Халықтың өмір сапасы ұғымы және анықтамасы
ЧАСТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ «ЦЕНТР ИССЛЕДОВАНИЙ
ПРИКЛАДНОЙ ЭКОНОМИКИ»
|
| Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын сипаттайтын индикаторларды талдау |
| |||||||
| |||||||
| |||||||
|
Мазмұны
| Бет. | |
| 1. Кіріспе | 3 |
| 2. Халықтың өмір сапасы ұғымы және анықтамасы | 6 |
| 3. Халықтың өмір сапасын бағалаудың озық халықаралық тәжірибесіне шолу | |
| 4. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларының тізбесі | |
| 5. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын талдау және бағалау | |
| 6. Өңірлер халқының өмір сапасын интегралдық бағалау | |
| 7. Қорытындылар және ұсынымдар | |
| 8. Пайдаланылатын материалдар және интернет-ресурстар тізімі | |
Кіріспе
Қазақстан жоғары өмір стандарттары бар әлеуметтік мемлекет құруға бағдар жариялады. Бұл ұстаным Мемлекет Басшысының мәлімдемелерінде көрініс табады. Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы қаңтардың соңында Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей: «Алдағы онжылдықтың маңызды міндеті – Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасын және деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылықты және қорғалуды нығайту» [8]. Бұл ретте, мемлекет тек қана өзінің азаматтарының жоғары өмір сапасы принциптерін ресми жариялап қоймай, сондай-ақ, бұл салада жетістіктерге қол жеткізуде.
Дегенмен «өмір сүру деңгейі» және «өмір сапасы» - мәні жағынан жақын ұғымдар болғанмен, олар барабарлығы жағынан алшақ. Материалдық қамтамасыз етілген болып, бұл ретте таза суға, сапалы медициналық қызмет көрсетуге, сапалы тамаққа және басқа да өркениет өнімдеріне қол жетімді болмауы мүмкін. Бұл қиыстырылған өмір сапасы болып табылады.
Өмір сапасы және адамның жанжақты дамуы – бұл санаттар экономикалық өсу және қоғамның дамуы проблемаларының қазіргі заманғы тәсілдерінің мазмұндық сипаттамасын құрайды. Бұл проблемалардың қойылуы және өзектілігі XX ғасырдың соңында жаңа болып көрінген жоқ. Ғылыми ойдың дамуының әртүрлі кезеңдерінде ойшылдар бұл тақырыпқа жүгінген. философиялық, экономикалық, әлеуметтану жұмыстарының негізхгі мәселесі болды. Адамның өмір сапасы және дамуының қазіргі заманғы тұжырымдамаларын көне ойшылдардың еңбектерінен, көптеген мәдениеттерден және діндерден табуға болады. Бірақ адамның проблемалары – оның өмір сапасы және дамуы – екінші кезекте болған кезде экономикалық ғылымда ерекше айқын пайда болған ұзақ мерзімді кезең бар. Өткен ғасырда экономикалық мақсаттарға қол жеткізу ретіндедамуға қадам басу басым болды. Адам экономикалық теорияларда тек қана өндіріс құралы ретінде түсіндіріліп, «адам факторына» айнады. Дегенмен 60-жылдардан бастап адамның өмір сапасы және дамуы проблемалары қайтадан әлемдік экономикалық ғылымның әртүрлі мектептері мен бағыттарының назарын барынша аудара бастайды.
Танымал халықаралық ұйымдар және зерттеуорталықтары бұл проблемаларды өздерінің ғылыми әзірлемелері мен талқылауларында көтере бастады. Алайда тек қана XX ғасырдың соңғы онжылдықтарында экономикалық және әлеуметтік теорияда бұл проблемаларға елеулі бетбұрыс байқалды. Бұл процесте мынадай факторлар елеулі орын алды: ол үшінадамның экономикалық мақсаттарға және міндеттерге бағынышытылығы ерекше тән даму проблемаларының неоклассикалық тәсілінің барынша айқын болып келе жатқан шектелгендігі; әлеуметтік қарама-қайшылықтардың күрт тереңдеуі және оларды экономикалық теорияның дәстүрлі тәсілдері негізінде шешудің мүмкін еместігі; институционализмнің қарқынды дамуы және институционалдық тәсілдің қолдану аясының кеңеюі; экономикалық өсуді қамтамасыз етуде адамның орнын өзгерту; әлеуметтанудың экономикалық ғылымға әсерінің күшеюі.
