыдар. Уругну аттынып болбас. Чаш уруг коргар болза, келдир апаар дижир.
/ш харлаан чаш уруг. Шаанда шагда тыва кижилер уругнуё иезиниё иштинге чораанын бир харлаан кылдыр санаар. Чижек: декабрьда т=рээн чаш уругну чаа чылдыё январьда ийи харлыг кылдыр санаар. Чаш уруг \ш хар чеде бээрге, бажыныё д\г\н кыргыыр. Эё-не эрте шагда уруг бажыныё д\г\н кажан кыргыырын улуг хам кижиден айтырып алыр, чарынчыга чарын салдырар болгаш хуваанак салыр кижиге хуваанактадыр турган. Сарыг шажын Тывага кирип келген соонда, лама кижиге ном номчуткаш, \ш харлаан оолдуё азы кыстыё бажыныё д\г\н кажан кыргыырын айтырып ап-даа турар апарган.
Уруг бажыныё д\г\н кыргыыры улуг байырлал. Аёаа келир кижилер колдуунда-ла ол уругнуё ада-иезиниё чалаттырган т=релдери болур, оон ыёай кады-кожа =глериниё улустары база киржир.
Чалаттырган кижилер уругнуё ада-иезиниё ==нге чыглып олуруптарга, оолдуё адазы азы уругнуё иези \ш харлыг оглунга азы \ш харлыг кызынга ак кадак азы ак п=с баглаан хачыны тудускаш, эё улуг назылыг кырганынга чедирер. Ол кырган кадактыг хачыны алгаш, х\н аайы-биле ол уругнуё бажын \ш долгандыр чалбарып эргилдиргеш, кадактыг ужун ол уругнуё бажыныё д\г\нге дээскеш, алгыш-й=рээлин албан чугаалаар.
Кыс уругнуё бажын кыргааш, кырган-авазыныё алгаан алгыжы:
Кезер дээш, кеспедим,
Хем-Хемчик чонунуё чаёчылы-дыр.
Кыргыыр дээш, кыргывадым,
Кырган =гбелерниё чаёчылы-дыр.
Торлаа дег ==рлуг бол, кызым,
Тогдук дег чараш бол, кызым.
Ажы-т=л\ё =г сыёмас болзун, уруум,
Азыраан малыё кодан сыёмас болзун, уруум.
(Доёгак Барыкаан сактып алганган).
Оол уругнуё бажын кыргааш, кырган-ачазыныё алганган й=рээл:
Эрниё эрези бооп доругар болзун,
Эзерлиг аъттан тутунар болзун.
Эгинниг кижиге октатпас м=ге болзун,
Эринниг кижиге алдырбас чечен болзун.
Д=ё черге хондурар =глуг болзун,
Д=ъш черге чалаар малдыг болзун!
Ажы-т=лу арбын к=вей болзун,
Аксы-дылы мен дег буян-чолдуг болзун.
(Доёгак Барыкаан сактып алганган).
Эё улуг назылыг кижи актаан хачыны азы ак кадак баглап каан хачыны алгаш, \ш харлаан уругнуё бажын суйбааш, х\н аайы-биле ол-ла хачызын баш д\г\нге \ш катап эргилдир дегзир.
Чер-черде чаш уруг бажыныё д\г\н кыргыыры арай ылгалдыг. Демги кырган \ш харлыг уругнуё бажыныё оё талазында каш д\кт\ кыргааш, хойлап алыр, азы авазынга берип каар. Ооё соонда ол кырган й=рээл салгаш, бээр ч\везин адаар.
Бээр ч\везин бергеш, кырган-ачазыныё чугаалаар с=стери:
- Мен сээё бажыё д\г\н кыргыдым. Эр кулунну белек кылдыр берип тур мен, оглум! Мен ышкаш узун назылыг бол, оглум!
Бээр ч\везин бергеш, кырган-авазыныё чугаалаар с=стери:
- Мен сээё бажыё д\г\н кыргыдым. Бызаалыг инекти сеёээ белек кылдыр берип тур мен, уруум. Мен ышкаш узун назылыг бол, кызым!
