V. Новая беларуская літаратурная мова
(XIX-XXІ стст.)
У канцы XVIII ст. пасля трох падзелаў Рэчы Паспалiтай паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй беларускія землі апынуліся ў складзе Расiйскай Iмперыi, дзе канчаткова страцілі сваю дзяржаўнась і нават сваю этнічную назву, пераўтварыўшыся ў «Северо-Западный край». Афіцыйная навука разглядае беларускую мову як дыялект рускай мовы, а беларусаў – як рускую народнасць. Менавіта гэта адкрывае дарогу рускаму заканадаўству, рускім школам, афіцыйнай рускай мове.
Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, нацыянальная свядомасць беларусаў абуджалася. У асяроддзі маладых навукоўцаў-беларусаў, выхаваных на традыцыях польскай і рускай культур, умацоўваецца разуменне самабытнасці беларускага народа. У літаратуру прыходзяць першыя беларускiя паэты адраджэнскай пары Ян Чачот, Уладзiслаў Сыракомля. У хуткiм часе з’яўляюцца новыя дзеячы беларускай культуры: Ян Баршчэўскi, Аляксандр Рыпінскі, Вiнцэнт Дунiн-Марцiнкевiч, якія аказалі значны ўплыў на фармiраванне беларускай мовы.
Другая палова XIX ст. – час жорсткага ваенна-палiтычнага рэжыму на Беларусi. На Беларусi ўсë больш пашыраецца рэвалюцыйны рух, вядзецца падрыхтоўка да актыўнага паўстання, якое i адбылося ў 1863 годзе. На чале паўстання стаяў Кастусь Калiноўскi, выдатны публiцыст i прамоўца. У 1862 годзе ëн нелегальна пачынае выдаваць газету “Мужыцкая праўда”, дзе пад мянушкай “Яська- гаспадар з-пад Вiльнi” звяртаецца да сялян з заклiкам да змагання. Каб публiкацыi былi зразумелымi простым людзям, Калiноўскi звяртаецца да iх на тагачаснай жывой мове. Мова публiцыстыкi ўзбагачаецца грамадска-публiцыстычнай лексiкай (братняя роўнасць, справядлiвасць), лексiкай сацыяльнага зместу (аброк, асэсар, губернатар), абстрактнай лексiкай (вольнасць, сын свабоды), агульнавядомыя словы ў публiцыстыцы набываюць грамадска-палiтычнае гучанне (гора, нядоля). Каб не дапусцiць росквiту беларускай незалежнай дзейнасцi, распачатай Кастусëм Калiноўскiм, у 1867 годзе расiйская ўлада забаранiла ўвесь друк на беларускай мове, што стала цяжкiм ударам для беларускага нацыянальнага адраджэння.
Ва ўмовах жорсткага нацыянальнага i сацыяльнага ўцiску беларуская нацыянальная лiтаратура i беларуская мова развiвалiся як сродак духоўнага жыцця народа, сродак барацьбы за сацыяльнае i нацыянальнае вызваленне. Францiшак Багушэвiч, вядомы дзеяч XIX ст., першым загаварыў пра беларускую мову як пра важнейшы элемент нацыянальнай культуры i ўзняў пытанне аб лëсе яе развiцця.
У другой палове актыўна працуюць вядомыя этнографы, збiральнiкi беларускага фальклору Еўдакiм Раманаў, Павел Шэйн, Мiхал Федароўскi, Уладзiмiр Дабравольскi i iншыя, якiя ў сваiх даследчых працах сцвердзiлi, што хоць беларускi народ i зняволены, але ëн не памëр – яго мова i культура працягваюць свой гiстарычны працэс. У 1870 годзе выйшаў першы “Слоўнiк беларускай мовы” Iвана Насовiча, дзе змяшчалася больш за трыццаць тысяч слоў з тлумачэннямi, давалiся звесткi пра духоўную i матэрыяльную культуру, сямейны i грамадскi побыт беларусаў. У той жа час заснавальнік беларускай філалогіі, прафесар Яўхім Карскi піша вялiкую i грунтоўную працу “Беларусы” аб беларускай культуры, фальклоры, мове i гiсторыi.
Канец XIX ст. пазначаны актывiзацыяй лiтаратурнага руху: пiсьменнiкi ствараюць творы на беларускай мове, развiваецца маладая лiтаратура, фармiруецца новая літаратурная беларуская мова. Тэматыка твораў абмежавана жыццëм, побытам мясцовага насельнiцтва, таму на яго i арыентавана, мова мае народны характар, з’яўляецца простай i жывой.
У вынiку пэўных дэмакратычных заваëў першай рускай рэвалюцыi, рускi царызм зняў некаторыя забароны, у вынiку чаго змянiлiся ўмовы культурнага развiцця народаў Расii. У 1905 годзе з'явiўся закон аб свабодзе друку, якi здымаў абмежаваннi ў карыстаннi нацыянальнымi мовамi. Нягледзячы на тое, што беларуская мова не дапускалася ў школы i справаводства, пачалі выходзiць першыя легальныя выданнi, адкрыліся выдавецтвы. Друкавалiся беларускiя кнiгi “лацiнкай” (лiтарамi лацiнскага алфавiта), або “грамадзянкай” (лiтарамi рэфармаванага кiрылаўскага алфавiта). У друку выпрацоўвалiся спосабы перадачы беларускай мовы, што з'явілася важным крокам у апрацоўцы жывой мовы i ўзняццi яе да лiтаратурнай.
Першая беларуская легальная газета “Наша доля” выходзiць у Вiльнi ў 1906 годзе. У гэтай газеце друкавалiся Якуб Колас, Янка Купала, Цëтка (Алаiза Пашкевiч), Ядвiгiн Ш. і інш. Газета была вельмi радыкальнай, чым адразу i вылучылася. Яна стала не толькi лiтаратурным, але i грамадска-палiтычным органам, таму была лiквiдавана расiйскай уладай. Аднак у хуткiм часе яна выйшла пад назвай “Наша нiва” (1906-1915 г., выданне адноўлена ў 1995 г.). Газета стала сапраўды народнай, грамадскiя масы адчулi ў ëй патрэбу, таму што “Наша нiва” гаварыла пра самае набалелае. Вакол яе аб’ядноўвалiся моцныя лiтаратурныя сiлы, якiя i рыхтавалi газету: браты Луцкевiчы, Змiтрок Бядуля, Сяргей Палуян, Янка Купала, Якуб Колас, Алесь Гарун, Максiм Багдановiч, Максiм Гарэцкi, Алаiза Пашкевiч, Вацлаў Ластоўскi. У творах маладых беларускiх пiсьменнiкаў удасканальвалiся i замацоўвалiся нормы, найбольш агульныя моўныя рысы, характэрныя для ўсiх беларускiх гаворак.