Салық жүйесі және оның даму тарихы

Кіріспе

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет әдістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды.Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық және тәжірибелік дисциплиналардың,соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді.

Салық - өркениет үшін төленетін төлем. Оның қандай түрінен болмасын жалтаруға жол бермеу – бүгінгі күннің басты назарында. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі 2001 жылғы қабылданған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы Жарлығы барлық салық органдарына үлкен міндеттер жүктейді. Салықтан жалтарғаның, халықтан жалтарғаның болып шығатынын да түсіну қиын емес.Салық салынатын база жасау жөніндегі қорытынды жұмыстарға әзірлік проблемасы жетіп артылады. Бұл салада өзге де проблемалар жеткілікті. Қазіргі қолданып жүрген Салық кодексі тікелей ықпал ететін заң күшіне әлі де толық ие емес. Салық жөніндегі заңды дамыту тұжырымдамасын жасау саласындағы жұмыс әлі күнге дейін аяқталған жоқ.Салықтардың толық көлемде, уақытылы аударылуы және алынуы бюджет қорының толығыуын айқындайтын фактор болып табылады. Салық төлемдерінің бюджетке толық көлемге түсуінің алуан әдістерін қолданып, қадағаланбайынша енді- енді құқықтық мемлекет болуға бағдар ұстап отырған еліміздің бұл бағытта табысты қадамын қамтамасыз ету мүмкін емес. Өркениетті елдердегідей кәсіпорынның, ұйымның, кәсіпкердің қарапайым салық төлеушінің ең бірінші кезектегі міндетін салықтан құтылу екенін түсінетіндей жауапкершілікке жете қоймағанымыз әмбеге аян болса керек. Әлі де салықтын жалтарушылар, табысын кемітіп көрсетушілер, қайтсем заңдылықты айналып өтем деушілер баршылық. Осыдан келіп ортақ қазан - бюджет қоржыны толмайды. Бұл өз кезегінде зейнетақы мен бюджеттік мекемелер қызметкерлеріне еңбек ақының кешіктіріліп берілуіне соқтырады. Мемлекет акциз салығы сұраным мен ұсынымды реттеуге, сонымен бірге мемлекеттік бюджетті толықтыру үшін пайдаланады.

Жанама салықтардың екі түрі болып табылатың, және тарифқа немесе бағаға үстеме түрінде тағайындалады және де салық төлеушінің мүлкімен немесе кірістерімен байланысы болмайды. Жалпы салық дегеніміз - халықтан жиналып алынатын алым. Салықты төлеу нысандары мен әдістерінің дамуына үш ірі кезеңді айтуға болады:

Бірінші кезең - Дамудың бастапқы кезеңінде ерте заманнан орта ғасыр басына дейін мемлекеттіің салықты анықтау және жинауға арналған қаржылық ақпараты болмады. Қаражаттың тек жалпы сомасы анықталып, салық жинау қалаға немесе қауымға жүктелген.

Еінші кезең - екінші кезеңде елде мемлекеттік мекемелер желісі, оның ішінде қаржылық желі құрылып, мемлекет қызметінің бір бөлігін өз мойнына алады: Салық салу үлесін орнатады, салық салу процесін қадағалайды, бұл процесті кең мәселе төңірегінде анықтайды.

Үшінші кезең - жаңа кезең. Мемлекет салық белгілеу және төлеуге байланысты қызмет өз қолына алады, салық салу ережелері белгіленеді. Үкіметтің аймақтық органдары өзіндік деңгейі бола тұрып, мемлекет көмекшісінің ролін атқарады.

Бұл курстық жұмыс жанама салықтарының сипаттамасын береді, нарықтық экономикадағы жанама салықтарының мәнін қарастырады.

Салықтардың экономикалық мәні мен түрлері

Салық жүйесі және оның даму тарихы

Салықтардың теориялық негiздерi тек ғылым ретiнде тек XVII ғасырдан бастап қана қалыптасты және оның негiзгi қатысушысы шотландиялық философ Адам Смит болды.

Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады.

Салықтардың даму тарихын мыңжылдықтармен өлшеуге болады. Салықтардың ең алғаш пайда болуы - мемлекет пен қоғамның әр түрін кластарға бөлiнуiмен бiрге пайда болды. Салық салудың қалыпты теориялық негiздерiнiң пайда болу тарихы көне ғылым түріне жатпайды. XVII ғасырға дейiн салықтар жайлы барлық көзқарастар кездейсоқ сипатта болды, яғни ғылымдардың, ешқандай салаларында ешкiм өзiнше ғылым ретiнде мойындамады.

