Тақырып. Сызықты бағдарлау, магниттік және шын азиуттар мен дирекциондық бұрыштар байланысы

Дәрістер жоспары

1. Азимуттар, дирекциондық бұрыштар және румбылар

2. Шын және магниттік азимут байланыстары

3. Тура және кері азимуттар, дирекциондық бұрыштармен полигонның ішкі және сыртқы бұрыштарымен байланысы.

Жердегi сызықты бағдарлау дегенiмiз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу.

Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретiнде шын азимуттар, магниттiк азимуттар және диpeкциондық бұрыштар қызмет етедi. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тiлiнiң бағыты бойымен О°-тан 360°-қа дейiн өлшенедi. Шын азимут деп (9-сурет), сағат тiлiнiң бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстiк бағытынан осы белгiлi бiр алынған бағытқа дейiнгi есептелетiн горизон­таль бұрышты атайды

Магниттiк азимуттар компаспен немесе буссоль мен өлшенедi. Магниттiк азимуттан шын азимутқа көшу үшiн магнит тiлiнiң бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) бiлу қажет.

2- сурет. Магниттік азимут, дирекциондық бұрышты анықтау

Магииттiк азимут­ты А м анықтап және маг­ниттiк бұрылуды δ, яғни шын және магниттiк меридиандар арасындағы бұрышты бiле отырып шын азимутты (А) табуға болады: δ_ш, δ_б - магнит тiлiнiң сәйкесiнше шығыс және батыс бұры­лулары. Жер бетiнiң әрбiр нүктесiнде магниттiк бұрылудың шамасы әр түрлi және 500 жылға жуық кезең iшiнде магнит тiлi өзiнiң орнынан шамамен 22,50-қа eкi жаққа ауытқиды. Демек, сызық­ты магниттiк меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетi­нің шағын учаскелерiнiң пландарын жасаған кезде ғана қолда­нылады.

Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйе­сiнде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиi қолданылады. Дuрекцuондық бұрыш (α) дегенiмiз остік меридианның солтүстiк бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тiлiнiң бағыты бойымен осы бағытқа дейiн есеп­телетiн горизонталь бұрыш екендiгi шығады.

Әрбiр сызықтың түр­лі нүктелерiндегi ди­рекциондық бұрыш А азимутпен салыстыр­ғанда тұрақты болып табылады. АВ бағытының а дирекциондық бұры­шы тура, ал ВА бағытының дирекциондық бұрышы кepi бұрыш деп аталады.

Нақты бiр нүктедегi кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекцион­дық бұрышының арасын­дағы, айырмашылық осынау нүктедегi шын меридиан­ның зонанын. oстік ме­ридианымен жақындасуы­на тең.

α = А—γ,

α = А_м + δ – γ;

Горизонтарльды бұрыштар мен дирекциондық бұрыштар байланысы (8, в-сурет):

α_п= α_п-1±180°-β_пр;

α_п= α_п-1 ±180°+β_лев,

Геодезиялық өлшеулердi өндеу кезiнде сызықтардың бағы­тын сүйiр бұрыш арқылы анықтауға тура келедi. Бұл жағдай­да румбалар қолданылады. Oсьтік меридианның жақын бағы­тынан eкi жаққа қарай бiр нақты сызыққа дейiн есептелетiн сүйiр бұрыш румба деп аталады. Румбалар О°-тан 90°-қа дейiн өзгередi және әрбiр ширектегi шамасы бiрдей болуы мүмкін. Бағытты бiр мәнде анықтау үшiн румбаның сандық мәнінің алдында ширектiң аты көрсетiледi.

І ширек (СШ) r=α;

ІІ ширек (ОШ) r₂=180°-α₂;

ІІІ ширек (ОБ) r₃= α₃-180°;

IV ширек (СБ) r₄= 360°- α₄;

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. [1] бет 20-21

2. [1] бет 21-22

3. [1] бет 22-23

4. [1] бет 23-24

СӨЖ үшін бақылау тапсырмалар (2-тақырып) [1,2,3]

1.Жай сигнал, күрделі сигналдарға сипаттама.

2.Мемлекетік геодезиялық торды құру үшін қандай дайындық жұмыстарды жасау керек.

