Бап. Заңдьі кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау
1. Дара кәсіпкердің немесе уйымдық-қуқықтық нысанына немесе меншік нысанына ңарамастан коммерциялықүйымның қуқықтары мен заңды мүдделерін шектеу, сол сияқты дара кәсіпкердің немесе коммерциялық уйымның дербестігін шектеуне қызметіне өзгедей түрде заңсыз араласу, егер бул іс-әрекеттерді мемлекеттік функцияларды орындауга уакілеттік берілген адам не оган теңестірілген адам өздерінің қызметтік өкілеттіктерін өзі немесе басңа адамдар немесе уйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу не басңа адамдарға немесе уйымдарга зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделеріне қайшы пай-даланып жасаса, егер бул азаматтардың немесе уйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қогамның немесе мемлекеттің заңмен қоргалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіруге әкеп соқса-
2. Мынадай:
Лауазымды адам;
2) алдын ала сөз байпасу арқылы адамдар тобы жасаған;
3) ірі мөлшерде жасалган дәл сол іс-әрекеттер -
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген:
1) жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаган;
2) аса ірі мөлшерде жасалган;
3) қылмыстық топ жасаган не қылмыстық топтың мүддесіне орай жасалган іс-әрекеттер -
Дара кэсіпкердің немесе ү_йымдық-қү_қықтық нысандарына немесе меншік нысан-дарына қарай, жеке кэсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу, сондай-ақ жеке кэсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу, егер осы эрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса, сол сияқты заңды күшіне енген сот актісін бұза отырып немесе үлкен залал келтіріп жасалса, заңды кэсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады (ҚК-тің 365-бабы).
Қазақстан Республикасының Конституциясы эркімнің кэсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген занды кэсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалану қү_қығына кепіл-дік берген (26-баптың 4-тармағы). Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 10-бабына сэйкес кэсіпкерлік-меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмыска, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке кэсіпкерлік) не мемлекет-тік кэсіпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кэсіпкерлік қызмет кэсіпкердің атынан, оның тэуекел етуімен жэне мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Мемлекет кэсіпкерлік қызмет еркін-дігіне кепілдік береді жэне оны корғау мен қолдауды қамтамасыз етеді. Заңға сэйкес эрбір азамат лицензия берілетін кьізмет түрлерінен басқа кэсіпкерлік қызметті кімнің де болсын рұқсатын алмай-ақ, жеке кэсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға құқылы. Шаруа (фермер) қожалығы да кэсіпкерлік қызметпен заңды тұлға болып табылмай-ақ, шаруа (фермер) қожалығын мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асырады. Заңды түлғалар заңца белгіленген тәртіпке сэйкес Әділет министр-лігі органдарында мемлекеттік тіркеуден өтіп, кэсіпкерлік кызметпен айналысады. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 11 қаңтардағы «Лицензиялау туралы» Зацына сэйкес кейбір кэсіпкерлік қызмет түрімен айналысу үшін жеке немесе заңды тұлғалар (ұ_йымдық-қү_кықтык нысанына қарамастан) арнаулы рұқсат-лицензия алулары қажет. Лицензия - жеке немесе заңды түлғаларға белгілі бір мерзімге, қызметтің белгілі бір түрімен айналысуға жэне оны жүзеге асырудың шарттарын белгілейтін ресми кркат болып табьшады. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар кэсіпкерлік қызметпен айналысу үшін Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсандағы «Шетелдік инвестициялар туралы» Зацына сэйкес тіркеуден өтеді. Осы қылмыстың объектісі болып кэсіпкерлердің мүддесін қорғайтын қоғамдық қатынастарға қол сүгу танылады. Ондай
қоғамдық қатынастар тізбегі Қазакстан Республикасының «Жеке кэсіпкерлік туралы» 1997 жылғы 6 маусымдағы арнайы Заңында көрсетілген.
Объективтік жағынан қылмыс мына төмендегі бірнеше балама эрекеттер арқьшы си-патталады:
а) дара кэсіпкерлік немесе үйымдык-кү-қыктық нысандарына немесе меншік нысан-дарына қарай жеке кэсіпкердің немесе коммерциялык ү_йымның қүкықтары мен заңды мүдделерін шектеу; б) жеке кэсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу, не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу; в) сол сияқты занды күшіне енген сот актісін бүза отырып жасалған осы қылмыс; г) немесе үлкен залал келтіріле отырылып жасалған осы эрекеттер.