Қазiргi мемлекеттердiң көптеген жақтары Ежелгi Римде пайда болды. Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi жер салығы болды. Оның орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Салық салудың негiзгi формалары да қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және жүзiмнiң көлемiне салынатын салық.

Басқа да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.

Провинцияның әрбiр тұрғыны бәрiне ортақ жанбасылық салықты төлеуi керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1% ставка бойынша құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша.

Мұраға салынатын салық тек Рим тұрғындарына ғана салынды. Салық мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскердi зейнетақымен қамтамасыз ету үшiн жұмсалған.

ХlХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар үлкен рөл атқара бастады. Сол iрi қалалардың табыстары неден құралды? Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық түсiмдер барлық табыстардың 60%-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар мен қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-75%-ын құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57%-ын құрады. Тiкелей салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы салықтың бұл түрі 4,14 млн. тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.руб. болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi қайта бағалауға байланысты болды.

Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншiкке салық салу келесi салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әл-ауқат салығы, мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық, капитал өсiмiне салынатын салық, мүлiктiк нақтылай түрлерiне салынатын салық (жерге, құрылысқа).

Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын салық –бұл меншiк иесiнен екiншiсiне сый түрінде өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).

Көптеген елдерде салықтың бұл түрлерi жеке –жеке әрекет етедi, ал кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық бiр салық ретiнде қарастырылған. Бiрақ, бiрiншi жағдайда салықтар ереже бойынша жалпы нормалармен реттеледi және салық ставкалары мен салық салынатын соманы анықтау тәртiбi бiрдей.

Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлiк және сыйға салынатын салық орталық (федералды) деңгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салық салу ставкалары күрделi прогрессия бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне байланысты топтарға бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер, II-ерлi-зайыптылар, III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының жүйесi белгiленген. Салықтық классқа салық салу сомасы көлемi де тәуелдi.

Салық саясаты

Салық – құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша, мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр бөлiгi.

Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан көрсетiлген қызмет көрсетуiнен тұскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс. Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет салықтардың экономикасын дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.

Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.

Дүниежүзiлiк тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi бар:

· фискалдық функция;

· бөлу функциясы;

· реттеушiлiк функциясы;

· бақылау функциясы;

· қолдау және мадақтау функциясы.

Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi ең негiзгi қызмет болып табылады. Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы ²Фискон² латын сөзi, қазақша ²Себет² деген мағынаны бiлдiредi.

Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың әртұрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асырылуынадағы салықтарға прогрессивтi салық ставкалары және тағы да басқалар жатады.

Салықтардың реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi, салық ставкалары, салық жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналады.

Жоғарыда аталған салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына әкелiп соқтырды.

Реттеушiлiк қызметi өзi екi функциядан тұрады:

1. ынталандыру - мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын төмендету немесе жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне жағдай жасау;

2. шектеу - мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.

Бақылау қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекет салық төлеушi заңды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына, жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне бақылау жасап отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге асырылады.

Қолдау немесе мадақтау қызметi. Кез–келген мемлекетте қоғам алдына ерекше еңбегi сiңген азаматтар категориялары бар. Бұл азаматтарға мемлекет қандай жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар арқылы жүзеге асырылады (еңбек ерi, Ұлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар). Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету жолдарын белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық саясатын анықтайды.

Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынастағы әртүрлi элементтен тұрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады:

· салық обьектiсi - табыс, мүлiк, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және тағы да басқалар;

· салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке заңды тұлғалар;

· салық көзi-салық салынатын табыс;

· салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.

Ставкалар тұрақты және проценттiк болып бөлiнедi.

Тұрақты ставкалар салық обьектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне байланыссыз өлшем бiрлiгiне тұрақты сомамен тағайындалады.