Осыған байланысты 1980-жылдардың соңы және 1990-жылдардың басы адамның орны жаңа ракурстардан қарастырыла бастаған тұжырымдамалар және теориялардың қалыптасымен есте қалды. Ең алдымен, бұл тұрақты даму тұжырымдамасы және адамның даму тұжырымдамасы, олардың өзекті идеясы адамның экономикалық өсу ресурсы емес, оның мақсаты екендігі туралы ереже болып табылады.
Қазіргі заманғы сапа тұжырымдамалары өмір сапасы ретінде әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени-идеологиялық, экологиялық факторлардың және жеке адамның өмір сүру шарттарының, қоғамдағы адамның орнының кешенді сипаттамасы түсініле бастады.
Қазіргі мыңжылдықтың басынан бастап әлемде орын алған ғаламдық оқиғалар сондай-ақ, қызығушылықты күшейту үшін серпін берді. Өмір деңгейі және сапасы Проблематикасы кенет қазіргі заманғы мемлекет үшін барынша маңызды мәселелердің бірі болды. Бұл пайдымдауға растау ретінде көптеген факторлар, оның ішінде жақын уақыттағы Таяу Шығыстағы «араб көктемі» деп аталатын оқиғалар болды. Әлемдік дағдарыс нәтижесінде халықтың негізгі көпшілігінің өмір деңгейі мен сапасының төмендеуі жалпы бірқатар араб елдерінің басқарушы режимдері тақтан тайған оқиғаларға алып келді. Өңірдегі жағдайдың одан әрі тұрақсыздануы өмір сапасының одан әрі құлдырауына әкеп соқты.
Қоғамның әл-ауқаты көбінесе, өз кезегінде, оның толық ақпаратпен жеткілікті қамтылуына және ақпарат қазіргі заманғы қоғамда проблемаларды қаншалықты толық көрсететіндігіне байланысты мемлекеттің дұрыс таңдап алынған әлеуметтік саясатына байланысты. Өмір деңгейі мен сапасының проблемаларының шешілуіне елдегі одан әрі қайта құрулардың бағыттылығы мен қарқындары және түбінде қоғамдағы саяси, әрі тиісінше экономикалық тұрақтылық байланысты. Бұл проблемаларды шешу орталық мәні адам, оның әл-ауқаты, дене және әлеуметтік саулығы болатын мемлекет әзірлеген белгілі бір саясатты талап етеді. Міне сондықтан осылай немесе өзгеше өмір сүру деңгейінің өзгеруіне алып келуі мүмкін барлық қайта құрулар халықтың ең әралуан топтарында үлкен қызығушылық тудырады.
Бұл мағынада Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты күмәнсіз өмірдің сапалық көрсеткіштерінің ұзақ мерзімді дамуына әлеуметтік бағдарланған, бағытталған ретінде объективті анықталады. Бұған қол жеткізу үшін мемлекет көптеген мемлекеттік даму бағдарламаларын әзірледі және ресми жариялады.
Өмір сапасын арттыру көрсетілген бағдарламаларда негізгі орын алады. Өйткені өркениетті елде мемлекеттің негізгі міндеті - бұл халықтың лайықты өмір сапасын және деңгейін қамтамасыз ету. Қазіргі заманғы нарықтық экономика қайта құруларында өмір деңгейін және сапасын арттыру өте маңызды болуда. Атап айтқанда мемлекет саясатының әлеуметтік функциясымен қоғам өмір сапасын және деңгейін арттыруға қатысты өсіп келе жатқан күтілімдерді байланыстарады. Осы проблеманың шешілуіне елдегі одан әрі қайта құрулардың бағыттылығы мен қарқындары және түбінде қоғамдағы саяси, әрі тиісінше экономикалық тұрақтылық байланысты.