Дара кэсіпкерлік немесе ү_йымдық-қү_қыктық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке кэсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның кү-қықтары мен занды мүдделерін шектеуге - занда белгіленген кэсіпкерлік қызметтің түрін таңдап алуға ке-дергі жасау; кэсіпкерлік кьізметтің түрімен айналысуға субъектілердің тең кұқығын бұзу, жеке немесе коммерциялык ұйымдардың кэсіпкерлік қызметін ашық немесе кемескі түрде тіркеуден жалтару, кэсіпкерлік қызметпен айналысуға лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе лицензия беруден ашык жалтару; жеке немесе коммерциялык ұйымдардың кэсіпкерлік қызметін экономикалык, ғылыми-техникалық немесе құкықтық жағынан негізсіз колдамау, азаматтардың, занды түлғалардың, мемлекеттік басқару органдарының занды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасауына байланысты эрекеттеріне сотқа шағымдану мүмкіндігін шектеу немесе одан айыру т.б. эрекеттер жатады. Жеке кәсіпкер мен коммерциялық үйымның дербестігін шектеуге не оның қызметіне өзге де заңсыз араласуға - өндірістік бағдарламаларды өз бетімен жасау мүмкіндіктеріне кедергі қою; өз өнімдеріне түлынушылар мен өткізушілерді сүрыптап алуды, олардың бағасын дербес белгілеуді шектеу; жеке немесе заңды түлғалардың мүлкін, мүліктік құқығын, интеллектуалдық меншік объектілерін, қаржысын келісімшарт негізінде пайдалануға тар-туды тежеу; сыртқы экономикалык қызметті жүзеге асыруға негізсіз араласу эрекеттері жатады.
Заңды күшіне енген сот актісін бү_за отырып, заңды кэсіпкерлік қызметке кедергі жасауға - жеке немесе коммерциялық ү_йымдардың заңды кэсіпкерлік қызметіне кедер-гі жасалуына байланысты (Мысалы, мемлекеттік тіркеуден өткізбеу, заңсыз лицензия бермеу, эр түрлі кедергілер келтіру т.б.) кэсіпкерлердің сотқа шағымдануы негізінде анықталып, сот кұжатында көрсетілген, заңды күшіне енген талаптарды бұзу эрекеттері жатады.
Ірі залал келтіріле отырылып жасалған занды кэсіпкерлік қызметке кедергі жасауға азаматқа айлық есептік көрсеткіштен жүз есе асатын сомада келтірілген зиян, не үйым мен мемлекетке қылмыс жасалған сэтке Қазақстан Республикасының заңдарында бел-гіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асатын сомада келтірілген зиян жатады (189-баптың ескертуі). Өзінің зандылық қүрылысына қарай талдап отырылған кылмыс құрамы формальдық-материалдық қүрамға жатады. Қылмыс 189-баптың диспозиция-сында көрсетілген балама эрекеттердің біреуі жасалса аяқталған деп саналады.
Субъективтік жағынан кылмыс тікелей қасақаналық арқылы істеледі. Кінэлі адам өзінің іс-эрекеті аркылы заңсыз кәсіпкерлік қызметке кедергі жасағанын сезеді, біледі жэне соны тілейді.
Қылмыстың субъектісі - арнаулы субъект, кэсіпкерлік қызметті тіркейтін, лицензия беретін мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары.
ҚК-тің 365-быбының 2, 3-тармақтарында берілген:
1) лауазымды адам;
2) алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған;
3) ірі мөлшерде жасалған дэл сол іс-эрекеттер - (365-бап 2-бөлігі) осы құрамның ауырлататын түріне,
Ал осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген:
1) жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаған;
2) аса ірі мөлшерде жасалған;
3) қылмыстық топ жасаған не қылмыстық топтың мүддесіне орай жасалған іс-эрекеттер - (365-бап 3-тармағы) қылмыс құрамының аса ауырлататын түрі болып табы-лады.
Бап. Пара алу
1. Мемлекеттік функцияларды орындауга уәкілеттік берілген адамның не оган теңестірілген адамның немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның не лауазымды адамның, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық уйымның лауазымды адамының пара берушінің немесе оның өкілі болган адамдардың пайдасы-на жасаган әрекеттері (эрекетсіздігі) үшін, егер мундай эрекеттер (әрекетсіздік) осы адамның қызметтік өкілеттіктеріне кіретін болса не ол лауазымдық жагдайына байла-нысты осындай әрекеттерге (әрекетсіздікке) ықпал жасай алатын болса, сол сияқты жалпы қамқорлыгы немесе жол берушілігі үшін өзіне немесе басқа адамдарга ақша, бағалы қагаздар, өзге мүлік, мүлікке қуқық немесе мүлік сипатындагы пайда түрінде жеке өзі немесе делдал арқылы пара алуы -
2. Айтарлықтай мөлшерде жасалган дәл сол іс-әрекет, сол сияңты заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін пара алу -
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-эрекеттер, егер олар:
1) қорқытып алужолымен;
2) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
3) ірі мөлшерде;
4) бірнеше рет жасалса -
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды қылмыстық топ жасаса, сол сияқты аса ірі мөлшерде жасалса -
Ескерту.