Ал проценттiк ставкалар 3 түрге бөлiнедi:

1. үдемелi немесе прогрессивтi ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұдайы, үдеп өсiп отырады;

2. регрессивтi ставкалар керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне сәйкес азайып отырады;

3. пропорционалды ставкалар салық салу обьектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз тұрақты 1%-пен тағайындалады;

Салық оклады салық төлеушiнiң белгiлi-бiр салық обьектiсiне төлейтiн салық сомасы;

Салық жеңiлдiктерi заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзiмiн ұзарту жатады;

Салық төлеу мерзiмi - салық төленетiн уақыт;

Салық төлеу тәртiбi белгiлi - бiр мерзiмде салықты төлер кезiнде, алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керектiгiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi - бiр дәйектiлiктi белгiлейдi. Салық төлеудегi дәйектiлiк заң жүзiнде бекiтiледi де, келесi тәртiппен жүзеге асырылады:

1. Барлық мүлiкке салынатын салық төленедi, содан кейiн акциздер мен баж салығы төленедi;

2. Жергiлiктi салымдар мен алымдар;

3. Басқа да салықтар мен алымдар төленедi;

4. Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтары мен мiндеттерi - салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi;

5. Салықтың төленуiн бақылау және салық заңдарын бұзғаны үшiн белгiленетiн салықтық жазалар;

Кез-келген мемлекетке салықтардың көп түрлi болуына байланысты олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:

· салық салу әдiсi бойынша;

· салық төлеушi субьектiге байланысты;

· салықтардың бюджетке аударылуына қарай;

· салықтардың бағытты мақсатарына қарай.

Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге бөлемiз.

Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан, мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық табыс алушыларға мүлiк иелерiне, тiкелей салына бередi.

Тiкелей салық:

· халықтың табыс салығы;

· кәсiпорын табысына салық;

· капитал өсiмiне салық;

· мұрагерлiк пен сыйға тартуға;

· мүлiктiк салық.

Тiкелей салықтардың өзi нақты және жеке салықтарға бөлiнедi.

Нақты салықтар – салық төлеушiден емес салық төлеушiнiң табысы мен мүлкiнен ұсталынатын салық болып табылады.

Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.

Тiкелей салықтың ең басты артықшылығы болып, егер де мемлекетте экономикалық кризис болмаса тiкелей салықтар мемлекеттiң қазынасына тұрақты және ұлғаймалы түрдегi салық мөлшерiн әкелiп отырады.

Ал кемшiлiгi болып тiкелей салықтар бойынша жеңiлдiктер заңсыз түрде қолданылуына мүмкiндiктердiң көп болуы.

Жанама салықтар салықтың - соңғы тұтынушыға ауысуы арқылы жүргiзiлетiн салықтар немесе бағаға үстеме түрінде жүргiзiлетiн салықтар. Жанама салық тауарды тұтыну немесе сату кезiнде салынады. Бұларға акциздер, қосылған құн салығы және кеден баж салығы.

Жанама салықтардың өзi индивидуальдi жанама салықтар, әмбебап және фискальдi монополиялы жанама салықтар түрінде бөлiнедi.

Индивидуальдi жанама салықтарға – акциз салығы жатады.

Әмбебап жанама салықтарға – қосылған құн салығы жатады.

Фискальдi монополиялы жанама салыққа баяғы кеңес одағына әрекет еткен айналым салығы жатады.

Жанама салықтардың қолданылуында ең басты кемшiлiгi болып тауарлардың жұмыстардың және көрсетiлген қызметтердiң құнының, бағасының өсiп кетуi табылады.

Ал жанама салықтардың ең басты артықшылығы салық төлеушiлердiң салықты төлеуден жалтарудың ешқандай мүмкiндiгiнiң болмауы.

Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi:

а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар.

ә) Кәсiпорындар, ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн салықтар.

Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:

а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;

ә) Жергiлiктi салықтар;

б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.

Салықтардың бағытты мақсаттарына қарай жалпы және арнайы болып бөлiнедi.

Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшiн пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын қаржыландыру үшiн қолданылады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесiн мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, салық заңдары мен салыққа қатысты актiлер, салық салу органдары мен салық қызметi құрайды.

Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасақтаудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына және саяси – әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызды.

Салық жүйесi – нарықтық қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы 25 желтоқсанда ең алғашқы ¢¢Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңы¢¢ қабылданды.

Кез-келген елдiң салық жүйесi таңдалған салық салу обьектiсiне табыстарға немесе шығындарға тәуелдi болады. Нарықтық экономикасы тұрақты және өнеркәсiбi дамыған елдер үшiн салық салу обьектiсi ретiнде табысты ерекше қолдану моделiн пайдалану тән. Ал өтпелi кезеңдегi, яғни дағдарыстық жағдайдағы, оның есесiне салық салынатын базасы тар Қазақстан мемлекетi салық салу обьектiсi ретiнде шығындарды қолданады. Сонымен бiрiншi жағдайда белсендiлiк түрде тiкелей салықтар, ал екiншi жағдайда жанама салықтар қолданылады.