Мұны түсіну «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты векторы» атты ҚР Президентінің Жолдауында көрініс табады. Жолдаудың он негізгі тармақтарының сегізі тікелей өмірдің сапалық көрсеткіштерін арттыруға арналған. Осыған байланысты бұл түсініктің мәнін, оның Қазақстанның қазіргі өміріндегі орнын нақты түсіну қажет. Соңғы жылдары тақырып ерекше өзекті болуда, өйткені әлемдік экономикалық дағдарыс салдарынан дамыған және дамушы елдер халқының үлкен бөлігінің өмір деңгейі және сапасы көрсеткіштері айтарлықтай төмендеген. Дағдарыс өмір деңгейі және сапасының индикаторлары мен көрсеткіштеріне жаңаша қарауға мәжбүрледі. Бұл шарттарда өмір сапасы және деңгейі қандай көрсеткіштерге байланысты екендігін білу маңызды, сондықтанелдің экономикалық дамуы деңгейінің жәнехалықтың өмір сапасының құрамдауыштарынң өзара байланысын теориялық зерттеу қажеттігі осы жұмыстың өзектілігін және оның іс жүзінде маңыздылығын анықтайды. [8]
Бұл зерттеуде Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын талдау және бағалау жүргізілді, тек қана халықтың табыстары және материалдық әл-ауқаты призмасы арқылы емес, сондай-ақ, оның ішінде Жолдауды іске асыру мақсатында қабылданған мемлекеттік даму бағдарламаларының жоспарланған нәтижелерін ескере отырып, «өмір сапасының» мәнінінің айқын және толық анықтамасы берілген. Халықтың өмір сапасын бағалаудың халықаралық тәжірибесіне, сондай-ақ, өмір сапасы, әл-ауқат деңгейі бойынша рейтингтерді құрайтын беделді халықаралық агенттіктердің қолданыстағы әдістемелеріне шолу жүзеге асырылды.
Статистикалық көрсеткіштердің қолданыстағы жүйесін және қолданыстағы даму бағдарламаларын ескере отырып, халықаралық тәжірибе негізінде Қазақстандағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларының жүйелі тізбесі жасақталды.
Сондай-ақ, осы жоба шеңберінде, көрсеткіштерді интегралдық есептеудің жасақталған үлгісі негізінде ұсынылған өмір сапасы индикаторларын пайдалана отырып, Қазақстан өңірлерінің өмір сапасын іс жүзінде өлшеу жүзеге асырылды және тиісті рейтинг жасалды.
Осылайша, зерттеуде қойылған мақсатқа қол жеткізілді (Қазақстан Республикасы халқының өмір сапасын өлшеу) және міндеттер (өмір сапасы индикаторлары жүйесін, Қазақстандағы өмір сапасын өлшеу ерекшелігін өзектендіру және кеңейту) орындалды.
Халықтың өмір сапасы ұғымы және анықтамасы
Адамдардың өмір сүру деңгейін арттыруға қатысты мәселелерді зерделеуге көптеген экономистердің жұмыстары арналды. Бұл саладағы зерттеулермен Кейнс, Котлер, Брю, Маслоу, Фишер және т.б. сияқты теоретиктер айналысты. Көрсетілген экономистер өмір сүру деңгейінің әртүрлі ұлттық үлгілерін, оларды бағалау көрсеткіштерін, реттеу тетіктерін әзірледі.