Егер сыйлықтың қуны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген адамның бірінші рет сыйлық түрінде мүлікті, мүлікке құқықты немесе өзге де мүліктік пайданы алуы бурын жасалған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық болмаған кезде маңызы аз болуына байланысты қылмыс болып табылмай-ды және тәртіптік немесе әкімшілік тәртіппен қудаланады.
ҚК-тің 365-быбының 2, 3-тармақтарында берілген:
1) лауазымды адам;
2) алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған;
3) ірі мөлшерде жасалған дэл сол іс-эрекеттер - (365-бап 2-бөлігі) осы құрамның ауырлататын түріне,
Ал осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген:
1) жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаған;
2) аса ірі мөлшерде жасалған;
3) қылмыстық топ жасаған не қылмыстық топтың мүддесіне орай жасалған іс-эрекеттер - (365-бап 3-тармағы) қылмыс құрамының аса ауырлататын түрі болып табы-лады.
Бап. Пара алу
1.Мемлекеттік функцияларды орындауга уәкілеттік берілген адамның не оган теңестірілген адамның немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның не лауазымды адамның, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық уйымның лауазымды адамының пара берушінің немесе оның өкілі болган адамдардың пайдасы-на жасаган әрекеттері (эрекетсіздігі) үшін, егер мундай эрекеттер (әрекетсіздік) осы адамның қызметтік өкілеттіктеріне кіретін болса не ол лауазымдық жагдайына байла-нысты осындай әрекеттерге (әрекетсіздікке) ықпал жасай алатын болса, сол сияқты жалпы қамқорлыгы немесе жол берушілігі үшін өзіне немесе басқа адамдарга ақша, бағалы қагаздар, өзге мүлік, мүлікке қуқық немесе мүлік сипатындагы пайда түрінде жеке өзі немесе делдал арқылы пара алуы -
2.Айтарлықтай мөлшерде жасалган дәл сол іс-әрекет, сол сияңты заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін пара алу -
3.Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-эрекеттер, егер олар:
1) қорқытып алужолымен;
2) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
3) ірі мөлшерде;
4) бірнеше рет жасалса -
4.Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды қылмыстық топ жасаса, сол сияқты аса ірі мөлшерде жасалса -
Ескерту.
Егер сыйлықтың қуны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген адамның бірінші рет сыйлық түрінде мүлікті, мүлікке құқықты немесе өзге де мүліктік пайданы алуы бурын жасалған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластық болмаған кезде маңызы аз болуына байланысты қылмыс болып табылмай-ды және тәртіптік немесе әкімшілік тәртіппен қудаланады.
Қоғамымызға парақорлық қандай зиян келтіріп отырғаны белгілі. Бү_л сыбай-лас жемқорлық қылмыстарының өте қауіпті түрі болып табылады. Оның қауіптілігі пайдақорлық ниетпен жасалынатын қылмыстармен араласып, қосылып жасалуында (көбіне ұрлықпен). Парақорлық мемлекеттік аппарат қызметінің дұрыс жұмыс істеуі-не бөгет жасайды жэне олардың беделін кетіруге, өкімет жэне атқару органдарының қызметінде эділдік қағидасын бұзуға әкеліп соқтырады.
Парақор көптеген қызметшілердің адал екеніне күмэн туғызып, масқаралау арқылы сенімсіздік келтіріп қана қоймай, жалпы мемлекетке, конституциядағы азаматтардың мүдделері мен құқықтарын шектеуге, зандылық қағидаларының бұрмалануы жэне Қазақстан Республикасының нарықтық реформаларының дұрыс жүргізілуін тежейді.
Парақорлықтың ұғымы үш қылмыс құрамымен түсіндіріледі. Пара алу (366-бап); Пара беру (367-бап); Парақорлықкд делдал болу (368-бап).
Мемлекеттік функцияларды орындауға уэкілеттік берілген адамның не оган теңестірілген адамның немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның не лауазымды адамның, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның лауазымды адамының пара берушінің немесе оның өкілі болған адамдардың пайдасы-на жасаған эрекеттері (әрекетсіздігі) үшін, егер мұндай эрекеттер (эрекетсіздік) осы адамның қызметтік өкілеттіктеріне кіретін болса не ол лауазымдық жағдайына байла-нысты осындай эрекеттерге (эрекетсіздікке) ықпал жасай алатын болса, сол сиякты жалпы қамқорлығы немесе жол берушілігі үшін өзіне немесе басқа адамдарға ақша, бағалы қағаздар, өзге мүлік, мүлікке құкық немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде жеке өзі немесе делдал арқылы пара алуы - ол Заңға сәйкес пара алу деп танылады.