Салық объектiсi - салық салу барфсында мемлекет заң бойынша салық ұсталынатын объектiнi көрсету қажет немесе салық салынатын барлық заттар, салық объектiсiне жатады. Мысалы, мүлiк, тауар, жер, табыс және тағы басқалар.

Салық субъектiсi – заң бойынша салық төлейтiн салық төлеушiлер немесе заңды және жеке тұлғалар. Салықтардың әрқайсысының объектiлерiне тоқталайық.

Корпорациялық табыс салығын Қазақстан Республикасының тұрақты мекемелерi арқылы немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар төлейдi. Корпорациялық табыс салығының объектiлерiне – салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық салынатын табыс, Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы жатады.

Салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлейдi. Жеке табыс салығы салынатын объектiлер: төлем көзiнен салық салынатын табыстар, төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар жатады. Салық салынбайтын айналым:

- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк көмек, жәдемақылар және өтемдер;

- балаларға және асырауындағы адамдарға алынатын алименттер;

- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек мiндеттерiн орындау кезiнде мертiгуiне немесе денсаулығының өзге де зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;

- жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардағы салымдары бойынша оларға төленетiн сыйақылар және борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы;

- мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк облигациялармен жасалған операцияардан түскен табыстар;

- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн төлемдер;

- лотерея, ұтыстар (5 айлық есептiк көрсеткiш);

- қоғамдық жұмыстар және кәсiби оқуларға байланысты төлемдер;

- гранттар қаражаты есебiнен төленетiн төлемдер (еңбекақы түріндегi төлемдерден басқа);

- сапарлармен байланысты жағдайларда төленетiн төлемдер (Қазақстан Республикасы аумағында);

- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғауда;

- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiр жолғы төлемдер;

- айлық есептiк көрсеткiшiнiң 50 еселенген шегiндегi төлемдер;

- қызметтiк iссапарлар кезiнде төленетiн өтемдер;

- Қазақстан Республикасы азаматы болып табылмайтын дипоматиялық немесе консульдық қызметкерлердiң ресми табыстары;

- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;

- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;

- геологиялық – барлау, топографиялық - геодезиялық және iздестiру жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым ақшасы;

- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;

- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;

- мұраға, қайырымдылық түрінде алған мүлiктiң құн;

- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;

- он алты жасқа толмаған балалардың демалыс жолдамалары;

- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;

- сот шешiмi бойынша тағайындалған сомалар;

- зейнетақы жинағының сомалары.

Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулердi) өндiру және олардың айналысы процесiнде қосылған, оларды өткiзу бойынша салық салынатын айналым құнының бiр бөлiгiн бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезiндегi аударымды бiлдiредi. Салық салынатын айналым бюджетке төленуге тиiстi қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшiн төленуге тиiстi қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретiнде анықталады.

Қосылған құн салығының объектiлерi - салық салынатын айналым, салық салынатын импорт.

Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағы осы тауарларды импорттайтын заңды тұлғалар, олардың фирмалары мен өкiлдiктерi, жеке тұлғалар мен резидент еместер импортталатын тауарларға қосылған құнға салық төлеушiлер болып табылады.

Салық салынатын айналымның мөлшерi қолданылатын бағалар мен тарифтерге сүйенiп, оларға қосылған құнға салынатын салықты енгiзбей, сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны негiзiнде, бiрақ сауда-делдалдық қызмет үшiн оларды сатып алу бағасынан төмен болмайтындай етiп анықталады.

Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) айырбастау кезiнде немесе оларды өтемсiз берген кезде салық салынатын айналым, айырбастау немесе беру кезiнде салық төлеушiлерде қалыптасатын қосылған құнға салынатын салықты оларға енгiзбей, бағалар денгейiн негiзге ала отырып, iс-жүзiндегi қалыптасқан шығындардан төмен болмайтындай етiп анықталады.

Берiлген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құнына жалақы мен басқа да төлемдер заттай түрде төленген жағдайда, қосылған құнға салынатын салық сомасы негiзделедi.

