З.Тікелей инвестициялардың себептері және құрамы.

Мақсатына байланысты кәсіпкерлік капитал салымдар тікелей және портфельді болып бөлінеді. Алғашқылары, ұзақ мерзімдегі мүддеге байланысты болып, меншік құқыгы мен басқарудағы құқықтарына ие болуын қамтамасыз етеді. Көбінесе Шет елге дайын өнім өндіру үшін шетелдік инвестициялар түрінде өндіріс факторларының халықаралық ауысуы жүзеге асырылуда. Шетелдік инвестициялар шетелде меншікке иелену мен өз еліне қарағанда жоғарырақ пайда алу мақсатымен жүзеге асырылады. Капиталды шетке шығару арқылы елдер арасында тығыз экономикалық байланыстар қалыптасады. Сөйтіп, фирмалар үшін, экономикалық түрғысынан қарастырғанда, бүл:

80. өзі үшін қалыпты рынокты қамтамасыз ету немесе үшінші елдер рыногына шығудың бастамасы;

81. эр түрлі секторлары жекелеген елдерде орналасқан өзіндік ішкі рынокты кұру;

-аймақтық жэне халықаралық деңгейдегі мемлекеттік

қатынастарға өзінің мүдцесін қосу;

Тікелей инвестициялардың капиталды қабылдаушы елдегі негізгі түрлері болып;

-шет елде кәсіпорындар, оның ішінде филиалдар мен (тэуелді) кэсіпорындарды қүру;

82. контаркт негізінде бірлескен кэсіпорындарды құру;

83. табиғи ресурстарды бірлесіп өндіру;

-елдің кәсіпорындарын сатып алу немесе жаулап алу (захват) болып табылады.

*

Тікелей инвестициялар элемдік рынокта халықаралық корпорациялардың үстемдігінің негізін қүрайды. Олар, оган шетелдік кэсіпорынды толық иеленуіне немесе акционерлік капиталдың инвестор тарапынан толық бақылауына мүмкіндік беретін бөлігін иемденуге қамтамасыз етеді. Бүл жагдай көбінесе шетелдік инвесторда компанияның акционерлік капиталының 25-нен аз емес бөлігі болғанда жүзеге асады. АҚШ, ГФР, Жапония статистикасы бойынша, тікелей инвестицияларға, акционерлік капиталдың 10 жоғары болып, кәсіпорынды бақылауга мүмкіндік беретін инвестицияларды жатқызады. П.Х.Линдерт пікірі бойынша, тікелей және портфельді инвестициялардагы айырмашылык,... ең алдымен бақылау мәселесінде.

Тікелей инвестициялар дегенде, компанияның акцияларының 10 жэне одан көп пайызына шетелдік бақылау немесе кәсіпорынды басқарудағы "тиімді дауысын" түсінеміз. Кейбіреулері үшін бұл тек меншікпен, акционерлік капиталдағы бөлігімен байланысты. Оны мына жолдармен жүзеге асыруға болады:

84. шет елде акциялар сатып алу;

85. пайданы қайта инвестициялау;

86. ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану.

Одан басқа да әр түрлі акционерлік емес түрлері бар. Оған: субконтрактар, басқару келісімдері, франчайзинг, лицензиялар, келісім-шарттар, өнімді бөлісу жэне тағы басқалар кіреді. Шет елдік тікелей инвестициялардың эдістері мен түрлері түсінігі кеңею процесі, глобалды мэні бар мәселелерді туындатып, оны шешу үшін жаңа тәсілдер мен шешімдерді қажет ететінін мойындауымыз қажет.

Ресми мэліметтерге сәйкес, 1914 жылдан екінші дүниежүзілік соғыс аяғына дейін шетелдік капитал салымдары 1/3-ге көбейді. Одан кейін ол эр 10 жыл сайын, одан кейін 6-7 жыл сайын еселеніп отырады. 50-жылдар ортасынан ол 4 есе өсті, ал 80-жылдарға элем 450 млрд. доллары бар капитал салымдарымен аяқ басты. 1990 жылы оның көлемі 1,7 трлн. долларга жетіп, 1996 жылы тікелей инвестициялардың жалпы сомасы 3 трлн. АҚШ долларына жақындады.