Пара алудың объектісі мемлекеттік апараттың дұрыс қызметі, беделі болып табылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың қажетті белгілерінің бірі параның заты болып табылады.
Пара заты болып табылатындар: ақша, бағалы қағаз, материалдық игіліктер, өтеусіз төлемдер, төленетін қызметті тегін көрсету, қымбат заттар мен техника, антикварлық, жеке коллекциялық заттар жэне де мүлікке құқық беретін жеңілдіктер (құрылыс жүргізу, қалпына келтіру, жөндеу жұмыстары, жол жүру билеті, жеңілдік арқылы қарыз алу жэне т.б.).
Қазіргі кезеңце нарықтық экономика жағдайында парақорлықтың жаңа түрлері туындаған: паралар біріншіден ғимарат; офис, жер алу үшін, қолда жоқ акша қаражатын нақты ақшаға аудару, пайдалы банктік несие алу үшін алынады. Екіншіден параның өзі жаңа мэнге ие болды. Лауазымды тұлғаға аталған не басқа да кызметтері үшін банктен есепшоттары ашылып, оларды меншікке ие жасап, оларды эр түрлі сылтаулармен шетел-ге белгілі бір маман, консультант ретінде шығуын: жол жүруін төлеп, жэне де бірталай көп ақша каражатын СКВ-мен берілуін ұйымдастырады.
Пара ретінде автомобильдер, ақша, мал, кэсіптік тауарлар, азық-түліктер, бағалы заттар жэне де басқадай материалдық мэндегі игіліктер беріледі.
Тәсіліне қарап параны алу екі түрге бөлінеді: ашық жэне көмескі түрлер.
а) Ашық пара беруде пара заты лауазым адамының өзіне тапсырылады немесе оның келісімі бойынша жақындарына тапсырылады, пара үшін істелетін іс-эрекеттер жөнінде келісіледі.
б) Көмескі түрде пара беруде пара затын беру сырттай қарағанда заңцы сияқты болып көрініп, бүркемелеу жолымен кінэліге тапсырылады.
Олар лауазымды тұлғаға ақшаны қайтарылмайтын негізде «қарызға» беру, оларға айлық, бір рет төленетін эр түрлі ақы, картадан өтірік үлылу; пара алушының отбасы мүшелерін немесе туыстарын жалған жұмысқа алу, лауазымды түлғаға еңбек шарты, келісімшарт немесе кооператив мүшелігі бойынша бір жүмыс істеді деп жалақы, бағалы заттар беру жэне де лауазымды тұлғаға нақты істеген жұмысына немесе көрсетілген қызметіне ақысынан асыра отырып төленуі.
Тапсырылу уақытына қарай пара алудың екі түрі болады: оның біріншісі параға сатып алу, яғни лауазым адамының параны мүдделі жақтың өзіне тиімді іс-эрекеттерді істеген-ге дейінгі мерзімде тапсыруы.
Екінші пара - сыйлау, мұндай пара лауазым адамына келісілген іс-эрекеттерді істеген-нен кейін «алғыс» ретінде тапсырылады.
Пара үшін жүзеге асырылатын іс-эрекеттің мэніне қарай Бұл қылмыстық кұқық бүзушылық тағы да екі түрге бөлінеді: 1) парасыйлық (мздоимство) - пара лауазым адамына заңға сәйкес жүзеге асырған эрекеттері үшін тапсырылады. Мысалы, іс-эрекетінде қылмыстың құрамы жоқ адам жөнінде тергеушінің істі қысқартып пара алуы.
2. Пара - ақы (лихоимство). Лауазым адамына заңсыз эрекеттерді жүзеге асырғаны үшін тапсырылады. Мысалы, көрінеу ұрлық жасаған адамды қылмыстық жауапқа тарт-пау арқылы тергеушінің немесе прокурордың пара алуы.
Объективтік жағынан алғанда пара алу мемлекеттік қызмет атқаруға уэкілетті адамның не оған теңестірілген адамның пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-эрекеті арқылы сипатталады. Пара алу кінэлінің қызмет жағдайын пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық кодексте кінэлі адамның қызмет бабын пайдалануы арқылы пара алуы мынадай тұрғыда сипатталған: іс-эрекет түлғаның қызметтік өкіліне кіретін болса не ол қызметтік жағдайына байланысты осын-дай іс-эрекетке мүмкіндік жасаса, сол сияқты жалпы қамқоршьшығы немесе қызметі бойынша жол берсе.
