Жылдардағы Қазақстан халқы.

Кеңес үкіметі орнаған кезде патшалық қоныстандыру саясатының салдары мен нәтижесі өз күшінде еді. Қазақстандағы қоныс аударатын бес аймақта ашылған қоныстандыру мекемелерінің көші-қон үдерісін реттеудегі отарлаумен ұштастырылған әдіс-амалдары мен қолданылатын терминдері кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында ерекше өзгеріске ұшырамады. Көші-қонға қатысты қабылданған қарар-құжаттарда қоныстандыру-отарлау термині жапсарлас қолданылса, көші-қон үдерісіне қатысты мемлекеттік органдар да патшалық кезеңнен халық санасына сіңірілген қоныстандыру-отарлау деген атаулармен қызмет жасады. Яғни, көші-қон үдерісіне қатысты ұғымдар ХХ ғ. 20 жж. ортасына дейінгі барлық кеңес үкіметінің декреттерінде, қаулылары мен шешімдерінде отарлау деген сөзбен баламаланып, ашық қолданылып отырды. Тек, ұлттық езгіні жою мүддесіне қайшы келуіне орай, қоныстандыру ұғымын отарлау ұғымымен теңестіруге болмайтындығы туралы пікірлердің әсерінен соң, 1925 ж. көші-қон үдерісін бақылап-реттеуші орган – Орталық отарлау комитеті (Центрколком) Бүкілодақтық қоныстандыру комитеті болып, Мемлекеттік отарлау ісі ғылыми-зерттеу институты (Госколонит) – Жерге орналастыру және қоныстандыру институты болып атауларын өзгертті. Бірақ, ғасырлар бойы отарлаудың арқасында жүргізілген қоныс аударулар бірдей мағынада қолданыла берді. Мысалы, Қазақ Егіншілік халық комиссариаты жанындағы қоныс аудару ісімен айналысатын Жерге орналастыру бөлімінде Отарлау бюросы, Отарлау және қоныстандыру бюросы немесе Қоныстандыру бөлімшесі деп атауын бірнеше рет өзгерткен бөлімше қызмет жасады. Ал, жергілікті жерлерде отарлау мен қоныс аудару ісімен айналысатын облыстық және губерниялық жер басқармалары мен осы мақсат үшін арнайы құрылған отарлау экспедициялары, қоныс аудару пункттері, орталық өкілдік берген агенттер қызмет жасады [19, 19 б.]. Яғни, кеңес үкіметіне дейін империяға бағынышты халықтардың санасын деформациялаған отарлаушылардың үстем идеологиясы кеңес билігі орнағаннан кейін де қазақ жеріне қоныстандыру ісінде басымдық танытты. Қазақстанға сырттан келімсектердің келуі күшейген сайын, қазақ ұлтының дербестігіне нұқсан келетінін, езілген халын жақсарта алмайтынын түсінген ұлт зиялылары қазақ халқын рухани сақтау мен жаңғыртудың бір жолы ретінде қазақ жеріне орыс шаруаларының қоныс аударуларын тоқтатуды ұсынып, көші-қоншыларды келтіруге әртүрлі деңгейде қарсылық жасап отырды. 1916 ж. ұлт азаттық көтеріліс, кеңес өкіметінің орнауы мен азамат соғысы жылдарында Қытайға кеткен босқындарды қайтару шаралары 1925 ж. аяқталды. 1924-1925 жж. Қазақ ОАК мен ХКК Қазақстанға сырттан көшіп келушілер мен өз ішіндегі көшіп-қонуды тоқтату туралы шешімдер қабылдайды [20]. Бірақ, өлкелік партия басшылығына Голощекин келгеннен кейінгі шешім-шаралар көші-қон үдерісінің жаңа кезеңін бастап береді.

