Тақырып. Соғыстан кейінгі жылдарда тоталитарлық тәртіптің күшеюі

1. Сталиндік лагерьлер жүйесінің ұйымдастырылуы.

2.Тоталитарлық тәртіптің толық орнауы және соғыстан кейінгі қоғамдық-саяси ахуал.

Кеңес Мемлекетіндегі пролетариат диктартурасы марксистік теориялық постулаттар негізінде қанаушы таптарға қарсы тұратын құрал ретінде құрылғаны белгілі. Қоғамды революциялық жолмен өзгертуді мақсат еткен большевиктер, кеңес өкіметін мойындағысы келмейтін барлық әлеуметтік топтарға күш қолданып отырды.

Ресми түрде мәжбүрлікпен жұмыс істеттін лагерьлердің бес түрі қолданылды:

• ерекше міндеттегі лагерьлер;

• тұтқындары бір жерде жинап ұстайтын лагерьлер;

• өндірістік лагерьлер;

• әскери тұтқындар;

• бөліп тарататын лагерь.

Негізінен лагерьлер тұтқындарының жағдайы жағынан да, негізгі бағыттары жағынан да бір-бірінен айырмашылығы болған жоқ. 1918 жылы шілдеде Орталық Жазалаушы орган (Центральный Карательный орган) «Халком юстицияның уақытша нұсқауын» жариялады. Бұл жүйе негізінен екі принципті басшылыққа алды: лагерьлер өз шығынын өзі ақтау және тұтқындарды қайта тәрбиелеу. Орталық Жазалаушы орган тұтқындады. Жұмыспен қамтамасыз ете алмады.

1922 жылы Қылмыстық кодекс шықты, онда лагерьлерде отырғандар жөнінде айтылмады. Келесі жылдары Солтүстік лагерьлер басқармасынан басқа барлық лагерьлер таратылды. Лагерьлердің орнын арнайы жабдықталған изоляторлар басты. Олар: еңбекпен түзету үйлері, еңбек колониялары, кәмелетке толмаған заң бұзушыларға арналғанг еңбек еңбек үйлері, еңбекші-шаруа жастары арасындағы заң бұзушыларға арналған еңбек үйлері, ақыл-есі кемтарларға, кұрт ауруымен және басқа да аурулармен ауырған тұтқындарға арналған колониялар.

Мұндай қайта құрулар барлық республикалар да дерлік, соның ішінде қазақстанда да жүргізілді. 1924-1930 жылдары Қазақстандағы тұтқындарды ұстау жүйесіне: арнайы жабдықталған үш изолятор ұстау жүйесіне: арнайы жабдықталған үш изолятор Возрождения, Орал және Тортакул; еңбекпен түзету үйлері: Ақтөбе, жетісу, Әулиеата, Семей, Петропавл, Қостанай, Өскемен, Қызылорда, кәмелетке толмаған заң бұзушыларға арналған еңбек үйлері қазалыда орналасты, оның екі бөлімшесі болды.

КСРО құрылғаннан кейін 1923 жылы 6 шілдеде Біріккен Мемлекеттік Саяси басқарма (ОГПУ) құрылды, ол КСРО ХКК (СНК СССР) бағынды. 1923 жылы 13 қазанда КСРО ХКК қаулысымен Солтүстік лагерьлер таратылып, оның базасында УСЛОН (Управление Соловецких лагерей принудительных работ особого назначение) құрылды. 1923 жылы онда – 2 557 тұтқын отырса, 1927 жылы – 12 896 – ға жеткен.

