Амортизациялық төлемдер
Өндiрiстiк процессiндегi негiзгi қорлар физикалық тоздыруларға душар болады және сол себепті олар өзінің техникалық-экономикалық сапасын төмендетедi. Физикалық тоздыру негiзгi қорлардың құнының кiшiреюiмен жарысайды. Амортизациялық өнiм немесе iстелiнген көлiк жұмысты қайта жасалынған өндiрiстiк процессiндегi олардың құнының нәтижесінің бiртiндеп тасуының, негiзгi қорларының тозуының орнын толтыру деп ұғылады. Әрбiр кәсiпорынның негiзгi қорларды тозуының өтемдерi үшiн амортизациялық қорға нақтылы соманы бөлiп шығарады.
Амортизациялық төлемдердiң сомасын дұрыс анықтауға үлкен мән беріледі. Өнімнің өндірісі мен көлік жұмысының орындалуында амортизациялық қор өнімнің өзіндік құны болып саналатындықтан, олар белгiлi дәрежегедегi АТП өнімінің өзіндік құнын анықтайды. Амортизациялық қор жаңа негiзгi қорлардың тозуының орнын толтыру үшiн керек.
Ерекше экономикалық мазмұн өнiмсiз негiзгi қорлар бойынша амортизациялық төлемдері болады. Өнiмсiз қорларды қолдану жаңа өнiмнiң жасалуы немесе көлiк жұмысының орындалуымен байланасты емес. Ол заттық өндiрiстiң саласына, дербес немесе қоғамдық тұтыну саласына жатпайды және олармен әр уақытта дәл келмейді. Өнiмсiз қорлардың құны сондықтан өнiмнiң құнына тасымалданбайды. Олардың құны тұтыну шаралары бойынша жоғалады. Бұл қорлардың тозуының орнын толтыру қайта бөлу ретiнде жалпы iшкi өнiмнiң (ЖІӨ ) еңбекшiден түсетiн табыстар есебiнен iске асады. Сайып келгенде, өнiмсiз негiзгi қорлар бойынша амортизациялық төлемдер ЖІӨ-нің келесi үлестiрiлу формаларында болады.
Негiзгi қорлар тек қана физикалық емес,сонымен қатар моралдiқ тозуға ұшыраған. Әлдеқашанғы машиналар жаңа, өндiрiстiгiрек және үнемдi жабдық өнертабыстар және өндiрiске енгiзудi шара бойынша моралдiк тозуларға бағасызданып, душар болады және олардың тозуы жаңа, мүлтiксiз машиналардан астам мерзiмнiң шабуылына дейiн ауыстырылуы керек. Моралдiк тозу "Физикалық өлімге" дейінгі оның техникалық жабдығы әлдеқашанғы арзандалуды бiлдiредi. Машина физикалық жарамды бола алады, бiрақ сондықтан моралдiқ ескiру, экономикалық пайданы бермегенiнде емес, керiсiнше, қоғамдық еңбектiң ысырабына түзеуге алып келгенiнде. Қайта бөлу жалпы iшкi өнiмнiң (ЖІӨ) еңбекшi түсетiн табыстар есебiнен iске асады. Сайып келгенде, өнiмсiз негiзгi қорлар бойынша амортизациялық төлемдер ЖІӨ-нің келесi үлестiрiлу формаларында болады.
Негiзгi қорларды моралдiқ тозу екi түрлерде болады. Моралдiқ тозуды бiрiншi түрі бұл өндiрiс сайман жасаушы салалардағы еңбек өнiмдiлiктi жоғарылатуы, кейбiр жұмыс iстейтiн машиналар және тетiктердiң құнының жартылай жоғалтуы салдарынан айқындалады. Дәл осында құрылыста қоғамдық керек өнімге төмен шығынмен жасалған жаңа машиналар жоғарырақ бағамен ерте шыққан және бұрын пайдаланылған машиналар өзінің жасалған өніміне бұрынғы өлшеммен берілмейді, өйткенi бұл құн заңның талаптарына қайшы келер едi және өнiмнiң экономикалық айғақсыз қымбаттауына келтiрер едi.