Егер тауарлар (жұмыстар, қызметтер) салық төлеушiге оның кәсiпкерлiк мақсаты үшiн жеткiзiлсе, бiрақ салық төлеушi немесе өзге де тұлғалар жеке мақсаттарына өтемсiз пайдаланған болса, онда мұндай тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны салық салынатын айналым ретiнде қаралады. Негiзгi құрал жабдықтарды қоса алғанда, тауарлар бүлiнген, жойылған кезде (қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды, сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайларды қоспағанда) осы тауарлардың құны салынатын салық айналым ретiнде қарастырылады. Қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды бүлдiрген, жоғалтқан кезде олардың есепке алу құны қосылған құнға салынатын салық салуға жатпайды. Тауарларды сауда делдалдық қызмет бойынша экспортқа сатқан кезде сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырма Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын осындай тауарларды сату кезiнде қолданылатын ставкалар бойынша салық салуға жатады. Қосылған құнға салынатын салықты төлеушi таратылған жағдайда, оның тауарларының қалдығы, оның iшiнде есепке алу көзделген қосылған құнға салынатын салықпен бiрге бұрын сатып алынған негiзгi құрал- жабдықтар бюджетпен есеп айырысу мақсатында салық салынатын айналым ретiнде қарастырылады. Қосылған құнға салынатын салықпен бiрге бұрын сатып алынған қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды сату кезiнде салық салынатын айналым сатып алу құны мен есепке алу құнының арасындағы айырма түрінде табыс болып табылады. Бұл орайда есептеу құны деп тауарлардың баланстық құны түсiнiледi.

Құрылыс, құрылыс – монтаж, жөндеу - құрылыс жұмыстарын жүзеге асыру кезiндегi салық салынатын айналымды анықтайды. Үй тұрғызу және жөндеу жөнiндегi құрылыс, құрылыс-монтаж, жөндеу-құрылыс жұмыстарын жүзеге асыру кезiндегi салық салынатын айналым орындалған және тапсырысшы осы төлеуге қабылдаған жұмыстардың құны болып табылады.

Меншiктi өндiрiстiк мұқтаждары үшiн шаруашылық әдiспен орындалған құрылыс, құрылыс - монтаж және жөндеу құрылыс жұмыстарын жүзеге асыру кезiнде пайдаланылған тауарлар, жұмыстар және қызметтер бойынша бұрын есепке алуға жатқызылған қосылған құнға салынатын салық сомасы есептен шығарылуға және құрылыстың немесе объектiнiң құнын өсiруге жатқызылады. Аталған салық сомаларын есептен шығару құрылыс, құрылыс-монтаж және жөндеу - құрылыс жұмыстарын жүзеге асыруға арналған тауарлардың, жұмыстары мен қызметтердiң бiрiгуi шамасында жүргiзiледi. Шаруашылық әдiспен салынған объектi iске асырылған жағдайда, бұрын объектiнiң құнын өсiруге жатқызылған қосылған құнға салынатын салық сомасы, растайтын құжаттар бар болған жағдайда, оның құнынан шығарылып тастауға және есепке алуға жатқызылады.

Тасымалдауды жүзеге асырушы салық төлеушiлерде жол жүру билеттерiн сату кезiнде салық салынатын айналымға осындай салық төлеушiлердiң өз күшiмен көрсететiн тасымалдау бойынша қызметтер бөлiгiндегi билеттер құны енгiзiледi. Жасалған шарттар бойынша басқа тасымалдаушылардың жол жүру билеттерiн сату кезiнде салық салынатын айналым билеттердi сату жөнiндегi қызметтердiң құны негiзiнде анықталады. Тасымалдаудың өз құны осы тасымалдаудың тiкелей жүзеге асыратын салық төлеушiнiң салық салынатын айналымына енгiзiледi. Тасымалдауды тiкелей жүзеге асырмайтын көлiктiк экспедиторлық қызметтер көрсететiн салық төлеушiлерде тасымалдау құны салық салынатын айналымға енгiзiлмейдi.

Акциздер - Қазақстан Республикасы аумағында импортталатын тауарларға салынады.

Салық салу объектiсi болып:

· акциз төлеушiнiң өзi жасап шығарған және өндiрген және ыдысқа құйылған акцизделетiн тауарлар мен жүзеге асырылатын операциялар;

· бензиндi және дизель отынын бөлшек, көтерме (авиациялық бензиндi қоспағанда) саудада өткiзуi;

· мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген акцизделетiн тауарларды өткiзу;

· ойын бизнесi саласындағы қызметтi жүзеге асыруы;

· лотереяларды ұйымдастыру және өткiзуi;

· акцизделетiн тауарлардың, акциз алымы маркаларының бүлiнуi, жоғалуы акциз алынатын объект болып табылады.