Соғыстан кейінгі жылдары жеке меншік компаниялар тарапынан шетелдік кэсіпорындарға капитал салымдарының күрт өсуі байқалды. Тікелей инвестициялардың негізгі бөлігі өндірісі дамыған елдердің өңдеуші салаларына бағытталды. Бүл сала капитал тартушы ел үшін ең тиімді болып табылады. Экспорттаушы ел тікелей инвестицияларды белгілі бір ресурстарға қол жеткізу мен өнімі үшін рыноктарды жаулау мақсатында жүзеге асырады. Көбінесе ірі шет ел компаниялары жаңа идеяларды пайдалану үшін шет елдегі жас жэне қауіп-қатерлігі жоғары компанияларды сатып алуда. Мысалға, ОепегаЬ Моіогз компаниясы Жапон кәсіпорындарын сатып алу арқылы олардың шығынды азайту мен жобалау тиімділігін, жаңа өнімдерді қүрастыру технологияларын алды, ал неміс автомобиль жасау фирмасын сатып алғанда, олар немістердің баскарудағы іс-эрекет үйымдасуы мен методикасын пайдаланды. Жэне бүл көлденең болсын, тік бағытта болсын іске асырылуы мүмкін. Сөйтіп, ірі американдық капитал сыртқы инвестицияларды жоғары пайда алу мақсатында ғана емес, өзінің өндірісін дамыту үшін пайдалануда. Басқа елдердің жетістіктері, эсіресе, АҚШ-та қолданылуда. Ал американдық тэжірибені пайдалану мақсатында жапон және еуропалық компаниялар өз капиталдарын АҚШ экономикасына салуда. Осы мемлекетаралық капитал ауысу арқылы индустриалды елдер даму деңгейінің бірдей болуына әкеледі.

60-жылдардан 70-жылдар соңына дейін капитал миграциясының ең үлкен аймагы Батыс Еуропа болды. Бұл интеграция процесінің дамуымен тікелей байланысты. Инвестициялардың қарама-қарсы жүруі Еуропа экономикалық одағының өзара салымдары жэне басқа елдерден капитал ағымы есебінен жүзеге асырылады. Ал 80-жылдары АҚШ шетел капиталын тартудың негізгі, қуатты орталығына айналды. Ол, көбінесе, пайыз мөлшерін жоғарылатқан, Р.Рейган үкіметінің саясатымен байланысты болды.

Дамыған елдер арасындағы капитал сіңісуінің бірнеше себептері бар. Алғашқысы, 50- 60 жылдардағы дамушы елдердегі инвестициялық ахуалдың төмендеуіне байланысты. Сол кезеңде дамушы елдерде ұлт азаттық қозғалыстың кең етек жаюы шетелдік меншікті үлттандырумен сипатталған еді. Арзан өндірістік ресурстар, оның ішіндегі арзан жұмысшы

*

күші сияқты факторлар өз мэнін жоғалтты. Жаңа технологияларды пайдалану шикізатты үнемді пайдалану мен жоғары маманды жұмыс күшін қажет етті. Екінші себебі дамыған елдерде ғылымды көп қажет ететін өнімінің ірі өндірісін құру үшін алғышарттарының болуында. Оған жоғары маманды жұмысшы күші, қаржы ресурстары мен сыйымды ішкі рыноктар кіреді. Үшінші себеп ғылыми-техникалық революциясының өрістеуіне байланысты. Дүниежүзілік шаруашылықтың бұл даму кезеңінде капиталдың өзара козғалысы үшін жаңа себеп - жекелеген индустриалды елдердің ғылыми-техникалық жетістіктерін толық пайдалануға тырысуымен сипатталды. Алдыңғы қатарлы технология жетістіктеріне кол жеткізу үшін ол елдерде филиалдар, бірлескен кэсіпорындар жэне т.б. үйымдар ашылды. Төртінші себебі, орта және үсақ кәсіпорындардың үшінші елдерден тауар экелуін қиындатқан интеграциялық топтарының кедендік шектемелерін айналып өтуімен байланысты болды.

Ең соңында капиталды шетке шығарудың басты мақсаты -максималды пайда алу. Ол үшін пайда нормасындағы айырмашылық, салық салудағы ерекшеліктер, шикізат пен материал бағаларындағы өзгешеліктер пайдаланылады.

Капитал экспортының географиясының өзгеруі туралы айтқанда, бір қызық жэйтке көңіл аудару қажет. Қазіргі кезде капитал миграциясы тек өндірісі дамығын елдер арасында ғана емес, солар мен дамушы елдер арасында да өтуде. Біз дамушы елдерден, әсіресе ОПЕК ұйымының елдерінен дамыган елдерге капитал экспортына куә болып отырмыз. Бүл бағыттағы капиталды шығару дамушы елдерге жоғары табыс әкелумен қатар, олардың өндірісі дамыған елдермен экономикалық байланысын нығайтады.

Бірақ, бастапқы кезеңде капитал экспорты негізінен индустриалды елдерден, өздеріне тәуелді аграрлы елдерге бағытталған еді. Мысалға, Англия мен Франция өз каржыларын Үндістан, Египет, Алжир, Сирия жэне тағы басқа да отарларына салған, АҚШ өз капиталын Латын Америкасына, ал Германия - Оңтүстік-Батыс Африкаға бағытталған.