Пара алудың бірінші нысаны кінэлі адамның қызметтік өкіліне кіретін іс-эрекеттерді жасауы арқылы пара алуы (басшылық жұмысқа аламын немесе жұмыстан шығарамын деп пара алуы; қызметін жоғарылату немесе баскадай көтермелеу жасағаны үшін қол астындағы бағынышты адамнан пара алуы; немесе ревизия, материалдық игіліктерге тексеру жүргізбегені, жетпейтін заттарды тексеру қорытындысында көрсетпегені үшін) пара алуы. Қызметіне байланысты пара алу пара алудың екінші бір нысаны болып табылады. Бұ_л жерде кызмет адамы өз құзыретіне жатпайтын іс-эрекеттерді жүзеге асы-ру үшін өзінің беделін, кьізметтік байланысын пайдалану арқылы басқа бір мемлекеттік қызмет атқаруға уэкілетті адамға не оған теңестірілген адамына ыкпал ету арқылы пара алады.
Мысалы: прокурордың тергеуші тергеп жатқан іс бойынша пара алып, өз кұзыретін пайдаланып, тергеуді заңсыз қысқарттыруға ықпал етуі т.б.
Қызмет бабын пайдаланудың үшінші бір нысаны қамқорлық жасау немесе қызметі бойынша жол беру болып табылады.
Қамқорлық жасауға - тамыр-таныстық бойынша қызметке орналастырып пара алу, негізсіз сыйлықгар беру, көтермелеулер көрсету немесе өте құнды заттарды босату аркьілы пара алулар сияқты эрекеттер жатады.
Қызмет бойынша жол беруге - қол астындағы бағынышты адамдардың заңсыз, қылмысты эрекеттеріне тыйым салмау, жұмысқа мае болып немесе келмей қойғанын елемеу, басқа да заңсыздықтарға жол бергенін көре тү_ра, жоғарыда көрсетілген адамдар-дан пара алу арқылы шара колданбау эрекеттері жатады.
Пара кінэлі адамға пара берушінің мүддесі үшін қызметін пайдаланып, белгілі бір эрекетті істеуге немесе істемеу үшін беріледі.
Пара берушінің мүддесіне тек оның жеке мүддесі емес, сондай-ақ оның қорғап отырған үшінші жактың - жақын туыстарының, өзі кьізмет істейтін заңды үйымның мүдделері де жатады.
Пара алу - формальдық қылмыстық құқық бүзушылық кұ_рамға жатады. Ол кінэлі адамның келісілген параның бір бөлігін алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Егер кінэлі адам өз ырқына байланысты емес себептермен параны ала алмаса, онда оның әрекеті пара алуға оқталғандық деп танылады.
Пара алудың субъективтік жағы тікелей касақаналыкпен, пайда табу мақсатымен си-патталады. Кінэлі адам өз қызмет жағдайын пайдалану арқылы іс-эрекет ететінін жэне соны тілей отырып, пара алып отырғанын сезеді. Пара алуда жанама қасақаналылық пен абайсыздық болу мүмкін емес. Пара алушының қасақаналығы, қызмет жағдайына байланысты пара берушінің мүддесіне байланысты әрекетгі істеу немесе істемеу арқылы, заңсыз сыйақы алуымен көрінеді. Жэне де субъектінің ниеті пайда табу мақсатында бо-лады.
Заңда пара алудың ауырлататын, аса ауырлататын бірнеше түрлері көрсетілген.
Лауазымды адамның осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген айтарлықтай мөлшерде жасалған эрекеттерді жасауы, сол сиякты заңсыз эрекет (эрекетсіздігі) үшін пара алуы (366-баптың 2-тармағы). Мысалы: лауазым адамы пара алып қылмыс болып табылмайтын заңға сыйымсыз іс-әрекеттерді істейді. Кезексіз пэтер беру; жұмысқа мае болып келгендігіне шара қолданбау; ұсақ ұрлығы үшін адамды тэртіпке шақырмау т.б. Мүлдай эрекеттер үшін кінэлі адам Қылмыстық кодекстің 366-бабының 2-тармағы бойынша жауапқа тартылады. Ал лауазым адамы пара алып баска бір қылмыстық құкық бүзушылық болып табылатын заңсыз эрекетке жол берсе (мысалы, пара алып айыпкерді тұтқыннан негізсіз босатса, немесе оған тым жеңіл жаза тағайындаса) онда оның эрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады.
Пара алудың ауырлататын екінші бір түрі - жауапты мемлекеттік лауазымды атқарушы адамның пара алуы болып табылады (366-баптың 3-тармағы).