Акциз салығы салынбайтын айналымға:

· акцизделетiн тауарлар экспорты;

· уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн квоталар шегiндегi этил спиртi;

· этил спиртi емдiк және фармацевтiк дәрi-дәрмек әзiрлеу үшiн мемлекеттiк медицна мекемелерiне аударылса;

· 0,1 литрден аспайтын тұтынушылардың ыдысындағы құрамында спиртi бар медициналық мақсаттағы өнiм жатпайды.

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерiн - техногендiк минералды құрылымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан Республикасы жер қойнауын пайдалану жөнiндегi операцияларды жүзеге асыру және заңды тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдердi төлеушiлер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi:

· бонустарды;

· қол қойылатынын;

· коммерциялық табуды;

· роялтидi;

· өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесiн есептеу мен төлеу тәртiбiн белгiлейдi.

Әлеуметтiк салық - Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, шетелдiк заңды тұлғалардың филиалдары мен өкiлдiктерi, қызметтiң жекелеген түрлерi үшiн арнаулы салық режимiнiң басқа, арнаулы салық режимiн қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсiпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып табылады. Салық салу объектiсi болып:

- мемлекеттер, мемлекеттердiң, үкiметтер және халықаралық ұйымдар желiлерi арқылы берiлетiн гранттар қаражаты есебiнен жасалатын төлемдер;

- Қазақстан Республикасы Президентi Қазақстан Республикасы үкiметi белгiлейтiн мемлекеттiк сыйақылар, степендиялар;

- спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшiн белгiленетiн ақшалай наградалар;

- ұйым таратылған немесе жұмыс берушiнiң қызметi тоқтатылған, қызметкерлердiң штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда жеке еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасы заңдарымен белгiленген мөлшерлерде төленетiн өтемдер;

- пайдаланылмаған еңбек демалыс үшiн жұмыс берушiнiң қызметкерге төлейтiн өтемдерi;

- Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердiң мiндеттi зейнетақы жарналары болып табылады.

Жер салығы.

Жер салығын төлеушiлер:

- жеке меншiк құқығындағы;

- тұрақты және пайдалану құқығындағы;

- бастапқы өтеусiз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектiлерi бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушiлер болып табылады.

- Шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнайы салық режимi қолданылатын қызметте пайдалынатын жер учаскелерi бойынша бiрыңғай жер салығын төлеушiлер мыналар болып табылады:

- мемлекеттiк бюджет есебiнен ғана қамтылатын ұйымдар;

- жер қойнауын пайдаланушылар:

- уәкiлеттi органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерiнiң мемлекеттiк кәсiпорындары;

- Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестiрiлген адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала кезiнен мүгедектiң ата—анасының бiреуi:

- тұрғын үй қоры, соның iшiнде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелерi;

- жеке үй шаруашылығын жүргiзу, бау-бақша шаруашылығы үшiн берiлген және құрылыс алып жатқан жердердi қоса алғанда, саяжай құрылысына арналған жер учаскелерi;

- аражға арналған жер учаскелерi бойынша;

- тұрғын үй қоры, соның iшiнде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелерi және үй маңындағы жер учаскелерi бойынша

- ''ардақты ана'' атағына ие болған алтын алқа наградасы мен марапатталған көп балалы аналар.

Дiни бiрлестiктер жер салығын төлемейдi. Салық кодексi бойынша мемлекеттiк бюджет есебiнен қамтылатын ұйымдар, уәкiлеттi органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерiнiң мемлекеттiк кәсiпорындары, дiни бiрлестiктер жалға берген жер учаскелерi бойынша салық төлеуден босатылмайды. Егер жер учаскелерiн иелену немесе пайдалану құқығын растайтын құжаттарда немесе тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе, бiрнеше тұлғаның ортақ меншiгiндегi жер учаскесi бойынша осы тұлғалардың әрқайсысы жер салығын төлеп отырады.

Жер учаскесiне құқықты куәландыратын құжаттар болмаған жағдайда, пайдаланушыны жер учаскесiне қатысты жер салығын төлеушi ретiнде тану үшiн осындай учаскенi оның нақты иеленуi және пайдалануы негiз болып табылады.

Салық салу объектiсi: жер учаскесi (жер учаскесiне ортақ үлестiк меншiк кезiнде—жер үлесi) салық салу объектiсi болып табылады.

Мыналар салық салу обектiсi болып табылмайды:

- елдi мекендердiң ортақ пайдалануындағы жер учаскелерi. Алаңдар, көшелер, өткелдер, жолдар, жағалаулар. Парктер, скверлер, бульварлар, су қоймалары, жағажайлар, зираттармен халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзгеде объектiлер (су құбырлары, жылу құбырлары, тазарту құрылғылары және басқада ортақ пайдаланылатын инженерлiк жүйелер).