Соңғы онжылдықтарда ғалымдар «өмір сапасы» деген терминге беретін мағына және оған салынатын мазмұн елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазіргі уақытта өмір сапасы анықтамасының көптеген тұжырымдамалық тәсілдері бар. Оған сәйкес өмір сапасы осы немесе өзге де қоғамның әлеуметтік бағдарларына, уақыт кезеңіне, құбылыстың мәнінің анықтамасына және т.б. байланысты әртүрлі мазмұнмен толығуы мүмкін тұрақты дамушы санат ретінде қарастырылуға тиіс көзқарас бір мәнді болып табылады. «Өмір сапасы» санатының мәні анықтамасының әртүрлі тәсілдер талдау бірыңғай бір рет және мәңгілік белгіленген оның тұжырымын әзірлеудің мүмкін еместігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл халықтың өмір сапасын және оның әртүрлі жақтарын қарастыруға арналған көптеген жұмыстардың болуымен расталады, оларда қазіргі уақытқа дейін қандай әлеуметтік-экономикалық процестердің және құбылыстардың бұл терминмен белгіленетіндігін түсінудің бірыңғайлығы жоқ. Бір жағынан мәні бойынша адам және қоғамның тіршілік қызметінің барлық процестерін қамтитын осы санатты шекті кеңейтілген түсіндіру кездеседі. Екінші жағынан өмір сапасының көрсеткіштері кейде ешқандай ғылыми дәлелдемесіз адамдардың өмірін қамтамасыз ету процестерінің тек қана тар бөлігін қамтиды.
«Өмір сапасы»деген термин өткен ғасырдың 50-жылдарының ортасында пайда болды, ол кезде «өмір сүру деңгейі» санаты толық шамада халықтың әл-ауқатын көрсеткен жоқ. Проблеманы зерделеу ондаған жыл кейін Батыстың жоғары дамыған елдерінде қоғамның дамуының индустриялық кезеңіне өту жүзеге асырыла бастаған кезде басталды, бұл экономикалық прогрестің гуманитарлық мазмұнына қызығушылыққа негізделді. Бастапқыда өмір сапасы негізінен қоршаған ортаны, денсаулықты қорғау және қалаларды жаңарту мәселелерімен байланысты болды. Бірақ бертін келе бұл проблема қоғамның өмір сүрі қабілетін қамтамасыз ету тұрғысында қарастырылып, таяу болашақта адамзат қол жеткізетін – ол кезде бірінші кезекке ақша емес, әлеуметтік және мәдени құндылықтардың үйлесімділігі шығатын адамдар арасындағы жаңа қарым-қатынастары бар өркениеттің келесі кезеңіне өтудің кейбір футурологиялық идеалының құрамдас бөлігі ретінде түсіндіріле бастады.
Өмір сапасы адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін субъективті бағалау ретінде анықтала бастады. Өмір сапасы проблемаларына жаңа қызығушылық тоқтамаған экономикалық дағдарысқа және әлемде әлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың ушығуына байланысты соңғы жылдары туындады, бұл негізінен әлем елдерінің көпшілігінде халықтың нақты табыстарының төмендеуінен, мүліктік сараланудың тереңдеуінен көрінді.
Өмір сапасын сондай-ақ, адам үшін өмірлік маңызды жақтардың, процестердің және еңбек қызмет аспектісіндегі сияқты жалпы тіршілік қызметі аспектісіндегі оның қазіргі болмысын көрсететін белгілі бір сипаттамалар жиынтығы ретінде қарастыру керек.
Қазіргі заманғы экономикалық сөздік«өмір сапасы» деген терминді «өмір сүру деңгейі» деген ұғымның жалпылануын білдіретін және «тек қана материалдық ізгіліктер мен қызметтерді тұтыну деңгейін емес, сондай-ақ, қажеттіліктерді қанағаттандыру, денсаулық, өмірдің ұзақтығы, адамды қоршаған орта жағдайлары, жан рахатын қамтитын» әлеуметтік-экономикалық санат ретіндеі анықтайды[4].