Лауазымды адамның және жауапты мемлекеттік қызмет аткаратын адамның түсінігі ҚК-тің 3-бабының арнайы тармақтарында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын түрлеріне мыналар жатады:
а) қорқытып алу жолымен;
б) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
в) ірі мөлшерде жасалса;
г) элденеше рет жасалса, (ҚК-тің 366-бабының 3-тармағы) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды Соттардың қолдану тэжірибесі туралы» 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 нормативтік қаулысына сәйкес кінэлі адамның пара берушінің мүддесіне залал келтіретін эрекеттер істе-летінін айтып кррқыту эрекетін жасап пара талап етуі немесе соңғыны өзінің қүқықтық мүдделеріне тиетін зиянды болдырмау максатында пара беруге мэжбүр болу жағдайына жеткізу параны қорқытып алу болып табылады1.
Параны қорқытып алуға, мысалы, маманды жү_мыстан шығарамын деп қорқытып пара талап ету; немесе жэбірленушіге ашық түрде пара бер деп айтпаса да, оның мэселесін (үй алу, жүмысқа тұру) үзақ уақыт шешпей сандалту арқылы пара беруге мэжбүр етеді; мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстің 366-бабының 3-тармағы «1» тармақшасымен саралануға жатады.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - аса ірі мөлшерде пара алу немесе қылмыстық топ жасаған осы эрекеттер (366-баптың 4-тармағы).
Егер осы қылмысты бірлесіп жасауға алдын ала келіскен екі немесе одан да коп адам қатысса, онда параны алдын ала келісім бойынша бір топ адам алды деп есептеледі1.
Осыған орай Бұл тұрғыдағы қү_рам болу ушін мына шарттардың болуы қажет:
1) пара алу туралы екі немесе одан көп адамының арасында пара алу туралы келісімнің болуы;
2) Бұл келісімге пара алғанға дейін қол жеткізу;
3) келісімге келген әрбір адам өз қызметін пайдалана отырып пара берушінің мүддесіне белгілі бір іс-эрекеттерді жасайды;
4) келісімге қатысқан әрбір адам параның тиісті бөлігінен өз үлесін алады. Қылмыстық топ болып пара алуға қызмет адамдарының осы эрекетпен шұғылдану
үшін тұрақты топқа бірігуі жатады. Қылмыстық топтың түсінігі Қылмыстық кодекстің 3-бабының 24-тармағында берілген.
Пара алудың аса ауырлататын тағы бір түрі - аса ірі мөлшердегі пара алу болып табы-лады (366-баптың 4-тармағы).
Заңға сэйкес үш мыңнан он мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың қүлы аса ірі мөлшердегі пара деп танылады (3-баптың 39-тармағы).
Пара алудың аса ауырлататын түріне - бірнеше рет пара алу жатады (366-бап 3-тармағының «4» тармақшасы). Бірнеше рет жасалатын қылмыс түсінігі Қылмыстық кодекстің 12-бабында берілген.
Аса ірі мөлшердегі пара алу үшін жауаптылық ҚК-тің 366-бабының 4-тармағында қарастырылған. Он мың айлық есептік көрсеткіштен асатын ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің қү_ны немесе мүліктік сипаттағы пайданың қү_ны аса ірі мөлшердегі пара болып табылады (ҚК-тің 3-бабының 3-тармағы).
Заңға сэйкес пара затының қүнын толық белгілеудің де өзіндік маңызы зор. Кей-бір реттерде сыйлық ретінде пара алу қүны іс-эрекетті қылмысқа жатқызуға немесе жатқызбауға негіз болады. Осыған орай қылмыстық заңда - егер сыйлықтың кү_ны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, кінэлі адамның бірінші рет сыйлық ретінде мүлік, мүлікке немесе өзге мүліктік пайдаға құқық алуы бұрын жасалған заңды эрекеті (эрекетсіздігі) үшін алдын ала уағдаластык болмаған жағдайда маңызы аз екендігіне бай-ланысты қылмыс болып табылмайды жэне тэртіптік ретпен қудаланады деп белгіленген (ҚК-тің 366-бабының ескертуі).
Бұл жерде алдын ала уағдаласпай жүзеге асырылған осы эрекеттер үшін қызмет адамдары тэртіптік немесе экімшілік жазаға тартылады, ал ондай уағдаластық бар болған ретте олардың іс-эрекеті қылмыс қатарына жатқызылып, кінэлі 366-баптың тиісті тармақтары бойынша жауапқа тартылады.
Пара алудың субъектісі - мемлекеттік функцияларды атқаруға уэкілетті адам не оған теңестірілген адам, лауазымды адам, жауапты мемлекеттік лауазымды атқарушы адам. Олардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 3-бабында берілген.
