З.ауылшаруашылыҚ даҚылдарыныҢ суҒару тӘртібін
АНЫҚТАУ
Суғару тәртібі - бұл дақылдардың суғару мерзімін, суғару мөлшерін және суғару санын анықтайды.
Суғару мөлшері -бұл ауылшаруашылық танабының 1 га 1 рет суғарғанда берілетін судың мөлшері. Ол ш - әріпімен белгіленеді. Өлшем бірлігі м /га.
Мұндағы, у - есепті топырақ қабатының тығыздыгы, г/см ; Н - есепті топырақ қабатының қалыңдығы, м; (Зш - есепті топырақ қабатының шеткі ылғал сиымдылығы,%; Ро - есепті топырақ қабатының суғару алдындағы ылғалдылығы, %
Көптеген дақылдар үшін суғару алдындағы ылғалдылық: р0- 0,6-0,7% рш - 60-70% Суғару мерзімін графоаналитикалық әдіспен анықтайды. Ол үшін арнайы кесте толтырылады
Кесте 2. Суғару мерзімін графоанлитикалық әдіспен анықтау
| № | Көрсеткіштер | Айлар | Жылдық | |||||
| Ауаның айлық орт.тем., 0С | 12,1 | 18,4 | 23,8 | 25,8 | 23,9 | 17,5 | 121,5 | |
| Ауаның айлық орт. Салыстырмалы ылғ., а, % | ||||||||
| Ауа ылғ. Тапшылығы 100-а | ||||||||
| Жауын-шашын мөлшері, Р мм | ||||||||
| Темпер. Жиынтығы,∑t,0С | 570,4 | 799,8 | 740,9 | 3713,1 | ||||
| Темп. Жиынтығы көбею бағытында,∑t,0С | 933,4 | 1647,4 | 2447,2 | 3188,1 | 3713,1 | |||
| Буланғыштық Е0 м3/га | 1461,7 | 2169,9 | 2957,7 | 3390,9 | 3615,5 | 2731,1 | 16326,8 | |
| Микрокл.коэф | 1,0 | 0,97 | 0,95 | 0,95 | 0,90 | 0,95 | ||
| Биологиялық коэф.,Кб | 0,59 | 0,67 | 0,92 | 1,09 | 0,88 | 0,27 | ||
| Су қажетсіну жиынт.,ЕV | 862,4 | 141,02 | 258,5 | 351,13 | 286,35 | 70,05 | 1193,29 | |
| ЕV көбею бағыт. | 86,24 | 227,26 | 485,76 | 836,89 | 1123,24 | 1193,29 | ||
| Жер асты су деңг. Һж | 2,0 | 2,2 | 2,4 | 2,8 | 3,0 | 3,1 | ||
| Жер асты суын пайд. Коэф. | 0,05 | 0,10 | 0,10 | 0,10 | 0,05 | 0,05 | ||
| Пайдалы жер асты суының мөлшері, Г | 4,312 | 14,10 | 25,85 | 35,11 | 28,63 | 7,005 | ||
| Әсерлі ылғал алмасу қабат. Терең. Һ м | 0,4 | 0,6 | 0,8 | 0,9 | 1,0 | 1,0 | ||
| Ылғал алмасу қаб. өскіні , м | 0,4 | 0,2 | 0,2 | 0,1 | 0,1 | - | - | |
| Топырақтағы өнімді ылғал қоры | ||||||||
| Бастапқы тереңдіктегі таралуы | ||||||||
| Қабат тереңдігіне байл. Өскін | - | - | ||||||
| Су қажетсіну тапшылығы | -868,06 | 386,5 | 2049,15 | 3401,19 | 2764,87 | 623,49 | ||
| Сәуір –қазан | -481,56 | 1567,76 | 3401,19 | 2764,87 | 623,49 | |||
| Вегетациялық кезең % есебімен | 59,7 | 129,56 | 100,32 | |||||
| Су тапш. Көбею бағытында |
Температура жиынтығын мына формула арқылы анқтаймыз:
X* = і*п, °С
Мұндағы, I- температура,°С; п - айдағы күннің саны. Бұланғыштықты анықтау үшін төмендегі формуланы қолданамыз:
Е0= 0.018* (25+1)2 * (100-а), м3/га.
Пайдалы жер асты суының мөлшерін анықтау үшін мына формуланы қолданамыз:
Г= Е\ * цг,м3/га.
Дақылдардың биологиялық коэффициентін графоаналитикалық әдіспен анықтайды. Ол үшін координаталар осьі сызылады. абцисса осьінде вегетациялық кезең көрсетіледі. Ордината осьінде 200 градус сайын абцисса осьін параллель жүргіземіз. Осы параллель сызықтың үстінен дақылдардың биологиялық коэффициентін жазамыз. Әр айдан биологиялық коэффициент анықтау үшін төмендегі формулалар қолданылады:
™ К1*П+К2Ч2+Кп*Іп
Мұндағы, К|, К2 - дегеніміз биологиялық коэффициент; Іі.12 - осы коэффициентті қамтып жатқан күндер саны. Топырақтағы өнімді ылғал қорын аныктау үшін келесі формуланы қолданамыз: Уп= 10* Рвт * ц
Мұндағы, Рвт - вегетациядан тыс түскен жауын - шашын мөлшері;
|і - жауын-шашын пайданалану коэффициенті. Су қажетсіну тапшылығын аныктау келесі формуламен есептеледі:
ДЕу = (Упг + ЮР+Г), м3/га.