Сол кездің өзінде өндірісі дамыған, бірак экономикалық даму қарқыны төмен елдерден үрдісті қарқынмен дамып жатқан индустриалды елдерге капитал ауысуы жүріп жатқан. Мысалға, Англиядан АҚШ-қа, Франция мен Англиядан Германияға капитал ауысуы болған. Бірақ осы елдер арасында қарама-қарсы капитал қозғалысы байқалған. Ол ішкі рыноктың өсуі тез дамып келе жатқан АҚШ пен Германия ұлттық шаруашылықтарынан қалып қалуына байланысты. АҚТІІ ағылшын капиталын қабылдаса да, өзі Англияда бірталай инвестициялар жасады.

Шетелдік капитал салымдарының салалық қүрылымы қабылданушы елдің даму деңгейімен белгіленеді. Мысалға, өндірісі дамыған елдерде шетел капиталы алдыңғы қатарлы техника мен технологияларды қажет ететін дайын өнім өндірісіне салынған болатын. Ал нашар дамыған елдерде, керісінше, машина, кұрал-жабдыққа қажеттілігіне қарамастан, капитал ең алдымен тау-кен, металлургия мен басқадай негізгі салаларға, несие жүйесі мен инфрақүрылымға барып, олардың табиғи ресурстарын игеруді жүзеге асырған. Одан кейін ғана шетел капиталы өңдеуші салаларды қаржылан-дыруға бағытталған. Оның өзінде де ең алдымен күрделі емес, жаппай өндірісті үйымдастыруга есептелген салаларға салынған еді.

Қазіргі кезде түгелдей дерлік елдер тікелей инвестициялардың экспортерлері және импортерлері болып табылады. Соған қарамастан, оның географикалық құрылымдағы инвестицияларынын бөлінуі біркелкі емес. Мысалға, Жапония ірі капитал экспорттаушы болғанымен, өз экономикасында тікелей шет ел инвестициялар мөлшері тек 173831 млн. АҚШ доллары болып отыр.

Соңғы жылдары тікелей инвестициялар ағымында өзгерістер байқалуда. Дамыған елдердің үлесі азайып, дамушы жэне өтпелі экономикасы бар елдердің үлесі артуда. Тікелей инвестициялардың негізінен индустриалды елдер үлесіне 85%-дан астамы тиеді. Бірақ бұл елдер ірі капитал импортерлері де болып табылады. 1996 жылы тікелей шетел инвестиция көлемі 349 млрд. долларға жетті. Оның 100 млрд. дамушы елдерге бағытталса, дамыған елдерге 220 млрд. доллардан астам инвестиция келді.

*

Қазіргі кезде тікелей инвестициялардың үш полюсті глобалды құрылымы туралы айтуға негіз бар. Оған: АҚШ, Еуропа Одағы, Жапония кіреді. Осы үштік капиталды шетке шығару мен кабылдаудың 4/5 бөлігін иеленеді. АҚШ ең ірі капитал импортері болды. Еуропа Одағының аймақтық тікелей инвестиция негізінде интеграция деңгейі өсіп, бүкіл аймақ ең ірі капитал экспорттаушы болды. Жапонияда капиталды сыртқа шығару қарқыны жоғарылығымен ерекшеленуде және сыртқы экономика көлемі бойынша элемде өз позицияларын элі де нығайта алады. Азия елдері (Жапонияны санамағанда) жақын жылдары-ақ тікелей шет ел инвестицияларын тартудан Батыс Еуропа елдерінен озады. Ар Андерсен консультанттық топтың мэліметі бойынша, шет елге капитал салымдарының негізгі итермелеуші себебі болып, өндірістік шығындарды төмендету емес, шет ел рыноктарына кіруді кеңейту болып табылады.

Осы үштік ішінде капиталдың өзара шырмалуы жүріп, өзара сауда әлемдік саудаға қарағанда қарқынды өсуде. Үштік негізінде өз халықаралық еңбек бөлінісі мен ұлттық аймақтық деңгейдегі реттеу механизмі мен дүниежүзілік шаруашылық стандарттарын анықтайтын жаңа жоғары сатысы құрылуда.

"Үлкен жетілік" елдері рыноктың жогары қабаттағы "штаб-квартирасы" сияқты болуда. Интеграция бұл жерде, қандайда келісімдер негізде емес, нарықтық күштердің шаруашылық дамуының қарқындылығын қамтамасыз ететін ережелер негізінде жүруде.