- ортақ пайдаланудағы мемлекеттiк автомобиль жолдары желiсi алып жатқан жер учаскелерi.

Көлiк құралдары салығы. Көлiк құралдары салығын төлеушiлер меншiк құқығында салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар мен меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлiмшелерi көлiк құралдары салығын төлейдi.

Қазақстан Републикасының үкiметi белгiлейтiн көлiк құралдарына қажеттi нормативтерi шегiнде бiрыңғай жер салығын төлеушiлер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының үкiметi тiзбесiн белгiлейтiн мамандандырылған ауыл шаруашылық техникасы бойынша бiрыңғай жер салығын төлеушiлердi қоса алғанда, ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушiлер көлiк құралдары салығын төлейдi және мемлекеттiк бюджет есебiнен ғана қамтылатын ұйымдарда төлейдi.

Салық салу объектiсi болып табылатын бiр автокөлiк құралы бойынша Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестiрiлген адамдар көлiк құралын салығын төлейдi. Салық салу объектiсi болып табылатын бiр авто көлiк құралы бойынша — меншiгiнде мотоколяскалары мен автомобильдерi бар мүгедектерде төлейдi.

Салық салу объектiсi болып табылатын бiр автокөлiк құралы бойынша—Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистiк Еңбек Ерлерi, Халық қаһарманы атағын алған, үш дәрежелi Даңқ орденiмен және Отан орденi мен наградталған адамдар, Ардақты ана атағын алған, Алтын алқа, Күмiс алқа, алқаларымен наградталған көп балалы аналар да төлейдi.

Ауыл шаруашылық құрылымынан шығу нәтижесiнде пай ретiнде алынған, пайдаланылған мерзiмi 7 жылдан асқан жүк автомобильдерi бойынша жеке тұлғалар көлiк құралдары салығын төлемейдi.

Салық салу объектiлерi, уәкiлеттi органда мемлекеттiк тiркеуге жататын және есепте тұрған көлiк құралдары, тiркемелердi қоспағанда, салық салу объектiлерi болып табылады, ол мыналар:

- жүк көтергiштiгi 40-тонна және одан асатын карьерлiк автосамосвалдар;

- мамандандырылған медициналық көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып табылмайды.

Салық салу обьектiсi болып мыналар табылады: заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер үшiн негiзгi құралдар мен материалдық емес активтер, бухгалтерлiк есепте белгiленген материалдық емес обьектiлер, материалдық емес активтер.

Концервацияда тұрған негiзгi құралдар, жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттiк автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары (бұрылу белдеулерi, тоннель, көпiр, жол торалдары) инвестициялық жоба шеңберiнде пайдалануға жаңадан енгiзiлген негiзгi құралдар салық салу обьектiлерi бойынша салық базасы болып табылады.

Мүлiк салығы нақты тiкелей салық қатарына жатады. Мүлiк салығы сомасы салық төлеушiнiң табыс көлемiне қарай емес, мүлкiнiң құнына қарай анықталады.

Салық төлеушiлер: меншiк иесi, меншiктi сенiм бiлдiрiп басқару, шаруашылық жүргiзу құқығындағы салық салу объектiлерi бар заңды және жеке тұлғалар мүлiк салығын төлеушiлер болып табылады.

Салық салу объектiлерi:

· кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың негiзгi өндiрiстiк және өндiрiстiк емес қорлары көлiк құралдарына, салық салынатын көлiк құралдарынан басқасы;

· жеке тұлғалардың кәсiпкерлiк қызметте пайдаланылмайтын, азаматтардың жеке пайдалануындағы Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан тұрғын үйлер, пәтерлер, саяжай құрылыстары, гараждар, өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй жайлар болып табылады.

Салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi айқындау үшiн, сондай-ақ салық мiндеттемелерiн есептеу үшiн негiз болатын бастапқы құжаттар, бухгалтерлiк есептiң тiркелiмдерi және өзге де құжаттар есеп құжаттамасы болып табылады. Құжаттама қағазда және электрондық көздерде жасалады және талап мерзiмi өткенге дейін сақталады. Олар:

· қызметiн жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттарға сәйкес жүзеге асыратын салық төлеушiлердiң есеп құжаттамасы;

· тiркелген активтердiң, соның iшiнде қаржы лизингi бойынша белгiленген активтiң құнын растайтын есеп құжаттамасы осындай актив бойынша амортизациялық аударымдар есептелетiн құжаттамасы;

· амортизациялауға жатпайтын тiркелген активтердiң құнын растайтын есеп құжаттамасы талап қою мерзiмi өткенге дейiн сақталады.