Кесте – 3. Ауданның ылғалдану кестесі
| Айлар | ||||||
| Vn+10P+Г | 614,10 | 535,85 | 370,11 | 98,63 | 70,005 | |
| Көбею бағытында | 70,005 | 98,63 | 370,11 | 535,85 | 614,10 |
Менің дақылдарым үшін суғару алдындағы ылғалдылық, яғни: рш=24%, р0= 0,65*рш%; ү=1,4 г/см2Н= 0,3; 0,5; 0,1м.
АУЫЛШ АРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СУҒАРУ ТӘРТІБІН ҚАЗАҚ СШҒЗИ НҰСҚАУЛАРЫ БОЙЫНША АНЫҚТАУ
Қазақ СШҒЗИ нұсқауларын есептеу барысында жоңышқа және арпа дақылдарының сукажетсіну жиынтығы мен су қажетсіну тапшылығын анықтадым. Есептерді шығарылып мәліметтер кестеге түсірілді.
Су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты 1950 жылы ұйымдастырылған. Институт республикамыздағы су қорларын ұтымды пайдалану, жерді мелиорациялау және суғару, сонымен қатар ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыздандыру бағытында жұмыс істейтін басты ғылыми мекеме.
СШҒЗИ еліміздің барлық аймақтарында жүргізген өзінің көпжылдык зерттеулер нәтижелері, халықаралық ұйымдар мен көрші мемлекеттермен ғылыми қарым-қатынасының молтәжірибесі, патенттер мен өнертабыстары түрінде байғылыми-техникалық патенциалы, ғылыми еңбектер, монографиялар жинақтары жэне ғылыми-әдістемелік ұсыныстары бар, сонымен қатар институт үнемі халықаралык көрмелер мен конференцияларға қатысады.
Кесте 4 . Суғару мөлшерінің суғару кезіндегі таралуы
| № | Көсеткіштер | Айлар | Жылдық | ||||||||||||||||||||||||
| Сәуір | Мамыр | Маусым | Шілде | Тамыз | Қыркүйек | ||||||||||||||||||||||
| Жоңышқа | |||||||||||||||||||||||||||
| ∆EV,% | |||||||||||||||||||||||||||
| ∆EV,м3/га | |||||||||||||||||||||||||||
| ∑∆EV, м3/га | |||||||||||||||||||||||||||
| № | Көсеткіштер | Айлар | Жылдық | |||||||||||||||||
| Сәуір | Мамыр | Маусым | Шілде | Тамыз | Қыркүйек | |||||||||||||||
| Жоңышқа+арпа | ||||||||||||||||||||
| ∆EV,% | ||||||||||||||||||||
| ∆EV,м3/га | ||||||||||||||||||||
| ∑∆EV, м3/га |
| № | Көсеткіштер | Айлар | Жылдық | |||||||||||||||||
| Сәуір | Мамыр | Маусым | Шілде | Тамыз | Қыркүйек | |||||||||||||||
| Қант қызылшасы | ||||||||||||||||||||
| ∆EV,% | ||||||||||||||||||||
| ∆EV,м3/га | ||||||||||||||||||||
| ∑∆EV, м3/га |
АУЫСПАЛЫ ЕГІСТІКТІҢ ГИДРОМОДУЛЬ ОРДИНАТАЛАРЫН
АНЫҚТАУ
Гидромодуль - бұл ауыспалы егістіктің әр гектарына 1 секундта берілетін су мөлшері. Жалпы жағдайда гидромодульдің мәнін төменгі формуламен
анықтайды.
А*т .
а = — - , л,сек/га
м86.4*Г'
Мұндағы, а - дақылдың үлесі;
т - суғару мөлшерінің ұзақтығы, м3/га;
I-суғару мерзімінің ұзақтығы,3-12тәулік.
па=N
Мұндағы, а - дақылдың үлесі;
п - әр дақыл танаптары; N - ауыспалы егістіктің танаптарының саны. Суғару тәртібін биоклиматтық эдіспен анықтағанда гидромодуль ординаталарын төмендегі формуламен анықтайды:
Тәуліктік су тапшылығы келесі формуламен анықталады:
Деу=—, м /га
мұндағы, Еу -әр онкүндіктегі су тапшылығы. Бұны графикте анықтаймыз.
Ауыспалы егіс үшін әр онкүндіктегі гидромодуль ординаталары мына
формуламен анықталады:
Аеу1*а1+Аеу2*а2в+Аеуп*ап .