Бап. Пара беру
1. Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамга не оған теңестірілген адамга немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамга не лауазымды адамга, сол сияңты шет мемлекеттің немесе жалықаралық ұйымның лауазымды адамына жеке өзіне немесе делдал арқылы пара беру -
2. Айтарлыңтай мөлшерде жасалган дәл сол іс-әрекет -
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-врекеттер, егер олар:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) ірі мөлшерде;
3) бірнеше рет жасалса -
4.Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер олар аса ірі мөлшерде жасалса немесе оларды қылмыстық топ жасаса-
Ескертулер.
1. Осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адамға бұрын жасаған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін сомасы немесе құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспай-тын сыйлықты бірінші рет беру, егер осы адам жасаған әрекеттер (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстықжауаптылыққа әкеп соқпайды.
2. Пара берген адам, егер оған қатысты осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адам тарапынан параны қорқытып алу орын алған болса немесе егер осы адам пара бергені туралы құқық қорғау органына немесе арнаулы мемлекеттік органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Жаңа Қылмыстьщ кодексте бұл қылмыстың мазмұны ашып көрсетілмеген. Мемле-кеттік функцияларды орындауға уэкілеттік берілген адамға не оған теңестірілген адамға немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамға не лауазымды адамға, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның лауазымды адамына жеке өзіне немесе делдал арқылы пара беру - деп қана көрсетілген (367-бап).
Объективтік жағынан пара беру:
1) ҚК-тің 367-бабының 1-бөлігінде аталған адамга пара затын немесе мүлік сипатындағы өзге де пайда беру;
2) пара затын адам тікелей өзі немесе делдал арқылы береді;
3) пара алған адам өз қызметін пара берушінің мүддесіне белгілі бір эрекетті істеуге немесе істемеуге пайдалануы арқылы сипатталады.
Пара беру немесе тапсыру эдістері қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы үшін маңызды емес. Пара оны алушының тура өзіне немесе оның келісімімен жақын туыс-тарына берілуі мүмкін. Ол істелінбеген жұмысқа почта арқылы айлық түрінде берілуі мүмкін. Пара берудің жасырылған нысандары бар. Олар: заңсыз сыйлық беру, алдын ала ойластырылып пара алушыға картадан елеулі акша соммасын ұтылу; пара алушыға бағалы, құнды заттарды өте арзан бағаға сату жэне тағы басқалар.
Кейбір кезде пара алушыға тегін қызмет түрінде көрсетіледі. Пара алушыға туристік, санаториялық жолдамалар берілуі, кемеге, поезға, ұшаққа басқа да көлік құралдарына жүруіне билет беруін - сот практикасы пара беру деп қарастырады.
Мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адам не оған теңестірілген адамға материалдық мазмұндағы емес пайда келтіру қарастырылЫп отырған қылмыстық құқық бұзушылық күрамын құрамайды. Мысалы: онымен жыныстық қатынаста болу; қызметтегі түлғаның сұрауы бойынша, ол туралы мадақтау, үндеу тарату немесе оның жүмысы туралы баспасөз бетінде жақсы пікірлер жариялау пара беру ретінде саралан-бауы керек.
Пара беру формальдық кылмыстық қү_қық бү-зушылық құрамы болып табылады. Кінэлі түлға пара алған кезден бастап, яғни берушінің мүддесі үшін белгілі бір эрекет істелгені не істелмегеніне қарамастан, қылмыстық құқық бұзушылық аяқталды деп са-налады.
Субъективтік жағынан пара беру тікелей қасақаналық арқылы істеледі. Яғни кінэлінің мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адамға не оған теңестірілген адамға пара затын беруге немесе тапсыруға қү_қы жоқ екенін жэне оның мүддесі үшін сол адамның өз қызмет жағдайын пайдаланып, белгілі бір іс-эрекет жасайтынын кінэлі түлға сезеді жэне соны тілейді.
Пара берудің ниеті сан алуан болуы мүмкін. Олар кінэлі адамның заңсыз түрде жеке өзіне ғана емес, сонымен қатар туыстарының, жақын туыстарының, пара беруші істейтін ұйым немесе мекеме мүдделерін қамтамасыз етуге үмтылуы арқылы көрінеді.
Пара беру субъектісі боп 16 жасқа жеткен есі дұрыс түлға танылады.
Пара берудің ауырлататын түріне - лауазымды адамға айтарлықтай мөлшерде пара беру үшін жауаптылық Қылмыстық кодекстің 367-бабының 2-тармағында көзделген.