4-тақырып. План, карта, жер беті бедерінің бейнеленуі, карталар мен пландаар номенклатурасы. Масштабтар, олардың түрлері мен дәлдігіДәрістер жоспары

1План және карта, масштабтар туралы түсінік

2.Топографиялық карталар мен пландар номенклатурасы

3. жер бедері карталар мен пландарда жер бедерін бейнелеу, топографиялық пландар мен карталардың шартты белгілері

4. План немесе карта бойынша инженерлік есептерді шығару.

Пландағы, яғни картадары кесiндi ұзындығының жердегi тиiстi кесiндiнiң горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Мас­штаб әрбiр план мен карта бетiнiң рамкасының оңтүстiк қабыр­ғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб) түрде көрсетiледi.

Картография уақыт пен кеңicтiктегi процестер мен құбылыстардың өзара бай­ланысы және өзгеруi туралы географиялық карталарды жасаумен әдiстердi пайдалану туралы ғылым. Карта дегенiмiз жер бетiнiң едәуiр территориясының жер­дiң қисықтығын еске ала отырып картографиялық проекцияда салғанан жазықтықтағы кiшiрейген кескіні. Карта арқылы ше­шiлетiн мiндеттердiң сан алуандығы мазмұны жағынан да, олар­дың масштабтары жағынан да әр түрлi карталардың қажеттi­лiгiн тудырады.

Олар ipi масштабты - 1 : 500, 1: 1000, 1: 2000, 1: 5000,1 : 10000, 1: 25000, 1: 50000,

орта масштабты -1:100000, 1:200000,

ұсақ масштабты - 1 : 500000, 1 : 1000000 болып бөлiнедi.

1 : 500, 1 : 1000, 1 : 2000 және 1 : 5000 масштабтағы топография­лық карталар топографиялық пландар деп аталады.

Топографиялық карталар үлкен территорияларра жасалады, олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлiнуiн жол-жол сызық, ал беттiң белгiciн картаның номенклатурасы деп атай­ды. Топографиялық картаның әрбiр бетi трапеция болып сана­лады, оған номенклатура берiледi. Карта бетiнiң номенклату­расы рамканың солтүстiк қабыррасының үстiнде орналасқан. Номенклатураның жанында, одан басқа осы жерде, ең ipi болып саналатын елдi мекендердің аты жазылады.

1-кесте. Масштаб

Масштаб	Беттің өлшемі	Номенклатура үлгілері
Ендікке	Бойлықта
1:1000000 1:500000 1:200000 1:100000 1:50000 1:25000 1:10000 1:5000 1:2000	4° 2° 40' 20' 10' 5' 2'30'' 1'15'' 25''	6° 3° 1° 30' 15' 7'30'' 3'45'' 1'52'',5 37'',5	М-41 M-41-A M-41-XXX M-41-60 M-41-60-Б M-41-60-Б-г M-41-60-А-а-1 M-41-60(256) M-41-60(256-и)

Топографиялық карталардың шартты белгiлерi шартты бел­гiлерден, оларды түрлi-түстi безендiруден, түсiндiрме жазулармен цифрлы белгiлерден туратын бiртутас жүйе болып табы­лады. Шартты белгiлер және олардың түр-түстерi жердiң әр түрлi объектiлерiн және тектік түрлерiн көрнекті көрсетедi. Түсiндiр­ме жазбалар және цифрлық белгiлеулер шартты белгiлердi кес­кiнделетiн объектiлердiң жеке ерекшелiктерi туралы мәлiмет­термен толықтырады.

Шартты белгiлер өзiнiң атқаратын мiндетi және қасиеттерi жағынан масштабтық, масштабтан тыс және түсiндiрме шартты белгiлер болып бөлiнедi.

Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгiле­piн Геодезия және картография бас басқармасы белгiлейдi жә­не оларды түcipy жұмыстарын жүргiзетiн барлық ведомстволар, мекемелер мен ұйымдар мiндеттi түрде орындауға тиic. Ic жү­зiнде қолдануға қолайлы болу үшiн кестелер түрiнде шығары­лады.

1:1 000 000 масштабты беттің номенклатурасы

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. [1] бет 25-26

2. [1] бет 27-28

3. [1] бет 28-29

4. [1] бет 29-30

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары (3,4 -тақырыптар) [1,7]

1. Масштаб. Масштаб дәлдігі

2. Номенклатура, карта және план

3. Карта бойынша инженерлік есептерді шығару

4. Картаның масштабтары.