Ауыспалы егістіктегі тәуліктік орташа су тапшылығы:
Аеуорт= а*Аеу
Кесте 5 .
| № | Дақыл | Ауыспалы егістік үлесі | Суғару мөлшері | Суғару мерзімі орт. күні | Суғару мөлшері, м3/га | Суғармалау мөлшері м,м3/га |
| Жоңыщқа | 0,17 | 01,05 15,05 10,06 01,07 19,07 9,08 | ||||
| Қант қызылшасы | 0,3 | 10.04 10.05 2.06 20.06 10.07 4.08 22.07 | ||||
| Жоңышқа+арпа | 0,5 | 1.04 20.04 13.05 4.06 26.06 14.07 24.07 10.08 4.09 |
Суғармалау мөлшері дегеніміз - 1 гектар жерге вегетация кезеңінде берілетін жалпы су көлемін айтамыз.
МІП = т*п, м3/га
Мұндағы,т-суғару мөлшері,га;п суғару саны, рет.
Кесте 6
| № | Дақыл | Дақыл үлесі | Сәуір | Мамыр | Маусым | Шілде | Тамыз | Қыркүйек | ||||||||||||
| Жоңышқа | 0,17 | |||||||||||||||||||
| 12.7 | 14.9 | 14.9 | 23.4 | 21.2 | 21.2 | 19.4 | 8.9 | 6.8 | ||||||||||||
| Қант қызылшасы | 0,3 | |||||||||||||||||||
| 25.3 | 33.6 | 33.6 | 50.4 | 58.8 | 75.6 | 67.2 | 75.6 | 58.8 | 50.4 | 50.4 | 33.6 | 25.2 | 16.8 | 16.8 | ||||||
| Жоңышқа+арпа | 0,5 | |||||||||||||||||||
| 28.8 | 38.4 | 38.4 | 57.6 | 57.6 | 67.2 | 67.2 | 67.8 | 76.8 | 76.8 | 67.8 | 67.8 | 57.6 | 57.6 | 38.4 | 28.8 | 19.2 | ||||
| ауыс.егіс. орт. Су тапшылығы | 14.4 | 26.76 | 29.28 | 36.24 | 46.45 | 48.97 | 59.17 | 61.69 | 58.04 | 67.2 | 64.68 | 54.84 | 51.91 | 46.81 | 40.39 | 27.92 | 19.44 | 14.64 | ||
| Гидромодуль | 0.17 | 0.31 | 0.34 | 0.42 | 0.54 | 0.57 | 0.64 | 0.71 | 0.67 | 0.64 | 0.75 | 0.63 | 0.6 | 0.54 | 0.47 | 0.32 | 0.22 | 0.17 |
Қорытынды
Мен, ауыл шаруашылығы дақылдарының суғару тәртібін анықтау тақырыбына курстық жұмыс жаздым. Менің таңдап алған аймағым Алматы облысы «Жаркент» метеостанциясы. Курстық жұмыстың басында, яғни кіріспе бөлімінде курстық жұмысты жасап жатқан пәнім туралы, өзіме берілген дақылдар туралы қыскаша сипаттамалар жазып кеттім. Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде белгіленген аймақтың климаты, топырағы, жер бедері және гидрогеологиясына тоқталдым. Сол аймақтың метеорологиялық мәліметтерін жаздым. Екінші бөлімінде, ауыспалы егіс ротациясын жасадым. Ауыспалы егіс ротациясы дегеніміз - ауыспалы егістің тәсілі бойынша барлық дақылдардың және сүрі жердің толық айналып өткен кезеңі. Менің ауыспалы егісімдегі негізгі дақыл – жоңышқа+арпа, оған алғы дақыл ретінде жүгері және жоңышқа дақылдары.
Курстық жұмыстың үшінші кезеңінде, белгіленген дақылдардың суғару тәртібін анықтадым. Бұл жерде ең алдымен дақылдардың буланғыштықты, су қажетсіну жиынтығын, пайдаланылған жер асты суының мөлшерін, топырақтағы өнімді ылғал қорын, су кажетсіну жиынтығын т.б. анықтап, оны кестеге түсірдім. Сонымен қатар, дақылдардың биологиялық коэффициентін графоаналитикалық әдіспен анықтап, арнайы график тұрғыздым. Төртінші бөлімге келер болсақ, бұл бөлімде дақылдардың суғару тәртібін Қазақ СШҒЗИ нұсқаулары бойынша анықтап, график тұрғыздым. Бұл графикте дақылдардың вегетация кезеңі, яғни оларды өсіп, жинағанға дейінгі аралықта канша мөлшерде, қай кезеңдерінде суғару керек екенін анықтадым. Анықталған мәліметтерді кестеге түсірдім.
Ең соңғы бөлім - бұл гидромодуль ординаталарын анықтау бөлімі. Бұл бөлімде дақылдардың дақыл үлесі мен әр онкүндік сайын суғару кезеңін көбейтіп, ауыспалы егістегі орташа су тапшылығын анықтадым. Сол шыққан санды 86,4 -ке бөліп, яғни берілген формула бойынша гидромодуль ординатасын анықтадым. Анықталған мәндерді графикке тұрғыздым.