Кырган-ачазыныё, кырган-авазыныё соонда ол-ла \ш харлаан уругнуё д=рг\л-т=релдери ак кадактыг хачы-биле ол-ла уругнуё бажыныё д\г\н бичиилеп шымчый туткаш, \зе кезер, оозун хойлап алыр азы авазынга берип каар, тус-тус белектерин ол уругга адап бергеш, алгыш-й=рээлин алгап салыр.
/ш харлыг уругнуё бажын кыргыыры тыва чоннуё с\з\кт\г чаёчылы. Кыргаан д\кт\ ак хаш хапчыгашка азы ак п=ске ораагаш, сыртык иштинге шыгжаар. Кыргаан д\кт\ черже октаар болза, уругнуё куъду чайлаар болгаш бурлуп болур. Кыргаан д\кт\ отка =рттедир болза, чаш уругнуё карааныё шоозу баксыраар. Кыргаан д\кт\ быдаё-шаёнаар болза, ол-ла уругнуё бажы бужартаар дижир.
/ш харлаан уругнуё бажын кыргаан соонда, дой эгелээр. Ол уругнуё ада-иези чалаттырып келген кижилерни х\нд\лээр, ашкарар-чемгерер болгаш сеткил хандыр х==режир.
Тыва езуда болза чаш уруг \ш харлыындан эгелеп тускай =нч\л\г апаар болгаш ол уругнуё белекке алган малын чарыыр азы чишке согар апарза, ол уругдан айтырар болгаш дуюглуг малдыё орнунга дуюглуг малды бээр чаёчыл турган.
Д=рт харлыг чаш уруг. Оол уруг акыларыныё аттарын билип турар. Кыс уруг угбаларыныё аттарын билип турар. Ойнаарактары-биле д=рт харлаан уруглар кончуг ойнаар, авазыныё чугаазын тооп дыёнаар.
Беш харлыг уруг. Кыс уруг беш харлаарга, дыйтылаа хууёну авазы кижи белекке бээр. Ол уруг =шк\н\ё соёгузун саап турар апаар. Оол уруг беш харлаарга, с=д\ргени адазы кижи белек кылдыр кылып бээр. Ол оол анайны шалбалап турар апаар. Беш хар четкен оолду, кысты ада-иези айбыладып ==редир, кожазы =глердиве с=с чедиртир, мал-маган бараанын к=рд\рер. Тыва езуда чаш уруг беш хар чеде бээрге, ажыл-хожул кылдыртып эгелээр. Алды харлыг чаш уруг. Кыс уруг алды хар чеде бергеш, =г иштин ширбип турар апаар, авазыныё хер-херекселин билип аптар. Оол уруг алды хар чеде бергеш, суг суглаар, хар харлаар болгаш хаак аътты мунуп турар апаар. Алды хар чеде берген оолдар, уруглар ада-иезиниё ажыл--хожулунга дузалажыр эштери болу бээрлер.
Чеди харлыг чаш уруг. Чеди харлыг кыс уруг аяк-сава чуур, тус-тус чыдар черинге шыгжаар, дуёмаларын карактажыр, сайзанактап ойнаар, =г иштиниё дериг-херекселин танып билир, шымбай даараныр апаар. Чеди харлыг оол уруг аъттыг кижилер =тт\н\п ойнаар, бодунга таарышкан баг аргамчыны, чеп аргамчыны с==рт\п чоруур, оон ыёай =ё-баазын даштардан тос ч\з\н малдыё д\рз\лери ол деп ойнаар. Чеди харлыг оолдар ыяштан бир-ле дириг амытанныё д\рз\з\н кестик-биле оюп кылыр. Чеди харлыг оолдар кажык ойнаарын билген турар.
