Сурет 1.Бір цилиндрлі қозғалқыштың схемасы .

а) қозғалтқыш схемасы; б) поршеннің жоғарғы өлі нүктедегі жағдайы; в)поршеннің төменгі өлі нүктедегі жағдайы: 1-иінді білік; 2-серпер;3- қозғалтқыш тұрқы; 4-цилиндр; 5-шатун; 6-поршень; 7- поршень саусағы; 8- цилиндр қақпағы; 9-клапандар; 10- беріліс бөлшектері;11- жұдырықшалы білік;12- бөлістіру тісті дөңгелектері.

жұмысшы көлемдерінің литрмен өлшенген қосындысы қозғалтқыштың литражы деп аталады.

Цилиндр қалпағында кіргізу және шығару клапандары орнатылған тесіктер қарастырылған. Құрамында клапандары 9,беріліс бөлшектері 10, жұдырықшалы білігі 11 және бөлістіру тісті дөңгелектері 12 бар бөлістіру механизімі көмегімен кіргізу және шығару клапандары белгілі қажетті уақыт сәтінде ашылады немесе жабыладылігі 11 жәнебөлістіру .

Иінді біліктің айналысында шатунмен жалғасқан поршень төмен түсе бастағанда, оның үстінде көлем ұлғайып қысым төмендейді.Бұл кезде кіргізу клапаны ашылып , цилиндрге ауа немесе жанар қоспа кіреді. Ауа дизельді қоғалтқыштарда, ал жанар қоспа карбюраторлы қозғалтқыштарда сорылады. Поршень ТӨН-ге жетіп одан жоғары көтеріле бастағанда кіргізу клапаны жабылады.Цилиндр ішіндегі қоспа көлемі поршень ЖӨН-ге жеткенде жану камерасының көлеміне дейін қысылады.Ол қысылу шамасын қозғалтқыштың қысу дәрежесі деп атайды.Бұл жерде бір айта кететін мәселе неге біз цилиндр ішідегі қоспа деген ұғымды жалпы түрде қостық. Былай қарағанда басында біз дизельдерде ауа сорылады дедік. Мәселе келесіде. Ауа сорылғанда алдындағы ырғақтан қалған өніммен араласып қоспаны құрайды, ал карбюраторлы қозғалтқыштарда сорылған жанар қоспа қалдық газдармен араласып жұмысшы қоспаны құрайды.. Дизельдерде жұмысшы қоспа жағармай бүркілген сәтте пайда болады.

Негізгі бөлігін ауа құрайтын жұмысшы қоспа жану камерасында қысылғанда және алдындағы үрдістерден қалған қызудың өтуіне байланысты,оның температурасы жоғарылайды. Осы сәтте жану камерасына жанармай бүркіледі. Қызған ауамен, поршеньмен және цилиндр қабырғасымен жанасқан жанармай бөлшектері тозаңданып, тұтанып, жанады.

Поршеньді іштен жану қозғалтқыштары келесі негізгі белгілеріне байланысты классификацияланады:

- жұмысшы қоспаның тұтануына байланысты қысыммен температураның әсерінен (дизельді қозғалтқыштарда) және еркісіз электр ұшқынның әсерінен тұтанатын болады (жағар қоспа жағармай мен ауаның белгілі қатынастағы қоспасы, ал оған қалдық газдар қосылғанда оны жұмысшы қоспа деп атайды);

- қоспа әзірлеу әдісіне байланысты сыртта немесе іште әзірленетін болады. Сыртта отын мен ауа қоспасын кабюраторда дайындау үрдісі кабюраторлы поршеньді қозғалтқыштарда қолданылады, ал іште дайындау қысылған ауа мен қалдық газдар қоспасына жағар май бүркіп жұмысшы қоспаны дайындау дизельді қозғалтқыштардың жұмыс үрдісіне тән.

- жұмыс циклын жүзеге асыру әдісіне байланысты екі және төрт ырғақты болады.Жұмыс циклы иінді біліктің бір айналысында жүзеге асса оны екі ырғақты, ал жұмыс циклы иінді біліктің екі айналысында жүзеге асса оны төрт тактылы қозғалтқыш деп атайды.

- қолданылатын отын түріне байланысты бір отын түрінде, яғни сұйық немесе газ отынында және бірнеше отында жұмыс істейтін болады. Сұйық отын ретінде бензин немесе дизель жағармайы қолданылады. Газ отынына сұйытылған, табиғи газды жатқызуға болады. Егер тек бір сұйық немесе газ отыныны қолданылса онда оны бір отынды, ал екі ауыстырмалы отын қолданылса оны екі отынды қозғалтқыш деп атайды.

- цилиндрлер санына байланысты бір және көп цилиндрлі болады. Әлемдік тәжірибеде екі,үш,төрт,бес, алты т.б. цилиндрлі қозғалтқыштар қолданылады.

- цилиндрлерінің орналасуына байланысты бір қатарлы, және екі қатарлы немесе V тәрізді болады.

муфтасы немесе планетарлық бұру механизмі; 8-үлестіргіш қорап; 9-кардан білігі; 11-шестернялы беріліс.[kgI]

Төменгі өлі нүкте (ТӨН) – поршеннің ең төменгі шеткі орналасу нүктесі (сурет. 1 в).

Сурет 1 – Бірцилиндрлі дизельдің схемасы:

1 –цилиндр бастамасы; 2 – иін; 3 – форсунка; 4 – шығару клапаны; 5 – кіргізу клапаны; 6 – цилиндр; 7 – поршень; 8 – поршнь саусағы; 9 – шатун; 10 – сермер; 11 – картер; 12 – иінді білік; 13 – бөлістіру білігінің жетек шестернясы; 14 – бөлістіру білігі; 15 – отын сорғысы; 16 – беру бөлшектері; 17 – воздухоочиститель.

Поршеннің жүріс жолы – ЖӨН және ТӨН аралығындағы поршеннің жүріп өткен жолы. Поршеннің әр жүрісінде иінді білік жарты айналады.

Жану камерасының көлемі (қысу) V_c – поршень ЖӨН-де болғанда, оның үстіндегі көлем.

Жұмысшы көлем – поршень ЖӨН-нен ТӨН- ге қозғалғанда босаған цилиндр көлемі:

(1)

где d –цилиндр диаметрі;

S – поршеннің жүріс жолы.

Литраж – литрде көрсетілген барлық цилиндрлердің жұмысшы көлемі

Цилиндрдің толық көлеміV_а – цилиндрдің жану камерасы мен жұмысшы көлемінің жыйынтығы, поршеньТӨН- де болғандағы, оның үстіндегі көлем

(2)

Қысу дәрежесі – толық көлемнің жану камерасынан неше есе үлкен екенін көрсетеді

(3)

Қазіргі кездегі карбюраторлық қозғалтқыштарда 8…10, ал дизельдерде15…20 шегінде болады.

Ырғақ (такт) – поршеннің бір өлі нүктеден екінші өлі нүктеге қозғалғанда жүзеге асатын жұмыс циклының бөлігі, яғни шарты түрде ырғақ поршеннің бір жүріс жолында жүзеге асады.

Жұмыс циклы поршеннің төрт жүрісінде (ырғағында) немесе иінді біліктің екі айналысында жүзеге асатын қозғалтқышты төрт ырғақты деп атайды. Жұмыс циклы поршеннің екі жүрісінде немесе иінді біліктің екі айналысында жүзеге асатын қозғалтқышты екі ырғақты деп атайды.