Жарғылық грамоталар

ҰЛК-нің барлық аумағындағы халықтың басқару мен түрлі әлеуметтік санаттағы соттардың негізгі принциптерін реттейтін сый грамоталары «жалпыжерлік сый» немесе «привилейлер» деп аталған. Лауазымды тұлғалардың немесе әртүрлі халық топтарының заңдық мәртебесін белгілейтін сыйлар «жарғылық сыйлар» (жалованные уставные) деп аталды.

Сейм құжаттарыныңарасында қаулылар («ухвалы»); жауаптар («бас тартулар»); нұсқаулар («ғылымдар»)кеңінен таралған.

«Лист» терминімен олардың көмегімен орталық билік (ұлы князь, рада паны, канцлер) жергілікті билікке өз жарлықтарын хабарлаған, үшінші біреулерді марапаттағаны туралы білдірген құжаттары аталған. Оларға «жарғылық грамота» мағынасы жағынан ұлы литва князьдерінің белгілі бір жер тұрғындарына заңдық әрекеттері және басқа акциялары туралы хабарлайтын грамоталары жақын тұрады. Ұсыныс жасаушылар оларды «хабарлағыштар» («известительные»)(халық арасында «сойм листі»деп аталған) деп атауды ұсынды.

Сот құжаттарыныңалатын орны үлкен. Олардың ішінде «позовные», «позовы» – шақырушылар сотқа шақырылатын адамдарға тапсыратын шақыртулар бар.

Жұрт «вырок», «декрет», «сот листі»деп атайтын құжаттар Рус мемлекетіндегі «құқық грамотасына» сай келеді.

Соттың мерзімін өзгертетін құжаттар«лимитация»немесе «кейінге қалдыру» (отложенье)деп, куәлердің көрсетулері– «сок листі» (соковый лист)деп аталды.

Иелік қағаз (купчие)және иелік қағазды растау (подтвердительные купчие)жылжитын және жылжымайтын мүлікті сату-сатып алуды заңдастырды.

Айырбас (меновые) және айырбастауды растау (подтвердительные меновые) грамоталарымен жерді айырбастау келісімдері; заставалық грамоталармен – жылжитын және жылжымайтын мүліктерді кепілге салу ресімделді.

Жәрдем грамотасы (заручные грамоты) –ұлыкнязьдік билік жекелеген феодалдардың өмірі мен мүлкін басқалардан қорғауға кепілдік мақсатында берілді. Кепілдік грамоталары (поручные грамоты) –жекелеген феодалдар басқа бір феодалдың ұлы князьге адал қызмет етуіне кепілдік ету мақсатында берілді.

Темір листкөмегімен ұлыкнязьдік билік жекелеген адамдардың сауда-несие қатынастарын реттеп отырды, атап айтқанда, төлем мерзімдерін ұзарту немесе несиелердің, оның ішінде тауардың қайтарылу міндеттерін, табиғи апаттардан немесе шабуылдан зиян шеккен көпестерге көмек көрсетуді реттеп отырды.

Жазбаша өтініштер мен арыз-шағым, рухани грамоталар кеңінен таралған.

Жылжымайтын мүлікті бөлісу келісімін ресімдеу үшін дельчижәне растайтын дельчи; зайыбының жер бөлігін немесе жер иелігінен түсетін табыстың бір бөлігін иелену құқығын ресімдеу үшін – веновтық (веновные);кеден бажын жинауды және басқа жанама салықтарды белгілі бір мерзімге сатып алуға беру – жалға беру (откупные)арқылы ресімделді.

Дипломатиялық қатынас саласында жасалатын құжаттар арасында: сенім грамотасы; жолдау(«лист»); жолдау (жарлық);қорғау(«қауіпті»),татулық туралы келісім («аяқтау»), бекіту грамотасы, шерт грамотасы (қызмет етуге міндеттейтін); елші міндеті; елші есебі; өсиет грамотасы,т.б. бар.