«1917-1926 жж. көші-қон үдерістері: негізгі факторлары, түрлері және халық құрамына тигізген әсері» деп аталатын бөлімде 1917 ж. мен 1926 ж. Бүкілодақтық халық санағы арасын қамтыған бірінші кезеңдегі көші-қон үдерістерінің негізгі факторлары, түрлері мен халықтың құрамына тигізген әсерлері, демографиялық салдарлары талданады.

Бұл кезеңде саяси оқиғалардың ықпалымен және нәтижелерімен тұтасқан экономикалық, әлеуметтік, мәдени, діни, этностық және тұрмыстық факторлар кешені көші-қон қозғалысының белсендірілуіне ерекше әсер етті.

1916 ж. ұлт азаттық қозғалысқа қатысқандарды қудалаудан қашқандардан басталған қазақтар көші-қоны кеңес өкіметінің жеңісінен кейін де байқалды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1917-1918 жж., 1921-1922 жж. ашаршылықтар нәтижесінде сыртқы көші-қондағы тұрғылықты халықтың көші-қоны Қазақстаннан сыртқа қарай бағытталса, европалық ұлт өкілдерінің көші-қоны, керісінше, Қазақстанға ағылуын жалғастырды. Бұл кезеңде бұрынғы патша өкіметінің отарлауынан бастау алған көші-қон жаңа кеңестік түрге ауысты, бірақ патша өкіметі кезіндегідей көші-қоншылардың лек-легімен келуі өндірістендіру басталғанға дейін тоқтатылды. Қазақстанға өз бетінше көші-қонға тыйым салынды. Соған қарамастан, орыс, украин және т.б. ұлт өкілдерінің қазақ жеріне көші-қоны тоқтаған жоқ. Бірақ, Қазақстанға қарай бағытталған көші-қон қарқынының саябырсуына орай, бұл кезеңде қазақтар халық құрамындағы артықшылық үлесін сақтады. 1926 ж. санақта – 58,5% болды. Сондықтан, бұл кезеңді, салыстырмалы түрде, Қазақстанға сырттан бағытталған көші-қонның саябырсу кезеңі деп атаймыз.

1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі халықтың сыртқа көші-қоны

1917-1918 жж. Түркістан Республикасын жайлаған аштық пен 1921-1922 жж. Қазақстан аумағын түгел қамтығын ашаршылықтан туындаған стихиялы көші-қонмен ұласты. Бұл кезеңде де Қазақстаннан сыртқа қашқандар – қысым көрген жергілікті ұлт өкілдері де, сырттан келгендер – патшалық билік кезеңінен отарлық қоныстандыру ұғымы бойына сіңген европалық көші-қоншылар.

1917-1918 жж. Түркістан жеріндегі ашаршылық пен оның халыққа әкелген демографиялық апатты салдары, халықтың табиғи және механикалық қозғалысының барысы, бағыттары, нәтижелері осы бөлімде талдауға түсті.

Сонымен бірге, жұмыста көші-қоншылардың сырттан ағылуын тоқтатуға қатысты мәселеде мүдделес болған М. Тынышбаев, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, О. Жандосов, Ж. Мыңбаев, С. Садуақасов және т.б. ұлттық саяси элита өкілдерінің көші-қонға байланысты көзқарасы мен іс-шаралары ашылады.

Осы жерде Столыпиндық қоныс аударулардан кейін 1925 ж. дейін ірі көші-қон ағындары болған жоқ және 1920 жж. көші-қон үдерістері Қазақстанның халық санының өзгерістеріне ерекше әсер етпеді деген кейбір тарихшылардың пікірімен келіспейтіндігімізді айта кетейік [21]. Себебі, 1926 ж. санақ 1,6 млн. көші-қоншыларды тіркесе, оның 800 мыңы 1916-1926 жж. көшіп келген. Яғни, жылына орта есеппен 80 мыңнан адам келіп отырған. Ал, 1897-1916 жж.