Екiншi моралдiқ тозуды түрі үнемдiрек және өнiмдi жабдықтың пайда болуымен байланысқан. Орташа қоғамдық өндірістік еңбекті қамтамасыз етпейтін техникалық ескірген бір типті машиналар ескі машиналардық толық физикалық тозуға ұшырауға дейін ауыстырылуы керек. Бұл сондықтан керек, әр түрлi келесi олардың қолдануы еңбектiң өнiмдiлiктiң артуын баяулататын өнiмнiң өзiндiк күнiн жоғарылатады, үлкен қолдану кезiндегi шығындарға алып келедi, шаруашылық iшiнде жинақталулардың өлшемдерiнде терiс бiлiнедi. Олар тиiмдi болуға басылдан, сайып келгенде, физикалық жарамды, бiрақ iс жүзiнде әлдеқашанғы өндiрiс саймандары сала жұмыс iстейтiн iске аспай қалуы керек;
Осылай, автокөлiктердiң ескi үлгiлерiнiң пайдалану автомобиль көлiгiнде биiгiрек тасымалдау өзiндiк құнды және жинақталуларды кiшi соманы салыстырғанда жаңа, үнемдiрек және өнiмдi бередi. Автокөлiк кәсiпорындар, техникамен жарақтандырылу бiрдей қолдану кезiндегi шарт жұмыс iстейтiн бiрдей беттерiнше, бiрақ автомобилдiк бақ әр түрлi техникалық болатын - (моралдiқ тозудың анықтайтын дәрежелерiмен) пайдалану көрсеткiшiлермен, еңбек өнiмдiлiк, тиiмдiлiк, тасымалдау өзiндiк құн және тағы басқалар әр түрлi экономикалық көрсеткiштердi иемдене алады. Техникалық қызмет көрсету және автомобильдi жөндеу үшiн мүлтiксiз конструкциялардан астам немесе қазiргi құралдар жаңа автокөлiк болатын кәсiпорын өте биiк өндiрiстiк көрсеткiштердi алады. Қалай тәжiрибенiң көрсетедi, жабдық тек қана жаңғыртудың нәтижесiнде 1, 5—2 реттегi оның өнiмдiлiгiнiң жоғарылатуы қол жеткiзуге болады.
Негiзгi қорларды тоздыру, олардың (жылға ) әсерiнiң тиiстi мерзiмi немесе iстелiнген жұмыстардың көлемiне, амортизацияның нормасының атауымен танысады. Амортизациялық төлемдердiң нормасы жабдықтың құнынан нақтылы пайызды сияқты бекiтiледi. Амортизацияның нормалары негiзгi қорларды нақты тозу сәйкес келуi керек. Олардан әрбiр кәсiпорынның өнiмнiң өзiндiк құнының деңгейi және қорлардың орнын толтыруын мүмкiндiкке тәуелдi болады. Амортизациялық төлемдер ғылым және техниканың соңғы табыстарының есепке алуы бар жаңа техникалық негiзiнде негiзгi қорларды орнын толтыру үшiн жетуi керек. Орнына шыққан пайдалану алған өйткенi жаңа негiзгi қорлар биiгiрек техникалық - қолдану кезiндегi сапалар, амортизацияларды алады ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң факторлардың бiрлерi болып табылады.
Амортизациялық төлемдердiң қолданылатын нормалары физикалық және негiзгi қорларды моралдiқ тозуды орнын толтыруы керек. Моралдiқ тозуды бар болуды талап етедi физикалық олардың пайдаға асу мерзiмі ғана емес, олардың ары қарай қолдануын экономикалық орындылық та негiзгi қорларды амортизацияның нормаларының есептеуiнде есепке алынды.
Негiзгi қорларды бастапқы құн баға олардың қалпына келтiргiш құнынан едәуiр айырмашылығы бола алады. Бұл негiзгi қорларды қалпына келтiру және олардың iргелi жөндеуi үшiн қолайлы амортизациялық төлемдердiң өлшемдерiн анықтауға дұрыс мүмкiндiк бермейдi. Өйткенi бiртұтас норма амортизациялық төлемдердiң қолданылатын нормалары негiзгi қорларды қызмет мерзiмдерiн дұрыс есепке алатын да жағдайлар, тiптi сол амортизациялық төлемдердiң сомасы негiзгi қорларды нақты тозуға сәйкес келмейдi, әртүрлi уақыт аралық бағалалған қорларға қолданылады. Демек бiрдей негiзгi қорлардың әр түрлi бастапқы құндарына амортизациялық төлемдерiнiң бiртұтас нормасын осы жағдайда қолданылады және сондықтан амортизациялық төлемдердiң сомасы негiзгi қорларды нақты тозуды қамтып көрсетпейдi.
Жоғары бағасы бар негізгі қорларды пайдаланатын АТП – ларда, нәтижесінде амортизациялық қор жоғарылайды, және керісінше, негізгі қорларының бағасы төмендетілгендерде амортизациялық аударылған сомалардың жеткіліксіз болады. Осы себептен тасымалдардың өзіндік құны көрсеткіші бұрмаланады. Аталған кұбылысты басқа да мемлекеттік және кооперативті кәсіпорындардағыдай, АТП – да жою үшін барлық қорлардың қайта бағалануы жүргізілді, осыдан кейін амортизациялық аударылған сомалардың негізгі қорлары бойынша жаңа нормалары әзірленді. Амортизациялық аударылған сомалардың жаңа нормалары негізгі қорларды қайта бағалау негізіндегі моральдық тозуды ескерумен әзірленуі керек. Халық шаруашылығы негізгі қорларының толық қалпына келтірілуіне амортизациялық аударылған сомалардың бірыңғай нормалары бекітіген. Бірыңғай нормалар шаруашылық есептеу негізінде әрекет ететін барлық кәсіпорындарда, ведомствалық бағынуға және жеке меншік формасына тәуелсіз, барлық кәсіпорындар мен бірлестіктерде қолданылуға міндетті. Амортизациялық аударылған сомалар Орталық Банк негізіндегі барлық кәсіпорындармен және ұйымдармен енгізіледі. Амортизациялық аударылған сомалардың қолданылуы да белгіленген. Амортизациялық аударылған сомалардың автомобиль көлігіне жаңа нормалары негізгі өндірістік қорлардың қолданылуын жақсартып, оларды жөндеу жұмыстарына жағымды жағдай жасайды.
Қозғалмалы құрам бойынша амортизациялық аударылған сомаларды анықтау әдістемесі негізгі қор түрлері бойынша оларды анықтау әдістемесінен ерекшеленеді. Автомобиль көлігінің қозғалмалы құрам бойынша амортизациялық аударылған сомаларының нормасы үлгілер бойынша емес, автомобиль топтары бойынша бекітілген. Бұл автокөліктердің жаңа үлгісін шығару, олардың құнын өзгерту кезінде амортизациялық аударылған сомалардың жаңа нормаларын әзірлеу қажеттігінің пайда болмауына байланысты.
Қайта қалпына келтіруге жинақтаулардың жалпы сомасы алғашқы құнның 90% көлеміндегі қалдық құнын ескерумен қарастырылған, осы шарттан амортизациялық аударылған сомалардың нормалары анықталады. Мысалы, орташажылдық жүгірісін ескерумен жүк көтергіштігі 2 т дейінгі көліктік жүк автомобильдерінің қызмет уақыты 6 жыл деп қабылданған, ерекше аз класты жүк автокөліктерінікі – 5 жылға дейін, аз класты – оташа к ласты 7 жыл ( таксиден басқа) – 8 жыл, ерекше аз класты автобустар үшін – 6 жыл. Барлық арнайы автомобильдер үшін амортизациялық аударылған сомалардың нормалары 10 жыл қызмет көрсету негізінен есептелген.
Кесте-1
Амортизациялық аударылған сомалардың нормасы
| Қозғалмалы құрам топтары мен түрлері | Амортизациялық аударылған сомалардың нормасы | ||
| Автомобиль құнынан % | 1000 км жүгіріске автомобиль құнының % | ||
| Көліктік автомобильдер, тиегіштер мен жартылай тиегіштер Жүк көтергіштігі 0,5 т дейінгі автокөліктер ------0,5 бастап 2 т дейін ------2 т бастап күрделі жөндеуге дейін: 200 мың км дейін 200 мың км – ден 350 мың км дейін 250 мың км – ден 350 мың км дейін 350 мың км – ден 400 мың км дейін Карьерлік автокөліктер – самосвалдар; жүк көтергіштігі: 27-ден 50 т дейін 50-ден 120 т дейін 120-дан 220 т дейін 220 т дейін Тиегіштер мен жартылай тиегіштер: 8 т дейін 8 т аса Самосвал тиегіштер Ауыркөтергіш тиегіштер мен жартылай тиегіштер (ЧМЗАП) жүк көтергіштігі: 100 т дейін 100 т аса Жеңіл автокөліктер Ерекше аз класты (қозғалтқыштың жұмыс көлемі 1,2 л дейін) Аз класты (қозғалтқыштың жұмыс көлемі 1,2 л ден 1,8 л дейін) Жалпы тағайындалған Такси Орташа класты Жалпы тағайындалған Такси Автобустар Ерекше аз класты (5 м дейін ұзындықта): Жалпы тағайындалған Маршрутты такси Аз класты автобустар (7,5 м дейін) Жалпы тағайындалған көлік Ведомствалық транспорт Орташа және жоғары клас автобустары Жалпы тағайындалған көлік Ведомствалық транспорт Арнайы автомобильдер Санитарлық, ветеринарлық, өрт, апаттық, автокөліктер – шеберханалар, Жеңіл көліктер Арнайы тартатын борттық | 14,3 16,7 14,3 12,5 11,1 12,5 10,0 14,3 8,3 6,7 18,2 14,3 11,1 14,3 10,0 9,1 10,0 14,3 12,5 | 0,37 0,3 0,2 0,17 0,37 0,3 0,22 0,2 0,5 0,22 0,22 0,22 0,17 | |
1. Барыс аралығы 1 км-ге дейiнгі үнемi жұмыс iстейтiн, жүк көтергiштігі 27 т және одан жоғары болатын автомобиль-самосвалдар үшін машина құнының проценттік нормасы, ал басқа жағдайда 1000 км жүргендегі машина құнының проценті алынады.
2. Жедел және шұғыл көмектiк «РАФ» және «УАЗ» автокөлiктерiнің шассилары үшін 1, 6-шы коэффициенттi қолданылады.
3. «Москвич-2140, -2141» 1990 жылға дейiн шығарылған автокөлiктерi үшiн 1,3 коэффициенттi қолданылады; оқу жүргiзушiлердiң әзiрлеуiнiң жанында қолданылатын автокөлiктер үшiн 1,8 коэффициентi қолданылады. Бекiтiлген нормаларға қосымша автокөлiктiң жұмыс жағдайларымен сәйкес әр түрлi коэффициенттердi қолданады.
Жылжымалы құрамның қалпына келтiруiне амортизациялық төлемдерiнiң нормасы жүгiрiстiң 1000 км-iне баланстық құнының пайыздары немесе баланстық құнының пайыздарына бекiтiледi:
мұндағы Сн – жаңа автокөлiк құны (тiрке ), тг.;
Cо - автокөлiктi қалдық құны (тiрке ) оның iрiктеуiнен кейiн, тг. ;
D - жылжымалы құрамның қызмет мерзiмi, жылдар;
LAM - (тiрке ) автокөлiктi амортизациялық жүгiрiс, шақырым.
Амортизациялық төлемдер (жылжымалы құрам қоспағанда) өңге негiзгi қорлар бойынша бастапқы құннанғы пайыздарындағымен анықталады. Амортизацияның жылғы нормасы
мұндағы СП - негiзгi қорлардың сомды бастапқы құны, тг.;
С0- негiзгi қорлардың сомды қалдық құны (есептен шығарудан кейiн);
D - негiзгi қорлардың қызмет мерзiмi, жылдар.
Кәсiпорындық баланс немесе ұйым есептелетiн негiзгi қорларға арналған жоспарлы амортизациялық төлемдер негiзгi қорлардың әрбiр түр бойынша есептеулермен анықталады. Есептеулердiң жаңа тәртiбі негiзгi қорлар өлшемдерiнің өзгеруне байланысты бір жылдын көлемінде бекiтiледi. Сонымен бiрге амортизациялық төлемдер (толық қалпына келтiру қолайлы бөлiкте) жабдық және қор болатын көлiк құралдарына (резервтегі) есептелiп қояды. Бұл нақты өндiрiс шығындарын анықтап және кәсiпорындардық жабдықтың санының қысқартуында және өлшемдерге дейiн резервте болатын қор сақталатын көлiк құралдарының экономикалық мүдделiлiгiн бiр уақытта күшейтуге тұрарлық мүмкiндiк бередi, өндiрiстiң процессi үшiн шындығында қажеттi.
Өнiмнiң өзiндiк күнiндегi амортизациялық төлемдерiнiң еншiсi техникалық үдерiстiң табыстарының кәсiпорынында қолдануда төмендейдi. Сонымен бiрге шешушi жаңа машиналардың құны және өнiмдiлiгiнiң аралығында байланыс болып табылады. Жағдайлар машиналардың құнының техникалық үдерiсiн шарасы бойынша көпшiлiгiнде өседi, бiрақ қуат бірлігі мен шығарылатын өнiмнiң есептеуінде төмендейдi. Сонымен өнiм бiрлiгіне келетiн амортизациялық төлемдерi азаяды.