Тікелей жэне портфельді инвестициялар үшін ең тартымды елдер болып, дамыған Солтүстік Америка мен Еуропаның елдері болуда. Капиталдың ірі экспортерлары мен импортерлер болып, жоғары дамыған елдер, оның ішінде әсіресе АҚШ пен Еуропа Одағы көрінуде. АҚШ автомобиль, телекоммуникация мен көтерме саудада өз позицияларын нығайтуға ұмтылуда. Инвестицияларды тартумен бірге олар жаңа өнім, технология мен жаңа басқару шешімдерін де әкелуде. 1995 жылы АҚШ тікелей инвестициялардың Европаға көлемі 17%, ал Азияға - 16% өсті. Өз жағынан жапон және еуропа автокөлік компаниялары АҚШ-та табысты жұмыс істеуде. Соган қарамастан, бір өзгешелікті айтуымыз қажет, Жапония басқа елдерге ірі капитал экспортері болса да, оның экономикасында тікелей шет ел инвестициялары жоқ.

Экономиканың глобализациясы дамыған және дамушы елдердің мүдделерінің сәйкес келуіне әкелді. Зор әлемдік бағалы қағаздар рыногы калыптасуда. 90-жылдар Оңтүстік- Шығыс Азия, Латын Америка, Шығыс Европаның дамушы елдері элемдік экономикаға интеграциялана бастауымен сипатталды. Ақырындап капитал қозғалысының еркіндігін қиындатқан кедергілер алынып, шет ел капиталын қарқынды тарту мен қорғау шаралары жүзеге асырылуда. Дамушы елдер арасында шет ел капиталын импорттаушы ірі елдер аймағына Азия, Тыңық Мұхит жэне Латын Америкасы елдері кіреді. 90-жылдар ортасындағы мэліметтер бойынша, тікелей инвестициялар ағымы аймақтар бойынша темендегіше бөлінді:

Шығыс Азия мен Тынық мұхит аймағы - 52%, Латын Америкасы - 29%, Шығыс Еуропа мен Орталық Азия - 9%, Шығыс және Солтүстік Африка - 4%; Африканың субсахара беліндегі елдер 4%, Оңтүстік Азия 2%.

Азиялық елдер ішінде шетел инвестициялары үшін ең тартымды Қытай, Сингапур, Малайзия, Индонезия, Гонконг, Тайланд, Тайвань, Оңтүстік Корея, Филиппин елдері болды. Ал тікелей инвестициялар көлемі бойынша ірілеріне Қытай, Сингапур мен Индонезия кіреді. Ең көп бөлігі, әрине, Қытай үлесіне тиеді. Бұл елде аймақтық экономиканың өзгеше бір орталығы қаланып, ол арқылы экономикасы қуатты елдер өзара және дамушы алдермен эрекет етуде.

Капитал импортының екінші тартымды орталығы болып Латын Америка елдері саналады.

Бұл аймақтағы таза шет ел инвестицияларының ірі импорттау-шыларына Бразилия мен Мексика кірді. 1996 жылы осы континентке бағытталған 31 млрд, доллар инвестицияның 8-і Бразилияға, ал 7-і Мексикаға тиді. Одан кейін Перу (3,4), Аргентина (1,4), Боливия (0,5). Қалған елдер шетел инвесторлар назарына ілікпеуде. Әлемдік тәжірибеде инвестицияларға қатысты ЖІӨ-ге пайыз көлемі көрсеткіші кең қолдануда. Осы

*

көрсеткіш бойынша бірінші орынды Боливия (ЖЮ 6,5%), одан кейін Перу (4,4%), ал Бразилия (1%) алуда.

Соған қарамастан, соңғы жылдары Шығыс Еуропа мен КСРО-ның бұрынгы республикаларының шетел капиталын тарту процесі күшейді. 1989 жылдан 1996 жылға дейін осы елдерге 31 млрд. доллардан астам инвестиция салынған. Осы топтың ішінде ірі капитал импорттаушылырға бұрынғы социалистік елдер мен Балтық Республикалары кіруде. Венгрия эр түрғынына есептегенде 200 доллардан немесе жалпы көлемі 2 млрд. долл. инвестиция алды. Ал ТМД елдерінің экономикаларына не бары 13 млрд. доллар салынды.

87. Портфелдік инвестициялаудың себептері мен түрлері. Портфельді инвестиция деп - шетел кэсіпорынына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар жэне капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар ережелеріне сәйкес ала алады.

Портфельді инвестициялар - ірі корпорация, орталық жэне жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі. Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі инвестициялық банктер жүргізеді.

Портфельді инвестициялар қозғалысына жекелеген елдердегі Облигацияға төленетін пайыз мөлшерінің нормасындағы айырмашылық қатты әсер етеді.

Портфельді инвестицияның тікелей инвестициялардан негізгі айырмашылығы - портфельді инвестор өзі қаржыландыратын кэсіпорынға бақылау орнатуға ұмтылмайды. Кейбір халықаралық компаниялар жарғыларында оның өзі қаржы салатын кәсіпорында директорлар кеңесіне сайлануына жэне басқаруына қатысуға тыйым салынған. Бүл басқаруға қатысу жаңа мамандар штатын қажет етіп, бас компанияның инвестициялық саясатындағы икемділігін азайтар еді.

1950-1960 жылдары өндірісі дамыған елдерде экономикалық даму қарқынының жеделдеуі болды. Бұл жағдайдың капиталды шетке шығаруға екі жақты әсері болды. Бір жағынан, өндірісі дамыған елдерде капитал салу үшін жаңа сфералар ашылды. Капиталдың артық мөлшерінің көп бөлігі әскери салаларға тартылды, қалғаны инфрақұрылымды кеңейтуге, қызмет көрсету сферасын, ғылымды, денсаулық сақтауға, білімді дамытуға бағытталды. Екінші жағынан, экономикалық даму қарқынының жеделдеуі, өндірістік корпорациялардың капиталын шоғырландырып, банк ресурстарының орталықтандырылуын қамтамасыз ету арқылы капиталды шетке шыгаруды ынталандыруға қосымша себептер қалыптастырды.

Экономикалық жағдайдың өзгеруі капиталды шетке шығаруда жаңа қүбылыстардың пайда болуына әкелді, Егер бұрын инвестициялар шет ел экономикасына өз фирмаларын қүру мен қабылдаушы елдердің үлттық акционерлік қоғамдарына капитал салу арқылы жүргізілсе, енді инвестицияның жаңа түрлері пайда болды. Оның қатарына мыналарды жатқызуда болады:

43.бірлескен кәсіпорындарды кұру;

44.кәсіпорындардың толық қүрылысын жүргізу арқылы тапсыру;

45."өнімді-қолга" түріндегі келісім. Оның кәсіпорынды

дайын тапсырудан ерекшелігі - шетел фирмасының жатқан кәсіпорынға жергілікті маман дайындау жүзеге асырылады;

-өнімді бөлу туралы келісімдер;

-қатерлі жобалар туралы келісімдер, көбінесе мұнайды бағытында жүзеге асырылады;

-лицензиялық келісімдер, оның ішінде сатып алушыға саласындағы кейбір қосымша қызметке лицензия

франчайзинг;

- жабдықтаушы-компанияның кейбір ережелік

міндеттемесіне айырбасы.

толық

қүрылып

өндіру

басқару

беретін

үстануы

*

Технология экспорты капитал инвестициясының арнайы түріне айналды. Бұл түрін жүзеге асырғанда, технология элементтерін (патент, лицензия, сауда маркасы, басқару тәжірбиесі, т.с.с.) жабдықтаушы-компания төлем ретінде қабылдаушы компанияның пайдасының бір бөлігіне ие болады. Бүл жерде капитал экспорты сату мен несие беру нышанына ие болады. Мысалға: ғылыми-техникалык жетістікті белгілі бір мерзімге сатылды, бірақ сатушы меншік иесі болып кала береді. Кейде технология экспорты оны сатып алушы фирманың акцияларының бір бөлігіне айырбасталады. Осыдан, көріп отырганымыздай, технология экспорты ерекше тауарды шет елге шығарумен ғана емес, шетке шығаруға байланысты экономикалық қатынасымен де сипатталады.

Жаңа формалар дәстүрлі тікелей инвестициялар орнын баспаса да кең дамып келе жатыр. Олар көбінесе қабылдаушы елдің ішкі рынЬгына жұмыс істейтін және алдыңғы қатарлы технология емес, толыққан технологиялармен жұмыс істейтін салаларда кең етек жаюда.

Көрсете кететін бір жәйт, шыгарылатын капиталдың басым бөлігі ірі компаниялар меншігі болып табылады. Бұл түсінікті де. Өйткені шетел инвестицияларын жүзеге асыру үшін, кәсіпорын көлемі мен оның қолындағы қаржы жэне басқадай артықшылықтар арасында тікелей өзара тәуелділік бар. Бірақ оған қарамастан, соңғы уақытта капиталды шетке шығаруда кіші жэне орта фирмалар кең мүмкіндіктерге ие болып, ірі компанияларға қарағанда бірқатар басымдылықтар алды. Кіші жэне орта кәсіпорындар үшін капиталды шетке шығару тауарларын шетел рыноктарына өткізумен байланысты.

Соңғы уақытта батыс инвесторларына эр түрлі жобаларды қаржыландыру жүйесінің өзгеруі көп қолдау көрсетті. Егер бұрын осы мәселені шешуді жабдықтаушы-фирмалар толық өз мойнына алатын болса, қазіргі уақытта ол мәселені тәуелсіз қаржы компаниялары немесе банктер шешуде. Сөйтіп, трансұлттық банктердің пайда болуы импорттаушы елдердегі ірі өндірістік жобаларды қаржыландыруды жылдамдатты. Жобаларды каржыландырудың бірлескен түрі пайда болды. Ол бірнеше банктердің жобаға қатысып, одан кейін рынокты өзара бөлісу сипатында болды. Капитал импортының мүмкіндігін кеңейтуде евровалюта рыногының дамуы маңызды орын алады.