1301,4 мың адам немесе жылына орта есеппен 68,5 мың адамнан келген еді. Яғни, 1925 ж. дейін де көші-қон қозғалысына түскен көші-қоншылар аз болмады. Соның ішінде, қазақтардың да сыртқа және ішке көші-қоны бар.

1917 ж. кейінгі есептерде жаппай көшіп-қонбағанымен, көрші республикаларға көшкен қазақтар саны көрсетіледі. Сонымен бірге, 1920-1921 жж. ашаршылық кезіндегі өлім-жітім мен сыртқа көші-қон елдегі шаруашылықтың 14%-ын (119970) жойды: 1920 ж. 857480 болса, 1921 ж. 737510 шаруашылық қалды.

Бұл кезеңге тән сипат – туудың төмендігі, өлім-жітімнің көбеюі және халық өсімінің азаюы. Бірақ, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда, табиғи өсім біршама көтерілді. 1924 ж. орыстар мен қазақтардың табиғи өсімі, тиісінше, 25‰ мен 16,1‰, 1927 ж. 32,9‰ және 27,1‰ болды.

1926 ж. санақ материалдарын халық құрамын жастық-жыныстық белгілеріне сәйкес талдау республиканы әртүрлі кезеңде тітіренткен тарихи оқиғалардың әсерін көрсетеді. Ғасырдың саяси, экономикалық катаклизмдері жылдары туылғандар мен сол кезеңді басынан өткізгендер, өздерінен кейін туылғандарға қарағанда, санақ материалдарында аз мөлшерде болды: 0-4 жастағы

1923-1926 жылғылар 1921-1922 жж. аштықтан кейінгі компенсаторлық кезеңде туылғандар басқа жас топтарындағылардан анағұрлым көп. Ал, 1921-22 жж. балалар мен кәрі жастағылар көп өлген. Бұдан кейінгі санақтарда да

1921-1922 жж. туылғандар мен ерлер үлесі төмен болды. Ашаршылық пен жұт жылдарының нәтижесі санақтарда құлдырау кезеңдері болып көрінеді.

1921-1922 жж. ашаршылықтан кейін, жаппай сипат алмағанымен, Қазақстанның көптеген аймақтарында халықтың ашығуы тоқтамады. 1920-жж. өн бойындағы саяси-экономикалық реформалардан еңсесін көтере алмаған қазақ елі 1920-жж. соңында осы үдерістің шарықтау шегі болатын ашаршылыққа ұшырады.

1917-1926 жж. көші-қон үдерісін зерттегенде анықтағанымыз, осы кезеңдегі көші-қон құбылыстарының патшалық дәуірден мұралыққа қалған қоныстандырудың бағыттарымен, нәтижесі мен саяси мәнімен ұқсастығы. Таптық езгіні жоюға бағытталған жаңа қоғам орнату жолындағы күрес барысында Қазақстанға бағытталған көші-қон қазақ ұлты мен ел халқының қалыптасуы мен дамуында, халық құрамындағы сандық және сапалық көрсеткіштер мен үлестік арасалмақта дәуірлік өзгерістер туғызды. Ал,

1917-1926 жж. саябырсыған көші-қон үдерісі өлкелік партия басшылығына Голощекиннің келуімен жаңа қарқын алып, көші-қон үдерісіндегі жаңа кезеңнің басталуына әкелді. Сонымен, 1917-1926 жж. бұрынғы патша өкіметінің отарлауымен тұтасқан көші-қон саясаты жаңа кеңестік түрге ауысты

«1926-1939 жж. көші-қон: жалпы сипаттамасы, халықтың әлеуметтік-ұлттық құрамына тигізген әсері мен демографиялық салдарлары» атты бөлімде Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстанға көші-қонның қайта өрлеген 1926-1939 жж. аралығын қамтитын екінші кезеңнің үдерістері талданады.

Қоныстандыру шараларының белсендірілу кезеңін бастаған орталықтың арнайы қаулылары мен республикадағы іс-шаралары [22], 1929 ж. республика үкіметі жанынан құрылған Қоныс аудару басқармасы мен көшіру-қоныстандыру мекемелерінің құрылымы, жұмыс істеу принциптері мен қызметі сараланады [23].