1928-1929 жылдары Кеңестік лагерлер жүйесі дағдарысқа тіреліп, қайта құрулар жасауды талап етті. Тұтқындар мөлшердегіден 2-2,5 есе асып кетті. 1929 жылы Сталиннің жарлығымен еңбекпен түзеу лагерьлерін кеңейту жоспары жасалды. Лагерьлер жүйесінің қалыптасуында КСРО халық комиссарлар Кеңесінің 1929 жылғы 11 шілдедегі «Қылмысты тұтқындардың еңбегін пайдалану» туралы қаулысының орны ерекше болды. Қаулыға сәйкес бас бостандығынан айрылғандарды ұстайтын екі құрылым: ОГПУ және республикалық НКВД пайда болды. 1930 жылы 7 сәуірде лагерьлер жүйесіне басшылық етуге арналған «Еңбекпен түзеу лагерьлері» шықты. Осы жылдың 25 сәуірінде лагерьлер Басқармасы құрылды, (УЛАГ,ОГПУ) бір жылға жетер-жетпестен Бас Басқарма (ГУЛАГ,ОГПУ) болып қайта құрылды.

1930 жылдың басында Қазақстандағы лагерьлер жүйесін қайта құру жүргізіле бастады, бұл процес 1938 жылдың көктеміне қарай қалыптасып бітті. 1932 жылы елде ГУЛАГ-тың 11 еңбекпен түзеу лагері болса, 1940 жылдың басында 53 лагерь және 425 еңбекпен түзеу колониялары болды. 1931 жылы Орталық Қазақстандағы: Қарағанды көмір бассейін, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттарын арзан жұмыс күшімен қамтамасыз ету мақсатында 1931 жылы 19 желтоқсанда КазИТЛАГ-нің алғашқы бөлімшесі Қарағанды еңбекпен түзеу лагерін құру (Карлаг) жөнінде шешім қабылданды. Тоталитарлық жүйе кеңестік жазалау лагерьлерін кеңейте түсті.

КСРО – да орныққан тоталитарлық жүйе соғыстан кейінгі жылдары интеллигенцияға қарсы күресін одан әрі өрістетті. Мәселенің бастауы «Звезда» және «Ленинград» журналдары туралы БК(б)П Орталық Комитетінің 1946 жылғы қаулысы болды. Ақын А.Ахматованың, М.Зощенконың шығармаларын сынға алды, баспасөз беттерінде жариялауға тыйым салды. «ҚызЖібек», «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Ақан сері-Ақтоқты» пьесаларында идеялық кемшіліктер бар, сондықтан қайта өңдеу керек деген мәселе қойылды. Әдебиет саласында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов және С.Мұқановтарды сол кезең тақырыбына жазбады деп кінәлады. А.Жұбановтың ұлттық дәстүрлерден бастау алатын кемел шығыармалары ұлтшыл бағытта жазылған шығармалар қатарына жатқызылды. 1947 жылы «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер туралы» қаулысы шықты. Онда Базар, Мұрат, Шортанбай, С.Торайғыров және басқа төңкерістен бұрынғы қазақ әдебиеті өкілдерінің шығармалары буржуазиялық-ұлтшылдық, феодалдық –реакциялық сарында жазылған делінді. Қазақстан Компаритясы ОК-нің 1948 жылы тамызда қабылданған «Қазақ совет әдебиетінің жағдайы және онан әрі дамыту туралы» шешімі ахуалды ауырлата түсті. Соғыстан кейінгі интеллигенцияға қарсы қуғын-сүргін түрмеге қамау, жер аудару, партия қатарынан және қызметтен босатуға ұласты. Талантты тарихшы ғалым Е.Бекмахановқа қарсы ұйымдастырылған «Бекмаханов ісі» осы жылдардан басталды. Соғыстан кейінгі жылдарды Н.Верт «дамыған» сталинизм жылдары деп атады.

ХХ ғ. 20-30 жылдарының өзінде ұлттық бағыттағы қазақ зиялылары саяси қуғын-сүргінге ұшырап, М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов және басқа да қазақ зиялыраның қазақ тарихына қатысты жазған еңбектеріне таптық көзқарас тұрғысынан жазылмаған «қате» әрі «зиянды» деген баға берілді. Институт ұжымы құрылғаннан кейін 1950 жылға дейін бірқатар монографиялық зерттеулер, деректі еңбектер жазды. мәселен: Айдарованың «Шоқан Уәлиханов», Шахматовтың «Внутренняя Орда и восстание Истатая Тайманова», БЕкмахановтың «Казахстан в 20-40 гг. ХІХ века», Аполованың «Присоеденение Казахстана к России», Жиреншиннің «Абай и его русские друзья» т.б. және «Революция 1905-1907 гг. в Казахстане» деректер жинағын жариялады.