Ақпараттық-мүліктік құжаттар қатарында тазарту жазбасы, елші жазбасы, кеңес жазбасы («бас тарту»), куәгердің жазбасы («хабарландыру»), «қосымша-жазба» (түрі жағынан растау (конфирмациялық) привилейге ұқсайтын), квитанциялар, қарыз кепілдігі, ант беру грамоталары, тізілімдер, мүкәммалдар, смолен князьдерінің, боярлардың, қалқаншылардың, сауыт-саймандылардың және сауытты қызметшілердің санақтары.

Ерте кездегі құжат түрлерін көрсеткенде олардың атаулары мен меншікті атауларын жаңғыртуға жол берілмейді. ХVП ғасырда «өтініш» (прошение) емес, «бас ұру»(челобитная); үкім (приговор), шешім емес, «выроки» сөздері; ХVШ ғасырда – «хабарлама» (донесение) емес, «доношение»; «рапорт» емес, «репорт», т.б. сөздер қолданылған.

Әскери құжат түрлеріне келер болсақ, олар жарғылық құжаттарға, әскери және теңіз ведомстволары бойынша бұйрықтарға және тиісті кезеңдегі іс қағаздарын жүргізу практикасына сәйкес анықталады.

Телеграф, телефон, басқа да байланыс құралдарының көмегімен берілген құжаттарды жариялаған кезде тақырыпта құжат түрі көрсетіледі, ал оның берілу тәсілі түсініктемеде атап өтіледі:

Белорус-Литва армиясы реввоенсоветінің мүшесі А. М. Пыжевтің 17-атқыштар дивизиясының жауынгерлеріне Гомель қаласындағы контрреволюциялық бүлікті басу жөніндегі бұйрығы

№ 9/3, Могилев 26 наурыз 1919 ж. 20 сағ.

ЦГАСА. Ф. 1260. Оп.2. Д. 67. Л. 66–68. Телеграф лентасы.

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.2. С. 53-54)

Ставка штабының бастығы М. Д. Бонч-Бруевичтің Халық Комиссарларының Кеңесіне жолдаған герман командованиесімен татулық келісімін тоқтату туралы хаттамасы

№ 198

17 ақпан 1918 ж.

ЦГАСА. Ф. 1. Оп. 1. Д. 119. Л. 209. Телеграф бланкі.

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.1. С. 19)

Жеделхат атауы, егер құжат басқа түрге тіркелмеген болса, құжат түрі ретінде сақталады:

Дриссен қалалық кеңесінің төрағасы Л. Б. Урбанның герман әскерлерінің шабуылы туралы Халық Комиссарлар Кеңесіне жеделхаты

19 ақпан 1918 ж.

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1972-1. Т.1. С. 21)

Үнпарақ түрінде таратылған құжаттарды жариялаған кезде тақырыбында құжаттың түрі көрсетіледі:

№ 126

БК(б)П Минск жасырын қалалық комитетінің қала тұрғындарын шабуылдаушы Қызыл Армияға бар күштерімен және құралдарымен көмектесуге шақырған арнауы

Қараша 1943 ж.

(В непокоренном Минске: Док. и мат. о подпольной борьбе советских патриотов в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 – июль 1944). Мн., 1987. С. 150–152)

Тікелей желі немесе сұхбат бойынша әңгімелесу мәтіні болып есептелетін құжаттардың түрі ретінде «Тікелей желі бойынша жазылып алынған», «Сұхбат жазбасы» деп көрсетіледі. Әңгімеге қатысушылар тақырыпта бағыныштылық тәртібі бойынша – (әңгімені кім бастағанына қарамастан) үлкен бастықтан кішіге қарай ретімен беріледі:

Батыс майданның командашысы М. Н. Тухачевскийдің 16-армияның командашысы А. И. Кукпен Булак-Балахович бандасын талқандау жайлы тікелей желіде сөйлескен сөзінің жазбасы

(Борьба за Советскую власть в Белоруссии. 1918–1920 гг.: Сб. док. и мат. в 2 т. Мн., 1971. Т.2. С. 522)

Егер тікелей желімен құжат берілген болса, оның түрі мазмұнына қарап, тақырыбында міндетті түрде «Тікелей желіден алынған» деген сөзбен беріледі: