Дәріс тақырыбы. Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы
Дәрістік сабақ конспектілері
Дәріс тақырыбы. Экономикалық теорияның пәні мен әдістері.
Мақсаты:Экономикалың теория негіздерінің пәнін, әдістерін, қызметтерін қарастыру, оның Қазақстанда нарықтық жүйенің қалыптасуындағы және дамуындағы рөлін көрсету.
1. Экономикалық теория негіздер пәнінің қалыптасуы мен дамуының тариғы.
2 Экономикалық құбылыстарды зерттеу әдістері. Позитивтi және нормативтi экономикалық теория.
3 Экономикалық теориян негіздерінің қызметтерi. Экономикалық теория мен экономикалық саясат.
4. Қазақстанда нарықтық экономиканың дамуы жағдайында экономикалық теорияның рөлi мен маңыздылығы
Негізгі түсініктер мен терминдер
Институционализм, Кейнсиандық мектеп, Классикалық саяси экономия, Маржинализм, Меркантилизм, Неолассикалық теория, Физиократизм, Экономикалық заңдылықтар, Экономикалық игіліктер, Экономикалық қажеттіліктер, Экономикалық категориялар, Экономикалық теория, Экономикалық теорияны зерттеу әдістері.
Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым.
Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады.
Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас, ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын жүргізудің өнері» деген мағынаны білдіреді.
Қазір оның мазмұны айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шаруашылық тек отбасы төңірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, әлемдік шеңберде жүргізіліп, басқарылатын болды және тек теориялық белгілеріне ғана емес, сондай ақ өндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кәсіпорын, сала) ұйымдастырылатын болды.
Экономикалық теория дербес ғылым болып XVIXVII ғасырларда тауар – ақша қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.
Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.
Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVIXVII ғасырларда меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі «мерканте» - саудагерлер көпес, сауда, пайда). Бұл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материалдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.
Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады. Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.
Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді.
«Физио» - табиғат, «кратос» - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдеріФ.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур.
Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.
а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құнның теория мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.
Б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған, оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау.
Неоклассикалық теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет атқарған болар еді деп есептеді.
Кейнсиандық мектеп – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің араласуының қажеттілігін айқындады.
Институционализм – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Экономикалық дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі.Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.
Экономикалық қажеттілік – адамдардын өз мұқтаждарын қанағаттандыру мақсатында белсенді қызмет етуге мәжбүр ететін қозғаушы күш болып табылады.Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейіне қарай жаңа қажеттіліктер туады. Оның құрылымы, саны, сапасы, өзгеріп отырады. Қажеттіліктердің үздіксіз өсуі адамдардың экономикалық эволюциясының көптеген деректерімен дәлелденді. Әр бір 10 жыл сайын тұтыну тауарлары мен қызметтердің түрлері екі есеге өсіп отырады. Мұндай экономикалық заңдылық қжеттіліктердің өсу заңы деп аталады. Қажеттіліктердің түрлері:
Алғашқы (төменгі) - қажеттілік адамдардың өмір сүруіне ең алғаш керек қажеттіліктер. Оларға толық киім, баспана т.б жатады.
Екінші реттік (жоғарғы) қажеттіліктер. Екінші реттік (жоғарғы) қажеттілік – бұл адамның рухани жағдайы, әлеуметтік ортасы, интелектуалдық деңгейіне байланысты пайда болатын қажеттіліктер. Бұл қажеттіліктерді альтернативті (таңдау) қажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар, сәнді киімдер, қымбат бұйымдар, сондай-ақ білімге мәдениетке қажеттіліктер.
Қанағаттандыру түріне қарай қажеттіліктерді жеке және ұжымдық деп бөлуге болады.
Жеке қажеттіліктер – бұл жеке адамның өзін қанағаттындыра алатын қажеттіліктер. Мысалы: киім, тамақ, мұздатқыш, машина т.б тауарлар сатып алуы.
Жымдық қажеттіліктер - өмірде жеке бір адам қанағаттандыруға мүмкін емес,көп шығын қажет ететін қажеттіліктер бар. Оларды көпшілік көмегімен ұжымдық түрде қанағаттандырады. Ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру жөнінде шешімдерді басқару органдары қабылдайды.
Экономикалық игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы нәрселер мен заттар. Олардың біреулері шексіз түрде болады. (Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқалары шектелген оларды экономикалық игіліктер деп атайды.
Экономикалық игіліктер заттар (тауарлар) мен қызметтерден тұрады. Қызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығы:
1.Олардың өндірісі мен тұтынылуы бір мезгілде болады
2.Оларды мұраға қалдыруға болмайды.
3.Оларды сақтауға немесе жинақтауға болмайды.
Басқа ғылымдарға ұқсас экономикалық теория ғылыми танып-білудің әртүрлі әдістерін қолданады. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері келесі кестеде көрсетілген.
1. кестеЭкономикалық теорияның зерттеу әдістері
| Жалпы әдістер | Жеке әдістер |
| 1. Ғылыми абстракция әдісі – зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. 2. Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды бөліктері мен жақтарына ажыратылады. 3. Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс болып қалыптасуы. 4. Индукция – жеке фактілерден жалпы қорытынды шығару. 5. Дедукция– жалпыдан жалақыға, бүтіннен бөлшекке көшу.Эксперимент, гипотеза және т.б. | Экономико – математикалық модельдер әдісі, экстраполяция (болжау), баланстық, функциональдық және тағы басқа да әдістер. |
Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы экономикалық заңдылықтар мен категорияларға бағынышты.
Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады:
1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән.
2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты тарихи дамуының заңдары.
3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп байланыстырады.
Экономикалық категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).
Экономикалық теория талдау дәрежесіне қатысты екі бөлімнен құралады:
- микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.
- макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.
Экономикалық теория бірнеше қызметтер атқарады:
1. Танып - білу қызметі - қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және түсіндіруі тиіс.
2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
3. Ғылыми болжам қызметі - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың болашағын айқындайды.
4. Практикалық қызметі– нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми дәлелдеумен түсіндіреді.
5. Методологиялық қызметі– экономикалық теория барлық экономиканың ғылыми жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.
Негізгі әдебиеттер: 1 нег. [1-4], 2 нег.[3-25], 3 нег.[5-30], 4 нег.
Қосымша әдебиеттер: 1 қос.[10-15], 2 қос.[5-16], 3 қос.[1-5]
Бақылау сұрақтары:
1) Экономикалық теория негіздерінің пәні мен құрамы
2) Экономикалық теорияның атқаратын қызметтері
3) Экономика ғылымының тану әдістері
4) Ғылыми абстракция әдісі дегеніміз не?
5) Экономикалық қатынастары мен заңдары.
6)
дәріс тақырыбы. Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы
Адамдар қоғамның тіршілік етуі үшін өндіріс үрдісі қажет.
Өндіріс – адам қоғамының өмір сүру негізі. Экономика екі іргелі экономикалық аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен шектеулі ресурстар. Экономикалық игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.
2.1 – сызба. Өндіріс факторларының бірігуі
Мұқтаждықтар – бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шектеусіз мөлшерде болады (мысалы, ауа), ал екінші – шектеулі (мұнай, көмір). Соңғысы экономикалық игіліктер деп аталады.
Өндірістің түпкі мақсаты – тұтыну, яғни ол әр түрлі мұқтаждықтарды қанағаттандыру үрдісі. Дамуы бойынша мұқтаждықтар сан жағынан да, сапа жағынан да түрленеді. Олардың осы ерекшелігі өндіріс дамуының ынталандырушы құралы болып табылады, мұның өзі жаңа мұқтаждардың пайда болуын негіздейді.
Шектеулі ресурстар жағдайын таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына сұрақтарға жауап беру қажет: Не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Не үшін өндіру керек?
Экономикалық жүйе – бұл алдында тұрған экономикалық мәселелерді – не, қалай, кім үшін? – шешу үшін қоғамның ұйымдастырылу тәсілі.
Экономикалық жүйенің жіктелу критерийлері:
· Өндіріс құрал-жабдығының меншік нысаны;
· Шаруашылық қызметінің ұйымдастыру тәсілі;
· Негізгі экономикалық мүдделер.
Экономикалық жүйенің түрлері мен сипаттамалары:
· Дәстүрлі экономика: көп тармақты экономика; артта қалған технология; ғасырлар бойы сақталған дәстүрлер.
· Әміршіл экономика: барлық материалдық ресурстардың қоғамдық (мемлекеттік) меншігі; өнімді тіркелген баға мен сәйкестірілген жалақы арқылы тікелей тарту; экономикалық ресурстар мен қаржыны қатаң бөлу; экономикалық тәртіп қатаң әкімшілік және қылмысты-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі; саясат экономикадан басым; экономиканың даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым; орталықтандырылған жоспарлау; кәсіпкерлік жоқ; көлеңкелі экономика барлық шаруашылық қызметін қолдайды.
· Нарықтық экономика: жеке меншік; таңдау еркіндігі; бәсекелестік; жеке қызығушылық – қылықтық негізі; еркін баға белгілеу; мемлекеттің араласуы шектеулі.
· Аралас экономика: әміршіл экономика мен нарықтық экономиканың ұштастырылуы; көптүрлі меншік; күшті кәсіподақ қозғалысы; мемлекеттік реттеу және түзету рөлі белсенді.
ӨНДІРІСТІК МҮМКІНДІКТЕРДІҢ ҚИСЫҚ СЫЗЫҒЫ (АУЫТҚЫМАСЫ)
2.2 – сызба. Өндіріс мүмкіндіктердің қисық сызығы.
Шаруашылық қызмет үрдісінде барлық субъектілер тауарларды өндіру және сатумен байланысты белгілі бір шығыстарға тап болады – шығындар.
Баламалы (альтернативтік) шығындар немесе пайдалана алмаған мүмкіндіктердің шығындары – бұл қалаулыға жету үшін бас тартуға тура келеді.
Өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы – ресурстарды толық пайдаланудағы баламалы нұсқаларды көрсетеді. Ол әр түрлі тауарлардың арасынан таңдау қажеттілігін көрсететін, экономикалық мәселенің мәнін бейнелейді. Егер біз бір тауарды көп мөлшерде өндіргіміз келсе, онда басқа бір тауарды өндіруден бас тартуға тура келеді. Қисық сызықтың бойындағы нүкте бір тауардың екінші тауар өндіруімен алмастырылғанын көрсетеді.
Экономикалық тиімділік – алынатын нәтижелер мен өндірістік шығындардың қатынасы:
Тиімділік=Өндіріс нәтижелер/Өндіріс шығындары=Максималды кірістер/минималды шығындар
Еңбек өнімділігі – бұл жұмсалған еңбектің тиімділігі, нәтижелілігі. Ол қызметкердің бір өлшем уақыт ішіндегі өндірілген өнімнің сонымен немесе бір өлшем өнімді дайындауға жұмсалған жұмыс уақытының шамасымен, сонымен қатар ұлттық табыс мөлшерімен (халықшаруашылығы көлеміндегі өнімділік) белгіленеді. Еңбек өнімділігінің өсуі – қоғамдық өнімді ұлғайтудың және қоғамдық өндіріс нәтижелілігін арттырудың басты факторы. Оның негізгі факторлары: ҒТП, еңбекшілердің мәдени-ағарту деңгейін арттыру, өндіріс және еңбек ұйымдарын жетілдіру, еңбекшілерді моральдық және материалдық ынталандыруды нығайту болып табылады. Өндіріс тиімділігіне талдау жасау үшін оның еңбек өнімділігі, қорлар орнының толтырылуы және материал сыйымдылығы сияқты жекелеген көрсеткіштері де жатады.
Өндіріс тиімділігі – қол жеткен қоғамдық экономикалық жетістіктердің және оларға жұмсалған шығындардың ара қатынасын, өндірістегі адамдық және заттық факторлардың экономикалық өткізілу дәрежесін сипаттайтын маңызды экономикалық көрсеткіш.
Еңбек өнімділігін өлшейтін формулалар:
1. ЕӨөндірілген өнімнің мөлшері/жұмысшылардың саны;
2. ЕӨөндірілген өнімнің мөлшері/жұмсалған уақыт;
3. ЕӨөнімнің құны/жұмысшылардың саны;
4. ЕӨжалпы ұлттық өнім/мемлекеттегі жұмыс істейтіндердің саны;
5. ЕӨөнімнің құны/жұмсалған уақыт.
Стимулдар: Қажеттіліктер, Мүдделілік, Әрекет, Әрекет нәтижесі, Бастапқы қажеттілікті қанағаттандыру, жаңа қажеттілік.
Антистимулдар: Физиологиялық, қауіпсіздікті қажет ету; әлеуметтік байланыстарды қажет ету; өзіндік құрметті қажет ету; Самоактуализация (қабілеттерді жүзеге асыру).
Игілік - өз бойында белгілі бір жағымды мәні бар, белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын және адамдардың мүдделері мен мақсаттарына жауап беретін нәрсенің бәрі.
Игілік пайдалылығы – осы адамның осы уақыт сәтінде игіліктердің табиғи қасиеттеріне кешенді субъективті баға беруі.
Игілік құндылығы – игіліктің адам үшін жағымды және жағымсыз мәнділігі, игіліктің басқа игіліктерге белгілі бір пропорцияда айырбасталу қабілеті.
Игіліктің балама құны – осы игілікті алу үшін құрбан етілуі тиіс басқа игіліктердің саны.
Негізгі әдебиеттер: 1 нег.[3-25], 5 нег.[5-30], 8 нег.[5-12], 9 нег.[1-34]
Қосымша әдебиеттер: 1 қос.[10-15], 2 қос.[5-16], 3 қос.[1-5], 4 қос. [1-6], 5 қос. [1-4].
Бақылау сұрақтары:
1) Жобаны басқару стандарты дегеніміз не және ол не үшін қажет?
2) Жобаларды басқарудың қандай стандарттарын сіз білесіз?
3) Жобалық менеджмент саласында компанияның жетілуі үлгісі жайлы айтып беріңіз.
4) Жобалық менеджменттің қандай кәсіби біліктілік стандарттарын білесіз?
5) Жобалық менеджмент саласында мамандарды сертификациялаудың халықаралық және ұлттық жүйелері жайлы айтып беріңіз.