БК(б)П Орталық Комитеті соғыстан кейінгі жылдары И.Сталиннің нұсқауымен идеологиялық мәселелерге арналған бірқатар шешімдер қабылдады. Ондағы көрсетілген басты бағыт буржуазиялық идеологияның қандай түріне болса да белсене қарсы кұресу, идеологиялық бұрмалаушылыққа жол бермеу болды. БК(б)П Орталық Комитеті кеңес ғалымдарына, әдебиет пен өнер қайраткерлеріне арнайы большевиктік тапсырма берді. БК(б)П Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі қаулы-қарарлары кеңестік тарих ғылымына тікелей қатысты, тарихшылар жұмысының «әскери бағдарламасы» саналды. Қоғамдық ғылымдарға партиялық саясат пен идеологияны насихаттап жазу және бұқара халыққа тарату талаптары қатаң қойылды. Қазақстандағы идеологиялық жұмыстарды насихаттап таратуда жоғарыдағы аталған қаулы-қарарлар шешімдерінен, «Қазақ ССР тарихы» туралы арнайы қабылданған Қазақстан К(б)П ОРталық Комитеті шешімдерінен ауытқымау міндеттелді.

БК(б)П Орталық Комитетінің шешімдеріне сәйкес тарихшы мамандар ғылыми жұмыстармен қатар қоғамдағыидеологиялық жұмыстарға да таратылуы тиіс болатын. Қазақстан тарихының кеңестік кезеңге дейінгі тарихын зерттеген ғалымдар еңбегінен саясижәне методологиялық тұрғыдағы қателіктер ізделді. «Саяси және методологиялық өрескел қателіктер» жіберген деп айыпталған еңбектер тобы анықталды. 1946 жылғы «Известия Академии наук Казахской ССР» тарих сериясының екінші басылымында филология ғылымдарының докторы Ә.Марғұланның Едіге батырға арналған мақаласын «Едіге барлық Орта Азия халықтарына ортақ тұлға деген идеяны дамытып, таратпақ болды» бұл ғылымға қарсы және реакциялық мәні күшті пантюркистік идея деген айып тағылды. 1951 жылдың 20 сәуірінде Қазақстан кеңес жазушылары одағы жанындағы партия ұйымының ашық жиналысында, «Правда» газетінің 1950 жылғы 26 желтоқсанда жарияланған «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақала және ҚК(б)П Орталық Комитетінің осы мақала жөніндегі қаулысы талқыланды.

ХХ ғасырдың 40-50 жж. тарих ғылымы алдында тұрған басты, әрі маңызды міндет Қазақстан коммунистік партиясы тарихын жазу мәселесі болды. Қазақстан тарихының кеңестік кезеңін зерттеп жазуды «кеңестік кезең тарихы – қазақ халқының қайта өрлеу, экономикасы мен мәденитінің гүлдену кезеңі, қазақ тарихының алтын беттері» деген методологияны негізге алу тиіс болды. Сонымен, соғыстан кейінгі жылдарда кеңестік қоғамда сталиндік әміршіл-әкімшілдік жүйенің күшеюі, қоғамдық ғылымдар саласында партиялық саясат пен идеология үстемдігін толық бекітті. Тарих ғылымы коммунистік партия тарихын дәріптеп жазуға жұмылдырылды, Қазақстан тарихының өткені мен бүгіні тек таптық-партиялық методология тұрғысынан зерттелуі тиіс болды.

1953 жылдың 5 наурызы 21 сағ. 50 минутта «Ленин ісін жалғастырушы данышпан, Коммунистік партияның және бүкіл Кеңес халқының көсемі» И.В.Сталиннің қайтыс болғанын ТАСС хабарлады.