Бастапқы құжаттарды және бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн салық төлеушi мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жасайды. Ал, шет тiлiнде жасалған құжаттамалар мемлекеттiк немесе орыс тiлiне аударылады.

Есеп құжаттамасы электрондық көздерде жасалған кезде салық төлеушi мониторинг кезiнде және тексеру барысында салық органдырының талап етуi бойынша мұндай құжаттардың қағазға түсiрiлген көшiрмелерiн беруге мiндеттi.

Салық объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң бөлек-бөлек есебi жүргiзiледi. Мұндай есептi бухгалтерлiк есеп деректерi негiзiнде есеп-қисапты жүзеге асыру арқылы, әрбiр қызмет түрі бойынша бөлек жүргiзедi. Белгiлi бiр қызмет түріне жатқызылған барлық кiрiстер мен шығыстар тиiстi есеп құжаттамасымен расталуға тиiс.

Салық есептiлiгi - салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар құжаттама.

Салық есептiлiгiне мынадай құжаттар, сондай-ақ олардың қосымшалары мен қосымша нысандары кiредi:

· салықтың әрбiр түрі және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер бойынша, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорына мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша салық жасайтын салық декларациялары, есеп қисабы;

· резидент емес жеке тұлғаға салынатын жеке табыс салығының болжанған сомасы туралы өтiнiш;

· арнаулы салық режимдерiн қолдануға, патент алуға өтiнiштер;

· салық салу объектiлерi мен салық салынуға байланысты объектiлердi есепке алуды тiркеу карточкаларын алуға өтiнiштер;

· қосыған құн салығын бюджеттен қайтарып алуға өтiнiштер;

· қосылған салық салуды болғызбау туралы халықаралық шарттар нормаларын қолдануға бегiленген өтiнiштер;

· шот- фактура тiзiлiмi;

· электрондық мониторингке жататын, салық төлеушiлер табыс ететiн құжаттама.

Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық агентi не олардың өкiлдерi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды. Салық есептiлiгi қағазда немесе электрондық көздерде мемлекеттiк немесе орыс тiлiнде жасалады. Салық есептiлiгi электрондық көздерде жасалған кезде салық төлеушi, салық агентi салық органдарының талап етуi бойынша осындай құжаттардың қағазға түсiрiлген көшiрмелерiн табыс етуге мiндеттi. Қағазға тiркелген салық есептiлiгiне салық төлеушi, салық агентi қол қоюға, сондай-ақ ол салық төлеушiнiң, салық агентiнiң мөрiмен расталуға тиiс. Салық есептiлiгi электронды түрде жасалған кезде электрондық құжат салық төлеушiнiң электрондық сандық қол таңбасымен куәландырылуға тиiс. Салық төлеушi жеке тұлғаның өзi болмаған не ол iс-әрекетке қабiлетсiз болған жағдайда, салық есептiлiгiне оның өкiлi қол қойып, куәландырады. Салық төлеушiнiң, салық агентiнiң салық есептiлiгiн жасау жөнiнде қызмет көрсететiн өкiлi оған қол қойып, мөр басуға және өзiнiң салық төлеушi ретiнде тiркеу нөмерiн көрсетуi тиiс. Есептердiң дұрыстығына салық агентi жауап бередi.

Салық төлеушi қайта ұйымдастырылғанда, таратылғанда, қайта ұйымдастырылған, таратылған әрбiр салық төлеушiге салық кезеңi басталғаннан қайта ұйымдастырылу және тарату аяқталған күнге дейiн тиiсiнше бөлу, тарату және өткiзу баланстарының негiзiнде салық есептiлiгi бөлек-бөлек жасалады. Мұндай есептiлiк салық органдарына қайта ұйымдастыру немесе тарату туралы шешiм қабылданған күннен бастап он бес күн iшiнде табыс етiледi.

Салық төлеушiлер, салық агенттерi салық есептiлiгiн өз қалауы бойынша:

· өзi келу тәртiбiмен;

· хабарланатын етiп почта арқылы тапсырыстық хатпен;

· уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген жағдайларда ақпаратты компьютерлiк өңдеуге болатын электронды түрде табыс етуге құқылы.