1929 ж. 13 ақпанында Қазөлкелік БК(б)П бюросы жанынан құрылған Қоныстандыру басқармасы өлкедегі қоныстандыру шараларын жүргізу жоспарын жасайды. Кеңес үкіметінің көші-қон саясатында бірден екі – ерікті және мәжбүрлі бағыттары пайда болды. ХХ ғ. 1920-30 жж. Қазақстан Кеңес Одағын аграрлы елден индустриалды елге айналдыру жоспарындағы негізгі өндірісті-шикізатты өлке болды. Ауыл шаруашылығына өзгерістер енгізіп, өлкенің пайдалы қазбалары мен энергетикалық ресурстарын шаруашылық айналымға тарту сырттан жұмыс күшінің үздіксіз келуіне жол ашты. Еңбек ресурстары қазақтың дәстүрлі шаруашылығын ұжымдастыру, отырықшыландыру арқылы жою және белсенді көші-қон саясатын жүргізу мен Лагерлердің бас басқармасы (ГУЛАГ) жүйесіне бағындырылған еңбек қоныстарын, түрмелер, еңбекпен түзеу лагерлері мен колонияларын ұйымдастыру секілді екі жолмен жинақталды.

Өндірістік көші-қон. 1927 ж. Қазақстанның ауыр индустриясындағы жұмысшылар саны 10,2 мың адам болса, 1939 ж. қарай 192,4 мың адамға жетті. Өндірістендіру нәтижесінде ерекше Орталық және Шығыс Қазақстанның шаруашылығын жаңаландыру шаралары жүргізілді. Мысалы, 1913 ж. салыстырғанда 1939 ж. өндіріс өнімі Қазақстан бойынша 16,9 есе, Солтүстік Қазақстанда 6,8 есе, Қарағанды облысында 27,7 есе өскен. Бұл жерде Солтүстік Қазақстанның өндірістендірілу деңгейі төмен көрінгенімен, Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда жоғары болды. 1932-1940 жж. республиканың индустриялық саласына жұмысшыларды ұйымдасқан қабылдау негізінде 559 мың адам келді [24]. Түрксіб, Қарағанды, Балқаш және басқа күрделі құрылысқа қарай ағылған жұмысшылардың стихиялық көші-қонын есепке алып, реттеу мүмкін болмады. 1928-1939 жж. механикалық өсім 1,8 млн. адамнан асты, оның 1150 мыңы (69%-ы) ірі индустриялық орталықтарға орналасты [25]. Қазақстанға сырттан халықтың ұйымдастырылған және стихиялы түрдегі көші-қоны қазақтардың темір жолдар мен ірі кәсіпорындардың құрылыстарына тартылуына кедергі келтірді. Міне, осындай жағдайлар өндірісте, қалалар мен жұмысшы поселкелеріндегі ұлттық мамандардың санының өсуі мүмкіндігіне теріс ықпал жасады.

1920-жж. соңы мен 1930-жж. басында кулактарды тап ретінде жою ісін жүзеге асыру мақсатында, Ресей мен Украинадан репрессияланған шаруалар әкелініп, аграрлық қоныстандыру саясаты да қатар жүрді. 1928-1930 жж. Қазақстанда құрылған кеңшарлар жұмысына КСРО-ның әралуан түкпірінен 65 мың отбасы көшіп келді.