Ауырлататын жағдайдың бірінші түріне лауазымды адамға айталықтай пара беру жа-тады. Айтарлықгай мөлшерге елуден үш мың айлық есептк көрсеткішке дейінші ақша сомасы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы пайданың қү_ны болып табылады (ҚК-тің, 3-бабы 2-тармағы). Осы бапқа қатысты лауазымды адамдарға осы Кодекстің 361-бабына ескертуде көрсетілген лауазымды адамдар, сондай-ақ шет немесе халықаралық ұйымдардың мемлекеттің лауазымды адамдары жатады.
ҚК-тің 367-бабының бірінші, екінші немесе үшінші тармақтарында көзделген эрекеттер, егер оларды:
1) адамдар тобы алдын ала сөз байласып немесе ұйымдасқан топ;
2) ірі мөлшерде;
3) бірнеше рет жасаса жауаптылық ҚК-тің 367-бабынан 3-тармағы бойынша қарастырылады.
Ал Қылмыстық кодекстің 367-бабының 4-тармағында аса ірі мөлшерде пара берген-дік немесе оларды қылмыстық топ жасағаны үшін жауаптылық көтеріңкі жағдайда бел-гіленген үш мыңнан асатын, он мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі ақша саласы, бағалы қағаздардың, өзге де мүліктің немесе мүліктік сипаттағы айданың қүлы - аса ірі мөлшер деп табылады (ҚК-тің 3-бабы 38-тармағы).
Бірнеше рет пара беруге - кінэлінің мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адамға не оған теңестірілген адамға немесе эр түрлі сондай адамға өз мүддесі үшін эр түрлі іс-эрекеттер істегені немесе істемегені үшін екі немесе одан да көп пара беруін айтамыз.
Кінэлінің бір адамға немесе бірнеше адамға өз мүддесі үшін эр түрлі эрекеттер істе-гені үшін екіден артық пара беруін бірнеше рет пара беру деп білеміз. Егер келісілген
сома пара алушыға бөлшектеп берілсе, онда ондай эрекет элденеше рет пара беру болып табылмайды.
Егер пара беруші алдын ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан адамдар тобына оз мүддесіне бір эрекетті істеу үшін ғана пара берсе, мұндай ретте де оның эрекеті элденеше рет пара беруге жатпайды.
Пара бергені үшін қылмыстық қүқық бұзушылық жауаптылықка тарту үшін пара затының кұнын анықтаудың да маңызы ерекше.
Заңға сэйкес мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адамға не оған теңестірілген адамға оның бұрын жасаған заңды іс-эрекеті (эрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе қүны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер кінэлі адам жасаған іс-эрекет (эрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық күқық бұзушылық үшін жауаптылыққа экеп соқпайды.
Занда пара бергені үшін қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылықтан босатудың негіздері де көрсетілген.
Егер мемлекеттік қызметтер атқаруға уэкілетті адам не оған теңестірілген адам тара-пынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға қү_қыгы бар органға өз еркімен хабарласа, пара берген адам қылмыстық құқық бү-зушылық үшін жауаптылықтан босатылады.
Адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға ауызша немесе жазбаша, қандай ниетті басшылықка алғанына қарамастан ерікті түрде хабарласа қылмыстық қү-қық бұзушылық үшін жауаптылыкпен босатылады.
Қылмыстық кұқық бұзушылық жасағандығы туралы ерікті түрде хабарлағанда пара беруші ғана емес, сонымен бірге оның қатысушылары да қылмыстық қүқық бүзушылық үшін жауапкершіліктен босатылады. Параны қорқытып алуы себепті немесе параны беруі туралы ерікті түрде арыз жазғаны бойынша пара берушілерді кылмыстық жауап-тан босату Бұл адамдардың эрекеттерінде қылмыс құрамының жоқ екенін білдірмейді, сондықтан олар жэбірленуші болып саналмайды, жэне пара түрінде берілген күнды заттарды қайтарып беру туралы талап қоюға кұқы жоқ.
Параны қорқытып алу орын алған жағдайда жэне пара беруші параны бергенге дейін ол туралы құқық қорғау органдарына хабарласа, иесіне қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретінде алынған акдіа мен басқа қүлды заттар мемлекет кірісіне жатқызылады1.
ҚК-тің 367-бабының ескертулеріне сэйкес: 1. Осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген бүрын жасаған заңды іс-эрекеттері (эрекетсіздігі) үшін сомасы немесе қүлы екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сыйльщты бірінші рет беру, егер осы адам жасаған іс-эрекеттер (эрекетсіздік) алдын ала уагдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық жауаптылыққа экеп соқпайды. (ҚК-тің 367-бабының 1-ескертуі). Пара берген адам, егер мемлекеттік функцияларды атқаруға уэкілетті адамның не оған теңестірілген адамның тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан босатылады (ҚК-тің 367-бабының 2-ескертуі).