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) өмір сапасын «жеке тұлғаның олар өмір сүретін мәдениет контекстінде және құндылықтар жүйесінде және олардың мақсаттарымен, күтулерімен, стандарттарымен және күтімдерімен байланысты өмірдегі орнын сезінуі» ретінде анықтайды. Адамның жеке денсаулығына, психологиялық жағдайына, жеке нанымдарына, әлеуметтік қатынастарына және олардың қоршаған ортаның тән ерекшеліктері бар өзара байланыстарына байланысты тұжырымдаманың бұл кең ауқымы.[33]
Ұйым мынадай негізгі салаларды қамтитын өмір сапасын бағалау үшін халықаралық кросс-мәдени салыстыру құралын әзірледі:
· тән саулығы;
· психологиялық денсаулық;
· тәуелсіздік деңгейі;
· әлеуметтік қатынастар;
· қоршаған орта;
· руханият / дін/ жеке нанымдар.
Өмір сапасы экономика ғылымының санаты ретінде өзінің шығу тегі және мазмұны жағынан адамның өмір сипаты, өмір стилі, өмір сүру деңгейі сияқты жақын ұғымдармен өзара байланысты екенін атап өту қажет.
Өмір сипаты объективтік шарттардың және адамдар қызметінің субъективтік жағының, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық белсенділігі көрінісінің қосындысы. Өмір сипатын «жүргізеді», тәжірибе жүзінде енгізеді, ол жеке адамның күнделікті тұрмысының жалпы формуласы болып. Басқаша айтқанда өмір сипаты–бұл адамдардың әдеттегі, тәжірибеленетін нормалары, мінез-құлықтары, олардың еңбек және тұрмыс саласындағы, өндірістегі және материалдық және рухани құндылықтарды тұтынудағы күнделікті қызметінің әдісі.
Осылайша, өмір сапасы адамдардың алуан түрлі материалдық, рухани, зияткерлік, мәдени, эстетикалық және басқа да қажеттіліктерінің тұтас кешенін қанағаттандыру дәрежесін көрсетеді.
Адам Географиясы Сөздігінде (Dictionary of Human Geography), Оксфорд анықталатын «өмір сапасы» деген термин адам мен қоғамның жалпы әл-ауқатын бағалау үшін пайдаланылады. Бұл термин барынша әртүрлі контекстерде, оның ішінде халықаралық даму, денсаулық сақтау және саясат саласында пайдаланылады. Өмір сапасы бұл дерек көзінде негізінен халықтың табыстарына негізделетін өмір сүру деңгейі ұғымымен бөлінеді. Өмірсүру деңгейін, анықтайтын стандартты көрсеткіштерден басқа, өмір сапасының көрсеткіші тек қана байлықты және жұмыспен қамтылуды емес, сондай-ақ, қоршаған ортаның жай-күйін, халықтың тән және психикалық саулығын, білім беру жүйесін, демалысты және босуақытты өткізуді ұйымдастыруды, сондай-ақ, әлеуметтік керек-жарақтарды қамтиды. [1]
Осыған сәйкес экологиялық экономист Роберт Констанза (PhD, Portland State University) былай деп жазады:
Өмір сапасы бұрыннан айқын немесе айқын емес саяси мақсат болғаннан бері осы терминді балама анықтаулар мен өлшеу ұзақ уақыт бойы өлшенбейтін болды. Бірақ бұл проблема тұтас бірқатар пәндер бойынша әртүрлі объективтік және субъективтік көрсеткіштерді анықтау нәтижесінде шешіле бастады, сондай-ақ, субъективтік аман-саулықты (SWB), анықтау бойынша соңғы жұмыстар, бақыт психологиясы саласындағы зерттеулер белгілі бір көмек көрсетті.[2]
Өмір сапасын адамның еркін әл-ауқаты деңгейін және дәрежесін, әлеуметтік және рухани дамуын, сондай-ақ, оның тән саулығын жан жақты сипаттайтын интегралдық санат ретінде түсіндіруге болады. Оның құрылымдық құрамдауыштарының қатарынан мынадай негізгі құрамдауыштарды: халықтың денсаулық деңгейін және өмірінің ұзақтығын, халықтың өмір сүру деңгейін, халықтың өмір сипатын атап өтуге болады.