б.Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы. Елдер арасындағы ақша капиталының миграциясы элемдік қарыз капиталы рыногының механизмі арқылы жүзеге асырылады. Бұл рынок эр түрлі елдердің қарыз берушілер мен қарыз алушыларының қарыз капиталына деген жиынтық сұраныс пен ұсыныстан тұрады. Оның негізгі функционалды мақсаты - әлемдік деңгейде қаржы ресурстарын жинақтау мен оны бөлу.

Қарыз капиталы несиелерді ақшалай немесе тауарлы түрде, шетелден жоғары пайыз алу мақсатында беру. Әлемдік қарыз капиталының рыногын қалыптастыру дүнтижүзілік шаруашылық кешенінің негізі болып табылады.

Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мемлекетаралық несиелер мен банк депозиттерімен байланысты. Осы рынок біртұтас рынок ретінде қызмет етпейді. Ол элемдік қаржы институттарын ғана өмес, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырушы компаниялар пайдаланатын ұлттық несие рыноктарын да қамтиды.

Қарыз капиталының әлемдік рыногы елдер арасындағы қарыз капиталының қорлануы мен қайта бөлуіне қатысты жүйені құрап жэне әрекет етуші капитал айналымына кызмет етеді. Егер бір жерлерде қаржының бір бөлігі босаса, екіншісінде оған деген сұраныс туындауы мүмкін.

Қажетті валютаны валюта рыногында сатып алуға немесе оны қарызға алуға болады. Осы мақсаттар үшін әлемдік қарыз капиталы рыногы немесе банк несие рыногы қызмет етеді. Осы рыноктың калыптасуының алғышарттары халықаралық деңгейде несие катынастарының тез дамуы болды. Әлемдік қарыз капиталы рыногы дамыган елдердің - АҚШ, Англия.Франция, Германия, Швейцария сияқты елдердің ұлттық рыноктары негізінде пайда болып, әлемдік шаруашылық шеңберінде капитал ауысу жүйесін қалыптастырды. Бұл өндірісі дамыған елдер рыноктарының бірігуінің табиғи

*

процесін көрсетеді. Қарыз капитал рыногының қалыптасуының объективті негізі халықаралык еңбек бөлінісі мен өндірістің интерұлттан-дыруының эрі қарай дамуы болды.

Әлемдік қарыз капитал рыногының қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы делдалдық қызметті атқаратын, маманданған қатысушылар негізінде, өзіндік ерекше басқару құрылымы бар. Олардың қатарына қаржы компаниялар, қор биржалары, ірі трансұлттык банктер мен басқадай қаржы-несие ұйымдар кіреді. Осы қаржы ұйымдары, ресми институттар, жеке меншік корпорациялар, зейнет қорлар, банктер, сақтандыру компаниялары әлемдік рынокқа келетін капиталдардың зор көлемін шоғырландырады. Әлемдік капитал рыногында негізгі қарыз алушыларға мемлекеттік органдар, Т¥Қ, халықаралық және аймақтық ұйымдар кіреді.

Қазіргі уақытта элемдік қарыз капитал рыногына бірқатар халықаралық қаржы ұйымдары кіріп, олар элем бойынша зор көлемде қарыз капиталын жинап, оны қайта бөлуді жүзеге асырады. Осы орталықтарда валюталық, депозиттік, несиелік, эмиссиялық жэне сақтандыру операцияларының басым бөлігі іске асырылуда.

Әлемнің ең маңызды қаржы орталығы АҚШ-тың сыйымды капитал рыногы бар Нью- Йорк болып табылады. Нью-Йорктық қор биржасы әлемдегі ең ірі қор биржасы болып табылады.

Еуропада алдыңғы қатарлы қаржы орталығы болып Лондон саналады. Өйткені ол валюталық, депозиттік жэне неиселік операциялар бойынша бірінші орын алады. Осы жерде ірі бағалы металдар рыногы орналасқан. Сонымен бірге Батыс Европада ұзақ мерзімдегі несиелер беруге маманданган Цюрих пен Франкфурттағы-Майн, қысқа жэне орта мерзім несие операцияларын жүзеге асыратын Люксембург ірі қаржы орталықтары бола бастады.

Соңғы онжылдықтарда Шығыста - Токио, Сингапурда, Гонконгта жаңа қаржы рыноктары пайда болды. Оған Жапонияның жэне басқа Азия аймағындағы экономиканың қарқынды өсуі эсер етеді. Өйткені олар әлемдік саудада өз позициясын ныгайтып, батыс елдері сияқты несиелеуші бола бастады.