Сес харлыг чаш уруг.Кыс уруг сес хар чеде бергеш, =гн\ё ажылын боду кыла бээр, дуёмаларын таарыштыр чемгерер, каастап кедирер апаар. Оол уруг сес хар чеде бергеш, адазы-биле кады чер чоруур эш болур. Сес хар чеде берген кыс уруглар, оол уруглар боттарыныё мал-маганын шуптузун таныыр болгаш \ш харлыында бажын кыргыткан х\нд\с белекке алган мал-маганын онзалап таныыр апаар.
Тос харлыг чаш уруг.Кыс уруг тос хар чеде бергеш, ойнаарактар хевин тус-тус бышкылааш, боду-ла даараар, чаш дуёмазы кедер укту кидистен бышкаш, боду даараар апаар. Тос харлыг оол дезиг молдурганы шалбалаар, эмдик молдурганы мунуп ==редир, ырак аалдарже айбыга чоруптар апаар болгаш чувениё эки, бак ужурун биле бээр, чарыш аъдын мунар.
Он харлыг чаш уруг.Кыс уруг он харлай бергеш, инек соёгузун саап турар апаар, ада-иезиниё чугаазын тооп дыёнаар болу бээр. Оол уруг он харлааш, ис баштадып чоруй баар, улустуё хоюн кадарып, амыдырай бээр, эзерлиг аътты мунуптар апаар.
Он бир харлыг чаш уруг. Кыс уруг он бир харлыг апаргаш, кырган-авазыныё ажылынга дузалажыр, ооё идик-хевин септежир, саан-савазын сагжыр. Он бир харлыг оол аалдар аразынга чоруп чоруур, ада-иезиниё айбызын кылып чоруур эр апаар.
Он ийи харлыг чаш уруг. Он ийи харлыг чаш уруг дуёмаларын карактаар, ойнаарактарыныё кедер хевин быжар, даараар болгаш иезиниё шымбай дуза кадар эжи апаар. Он ийи харлыг уруглар курутай баглаар, каттаар, улуг назылыг кижилерни шын адаар болгаш силер, болар деп х\нд\лээр. Он ийи харлыг оол эмдик молдурганы мунар, балыктаар, часкы тарылга \езинде шары бажын мунуптар апаар.
Он \ш харлыг чаш уруг.Он \ш харлаан кыс уруг ай аъдын к=ре бээр болгаш амыдыралдыё чажыттарын билип турар апаар. Он \ш харлаан оол уруг мал-маганныё, аё-меёниё аттарын, ч\з\н\н, оъттаар черлерин болгаш назынын ылгап билир апаар. Он \ш харлаан оол кажан-бир шагда авазыныё д\гдеп кааны уругнуё адын, ол уругнуё ада-иезиниё аттарын болгаш кайда чурттап турарын билип турар апаар.
Шаандагы тывалар чаш уругну бир харлыындан он \ш харлыынга чедир чер кырынга, суг иштинде, ховуларда болгаш дээрде хамык ч\велерниё онзагай ылгалдарын билген турар кылдыр кижизидип каар. Чаш уругну бурун =гбелер он \ш харга чедир онзагай чассыдып, онзагай карактап база онзагай ажылдадып доруктурар, ооё соонда оларныё хажыызындан сула хайгаараар чаёчылдыг чораан.
Он \ш харлыг оолдар, кыстар ойтулааш ырларын сонуургай бээрлер.
Он \ш хар четкен оол малдыё иштики органнарыныё аттарын албан билген турар болгаш шээр малды д=герип билген турар. Он \ш харлыг кыс уруглар д=герип каан шээр малдыё иштин аштаар, ханны кудар бурунгу аргаларны ыяк билген турар.
Он \ш хар дээрге кыс уругнуё болгаш оол уругнуё ч\н\-даа таныыр, ч\н\-даа кылыр база кайнаар-даа баар \ези болур.
М. Кенин-Лопсан. Тыва чаёчыл.
Тыва чоннуё ыдыктыг чаёчылдары. – Кн. вторая
– Кызыл, Изд-во «Новости Тувы». - 1999. – С. 49-54.