Бұл кезеңдегі қазақтарды сыртқа ағылтқан ірі көші-қон ұжымдастыру кезіндегі 1929-1933 жж. ашаршылықтың зардабынан туындады. 1929-1931 жж. Қазақстанда 80 мың адам қатынасқан 372 көтеріліс қазақтардың республикадан тыс жерлерге көшуімен жалғасты. Ашаршылық жылдары республикадан

1130 мың адам кетті, олардың 676 мыңы қайтпай қалды, 454 мыңы кейінірек Қазақстанға қайта оралды. 1930-1933 жж. Қазақстанда ауыл халқы 2351,6 мың адамға кеміді [27]. Ресми мәліметтер бойынша, 1930 ж. 121,2 мың, ал 1931 ж. 1074 мың қазақ немесе қазақтардың үштен бірі көшіп кеткен. Ірі көтерілістерге қатысқаны үшін 1929-1931 жж ОГПУ органдары арқылы 5551 адам жазаға тартылды, оның 883-і атылды [28, с. 14]. Күштеп ұжымдастырудың алдында 4836 мың адам болған Қазақстандағы қазақтардың ашаршылықта 1933 ж.

1149 мыңнан астамы босқынға айналған болып шығады.

Жұмыста босқыншылыққа ұшырап, шетке кеткен қазақтарды қайтарып, орналастыру жөніндегі Қазақстан басшылығының 1932-1933 жж. және

1935-1936 жж. шешім-шаралары жан-жақты талданады [29].

Еңбек көші-қоны. 1918-1920 жж. «әскери коммунизм» саясаты кезінде де, 1920-21 жж. да Қазақстаннан Ресейлік орталықтағы шаруашылық қажетіне адам ресурстары алынды.

Қазақстанға келген көші-қоншылардың негізгі дені өз еркімен келген жоқ. Мәжбүрлі көші-қонға 1929 ж. бастап келе бастаған саяси жазаланғандар, бұрынғы кулактар, арнайы қоныстанушылардың көші-қонын жатқызамыз. Өндірістендіру қарқыны, кең көлемдегі құрылыс, инфрақұрылымның жоқтығы арзан, ең дұрысы, тегін, тәртіпті және кез келген уақытта айдап алып кете беретін жұмыс күшін қажетсінді. Міне, осы кезде ірі құрылыстарға кең көлемде «халық жаулары» тартылды. ОГПУ-ІІХК-ның ГУЛАГ-тағы арнайы қоныстанушылар бөлімінің мәліметі бойынша республикаға 46091 отбасы немесе 180 мыңнан аса адам жер аударылған [28, с. 12]. 1936 ж. саяси «сенімсіз» поляктар, 1937 ж. 21 тамыздағы қылмысты бұйрықтың шешімі бойынша (№ 1428-326 ЕҚ) корейлер, 1938 ж. қараша-желтоқсан айларында Әзірбайжаннан 1621 ирандық отбасы көші-қоны жекелеген халықтардың қуғын-сүргін депортациясын бастады. Лагерлер контингенті шамадан тыс толып кетті. Мысалы, Қарлагта тұтқындар саны 1935-1936 жж. 12 мыңға (25127 адамнан 37958 адамға) өсті [30].

Осы кезеңдегі ашаршылықтың зардабының тағы бір қыры - республикаға келген көші-қоншылар легі халық санын 1,3%-ға ғана өсірді. Салыстырсақ, Украинада 6,6%-ға, РКФСР-да 16,0%-ға, Қырғызстанда 45,6%-ға, Тәжікстанда 43,8%-ға, Арменияда 45,5%-ға, ал, КСРО-да 16,0%-ға өскен [31, с. 21-22].

Сонымен, 1926-1939 жж. көші-қон үдерістері қазақ халқын демографиялық апатқа әкелген саяси оқиғалармен өзара байланыста өрбіді. Демографиялық катаклизмдер басым бөлігі қазақ ұлты болып табылатын азиялық ұлт өкілдерін Қазақстаннан сыртқа көшірсе, ірі өнеркәсіптік және аграрлық көші-қондар, репрессиялық сипаттағы кулактық жер аударулар европалық ұлт өкілдерінің Қазақстанға қарай бағытталған көші-қонын күшейтті. Бұл кезеңнің соңына қарай республикадағы қазақтар үлесі төмендеп, 38,0%-ға түсті.