Осы жақында ғана дүниежүзілік шаруашылықтың елеусіз жерлері болған - Бахрейн, Еіанама, Багам, Кайман жэне нидерландтық Антиль аралығында қаржы орталықтары пайда болды. Олар офшорлық негізде жұмыс істеуде, басқаша айтқанда қаржы операцияларын ұлттық реттеу жүргізілмейді. Өйткені олардың жеңілдікті валюталық тэртіптері болгандықтан, оған трансұлттық банктер мен корпорациялар қызығушылық туғызуда.

Қазіргі әлемдік қарыз капитал рыногының орталық тізбегі 60-жылдары құрылған еуровалюталық рынок болды. Оның пайда болуы ұлттық үкіметтер бақылауындағы қаржы операциялардың ақырын дамуынан басталды және ол дүниежүзілік шаруашылық өсу қажеттіктеріне жауап бере алды.

Тез дамып келе жатқан еурорыноктың халықаралық несиелер сферасында біртұтас механизмі бар. Оның ішінде еуровалюта рыногының құрамдас бөліктері болатын еуронесие мен еурооблигациялар рыноктары ерекшеленеді. Еуронесие рыногы зор ауқымымен, көп жақтылыгымен, уақыттық жэне көлемдік шектеулері жоқтығымен, жэне ең бастысы ұлттық несие рыноктарымен салыстырганда төмен пайыз мөлшерімен сипатталады. Бұл келісім- шарттардың ірі көлемдері мен шектеулі реттеудің жоқтығымен байланысты болып отыр.

Еурорынок - бұл ұлттық карыз капиталы рыногынан тыс рынок. "Еуро" деген сөз рынок Батыс Еуропа көлемімен шектеледі деген сөз емес, ол белгілі бір валютаның - доллар, марка, фунт, т.с.с. -шетел банктерінің есепшотында болғандыгы жэне оны олар несиеге беруге пайдаланатындығьш білдіреді. Еурорынокта несие операциялары, қарыз беруші мен алушыға да шетелдік болатын валютамен беріледі. Мысалға, Париждегі коммерциялық банк түрік бизнесменіне несиені неміс маркісімен береді. Еуровалюталық операциялар, ұлттық валюта есеп шоттарынан тысқары, ерекше банк есеп-шоттарында жүзеге асырылады. Олар мемлекеттік қаржы ұйымдарымен бақыланбайды. Осындай мемлекеттік бақылау жоқтыгы еврорыноктың дамуына ерекше эсер берді.

Еуровалюта рыногының операциялары Батыс Еуропанын ірі қаржы орталықтарында - Лондон, Париж, Цюрих және басқадай капсшарда жинақталган. Валютаның ірі партиялары

*

АҚТТТ лен Батыс Еуроладан келеді. Осы аймақтар жэне Канада, Жапония, Швеция еуровалютаның ірі қарыз алушыларына жатады.

Еуровалюта рыногының қалыптасуы жоғары каркынмен дамығандығын атап кету қажет. Егер 1979 жылы операциялардың жалпы көлемі 1 трлн. долларға тең болса, 1988 жылы ол 5 трлн. доллардан асып түсті.

Халықаралық қарыз капиталының рыногы қарқынды дамып келе жатқан рынок болып табылады. Бұл қазіргі жағдайларда сыртқы қаржыландыру көздерінің маңызы артуын көрсетеді. Компанияның үлғаюы халықаралық банк беретін ақша қаражатынсыз мүмкін емес. Тек 1998 жылдан 1993 жыл аралыгында оның көлемі екі есе өсті.

Қарыз алу қүрылымындағы үлес салмағының басым бөлігі облигациялық, синдикаттық (евронесие) мен евровексельдер үлесіне тиеді. Несиенің бұл түрлері тәуекелділікті қарыз берушілер арасында бөліп, қарыз алушыларға қатысты позицияларын күшейтуге мүмкіндік береді.

Қарыз капиталының негізгі көзі ретінде, жеке меншік капиталының мөлшері елеулі болганымен, көбінесе мемлекеттік қаржылар пайдаланылады. Евронесие рыногындағы негізгі қарыз алушыларға Т¥Қ, үкіметтер, халықаралық қаржы үйымдары жатады. Қарыз берушілер болып элем қаржы үйымдары, мемлекеттер, жекелеген мемлекеттік органдар, валюта-несие ұйымдары (ХВҚ, ЭРКҚБжәне т.б.) эрекет етеді.

Қаржыландыруды облигациялар сату арқылы қарыз алып жүзеге асыруға болады. Еуровалютадағы қарыздар өндірістік өнеркэсіптерге ауқымды жобаларды қаржыландыру, мемлекеттің төлем балансының дефицитін жабу үшін қалқымалы пайыз мөлшерімен беріледі. Еуровалютаның төрт қарыз түрі бар:

88. пайыз мөлшері бекітілген қарыз, ол екі жылга дейінгі мерзімге беріледі;

89. қалқымалы пайыз мелшері бар қарыз, ол бес жыл мерзіміне дейін беріліп, пайыз мөлшері түрақты түрде қайта қарастырылады;

90. резервтік несие;

91. синдикаттық несие, ұзақ мерзімге жэне банк синдикатымен жинаған ірі қарыз болып табылады.

Жогарыда көрсетілгеннен басқа, басқа мемлекет үкіметтері мен компанияларга бір жылга дейін берілетін қысқа мерзімді несиелер бар. Қысқа мерзімді капиталдар қозғалысы, ең алдымен, елдің агымдагы төлемдер жагдайы (баланс дефициті) немесе пайыз мөлшеріндегі айырмашылық нэтижесіндегі капиталдың пайдалы колдануды іздестіруіне байланысты болады.

Бірақ қысқа мерзімді несиелердің басым бөлігі банкаралық несиелер болып табылады. Қысқа мерзімді несиелердің жаңа түрі- жогары өтімділігі бар, бағалы қағаздар рыногында алынып-сатылатын жэне жоғары сұранысқа ие болатын еуровалюта сертификаты болды.

Орта мерзімдегі еуронесие рыногында корпорациялардың 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімге өзгермелі пайыз мөлшерімен шығарылып, бағалы қағаз болатын еуроноталар кең тарады.

Қазіргі уақытта, еурорынокта несиелердің негізгі түрі - уақытша банк операциялары мен қатерді азайту үшін қүрылған, халықаралық банк синдикаттарының бір жылдан он жылға дейін мерзімге берілетін несиелері болып табылады.

ОЭСР елдер қарызға алынған ресурстардың 80%-нен астам үлесіне ие болған. Ал ірі қарыз алушыларға АҚШ, Жапония мен Германия кіреді. Бүл рынокты дамушы елдер кең пайдалануда. Бірқатар жаңа индустриалды елдер қаржы рыноктарының интер- үлттандыруының белсенді мүшелері болып отыр, олар қарыз алушы ретінде гана емес, капитал экспортерлері ретінде де көрінуде. Бұл ең алдымен Оңтүстік Корея, Бразилия, Аргентина, Гонконг, Тайланд, Индонезия, Қытай сияқты елдерге қатысты болып отыр.

Қазіргі жагдайда, әлемдік қаржы рыногында дамушы елдердің жағдайы қиындады. Өйткені ресурстарды тартуда, жоғары білімді және мәдениетті халқы бар, жоғары маманды жүмысшы күші бар, дамыған ғылыми-индустриалды потенциалы бар өтпелі экономикадағы елдер белсенді бәсекелес болып отыр. Осы елдердің көптеген салалары мен кэсіпорындары

*

жаңартуды қажет етіп отыр, ал экспорттары негізінен шикізат пен материалдар болуда. Халыкаралық несие рыногының жалпы даму тенденциясы бұрынғы социалистік елдердің халықаралық қаржы ұйымдарына қарызының тез өсуі болып отыр.

Шетелден капиталды тартуда қарыз алу ең жеңіл түрі болып табылады, өйткені оның басты талабы - несиені уақтылы қайтару. Осы жол арқылы ел қазіргі тұтынуын жогарылатып, ағымдағы қаржы мәселелерін шешуге мүмкіндік алады. Бірақ одан кейін елдерге негізгі сома мен пайыздарын төлеуі қажет, ал ол болашақта ел тұтынуын қысқарту қажет екендігін көрсетеді. Осы тұрғыдан қарастырғанда, тікелей шетел инвестицияларының артықшылығы бар.

Орытынды

Қарыз капиталының халықаралык қозғалысы мемлекетаралық несиелер мен банк депозиттерімен байланысты. Осы рынок біртұтас рынок ретінде қызмет етпейді. Ол әлемдік қаржы институттарын гана өмес, сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырушы компаниялар пайдаланатын ұлттык несие рыноктарын да камтиды.

Қазіргі жағдайда, элемдік қаржы рыногында дамушы елдердің жағдайы қиындады. Өйткені ресурстарды тартуда, жоғары білімді және мәдениетті халқы бар, жоғары маманды жұмысшы күші бар, дамыған ғылыми-индустриалды потенциалы бар өтпелі экономикадағы елдер белсенді бэсекелес болып отыр. Осы елдердің көптеген салалары мен кәсіпорындары жаңартуды қажет етіп отыр, ал экспорттары негізінен шикізат пен материалдар болуда. Халықаралық несие рыногының жалпы даму тенденциясы бұрынғы социалистік елдердің халықаралық қаржы ұйымдарына қарызының тез өсуі болып отыр.