Кәсіпорынның міндеттемелерінің аудит технологиясы және ұйымдастырылуы

Аудиттің негізгі мақсаты ұйымның бухгалтерлік есебін тексеру болғандықтан, оның ең негізгі көзі болып бухгалтерлік құжаттар саналынады. Ақпарат көзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі қандай есеп болса да есеп көрсеткіштері есеп жасау үшін кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелердің топталған екі жақты жазу әдісін қолданып негізделген мәліметтер арқылы жасалынады.

Аудит жұмысы барысында бухгалтерлік есеп кестесінің алатын орны ерекше. Себебі, есеп көрсеткіштері кестелер арқылы жүйеге келтіріледі. Есеп кестелерінің түрі, мазмұны есеп формаларына сәйкес әр түрлі болады. Қазіргі кезде комьютерлік есеп жүргізу көп қолданылғанымен алғашқы есеп құжаттарын жүйеге келтіру үшін есеп кестелері, кітап, ведомость ретінде қолданылып отыр. Ондағы мақсат сол есеп кестелері арқылы бухгалтерлік есеп ақпаратын бір жүйеге келтіру, олардың мазмұн-мағынасын есеп жүргізу талабына сәйкес келтіру, сонымен қатар заң талабына сәйкес есеп ақпаратын топтау.

Сондай жүйеге келтірілген есеп кестелері есеп жасауға, жедел талдау жасауға, әр жүйедегі информация көрсеткіштерінің арасындағы байланысты анықтауға тиімді есеп қүралы болады. Аудит барысында тиімді есеп кестелері үлкен қызмет көрсетеді. Дүрыс жүргізілген есеп кестелері арқылы аудиторлық тексеру жүргізіп қорытынды жасауға болады [18].

Аудит барысында алғашқы есеп қүжатымен жүмыс істеу өте күрделі. Себебі, есеп қүжаттары барлық информация көзі, қандай мөлімет болса да, ол тек бухгалтерлік қүжат арқылы ғана дәлелденеді. Сол бухгалтерлік қүжаттарының өзінде көптеген түрлі қателер жөне қылмыстық мақсатпен жөндеулер заңсыз жөндеу немесе санды жөндеу, қол қоюдың жасанды болуы, арифметикалық қате жіберілуі және сол сияқты көптеген кездейсоқ жағдайлар кездесуі мүмкін. Сондықтан, аудитор алғашқы есеп қүжатын тексеруде ерекше мүқият, ынталы, ерекше талаптанып қарауы қажет. Бухгалтер қүжаты тек қана сиямен немесе пастамен толтырылған болуы қажет.

Ақша операциясының бухгалтерлік құжаттары ерекше мүқияттылықпен толтырылады, онда қате жіберілген жағдайда ондай қүжаттарда түзету жасауға болмайды. Ақша қүжаттары төртіп бойынша арнайы тіркеуден өткізіледі, сондықтан да бухгалтерлік құжатта қате жіберілген болса ондай ақша қүжаттары жойылмай сақтауға алынуға тиісті. Ондай қүжаттарға «аннулирован» деп қызыл сиямен жазылып сақтауға алынады. Касса операциясын жүргізу ережесі бойынша кіріс және шығыс касса ордерлерін үшінші қызметкер толтыруы қажет, оны әкім өз бүйрығымен анықтауы қажет. Касса ордерін толтыруға кассирдің де, аға бухгалтердің де құқы жоқ.

Касса операциясында қате немесе ондай фактілер касса түгендеу, ревизия жасалған кезде анықталады. Ондағы қолданылатын ең сенімді тексеру әдісі — ол карама-қарсы қүжаттарды салыстыру өдісі. Мысалы, дүкенші кассаға нақты ақша өткізсе, кіріс касса ордері касса отчетына тіркеледі де, оның карточкасың ттіркеме үзіндісі дүкенші отчетына тіркеледі. Яғни кассир отчетымен дүкенші отчетының тіркеуінде бірдей сома көрсетілуі қажет. Немесе кассир банкіден чек кітапшпсымен нақты ақша алған болса, сол соманы банк выпискасымен (көшірмесімен) қарама-қарсы тексеріледі. Касса отчетында бір қүжат қайталануы да мүмкін (шығыс ордерлерінің немесе басқадай ақша шығыс қүжаттарының). Касса операциясын тексеруде касса ордерлерін тіркеу кітабын, касса кітабын, касса есебін мүқият тексеру қажет [19].

Материалдың алғашқы бухгалтерлік есебін құжаттау процесі де өте күрделі. Бұл тексеру, материалға жауапты жұмысшылар отчетын тексеру арқылы анықталады. Материалды кіріске алі есебінде алғашқы қүжаттарды тексеру үшін, жабдықтаушылармен есеп айырысу журнал-ордері арқылы тексеру ерекше орын алады. Себебі, материалды кіріске алу, ол ушін төлем жасау қарама-қарсы тексеру жолын қамтамасыз етеді. Материалды шығысқа шығару есебінің қүжаттарын тексеру, материалды кіріске алған цехтардағы есеп арқылы қарама -қарсы тексеріледі.

Ұйымдарда алғашқы бухгалтерлік құжаттар - есептеу кестелері болады. Оларды тексеру бухгалтерлік нормативтік қүжаттар арқылы жүргізіледі. Мысалы, жүмысшыларға еңбекақы төлемін есептеу немесе тауардың табиғи шығыс сомасын есептеу, өндірісте өндіріс өнімінің өзіндік қүнйн есептеу калькуляциясын тағы да басқа көптеген қүжаттар тексеріледі.

Қорыта келгенде, қандай алғашқы есеп қүжаты болмасын барлығы мемлекеттік бухгалтерлік есеп жүргізу заңының талабына сай болуы керек.

Ағымдағы міндеттемелердің аудиті.Ағымдағы міндеттемеге банктің қысқа мерзімді несиелері қысқа мерзімді қарыздар және кәсіпорынның кредиторлық қарыздары жатады.

Банктың қысқа мерзімді несиесі бір жыл мерзімге беріледі. Қысқа мерзімді несиені алу мен қайтарумен баланысты есепті-несиелік операциялар 3010 "Қысқа мерзімдң банктік қарыздар", 3050 "Басқа да қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер" шоттарында жүргізіледі. Әрбір осы шоттарда субшот бар: "Қысқа мерзімді несиелер". Бүл шоттар пассивті, сальдо есепті кезеңнің басындағы қайтарылмаған қарыздар сомасын көрсетеді, Дт бойынша айналым-кредитті қайтаруға аударылмаған сома, Кт бойынша айналым-несиеге алған сома алынған несиелер сомасы көрсетіледі.

Қысқа мерзімді несиелердің аналитикалық есебі несиенің банктің түрлері бойынша және жеке кредиторлар түрі бойынша жүргізіледі.

Овердрафт дегеніміз — субъектінің иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиторлық қалдық. Ол қысқа мерзімді несие түрі.

Қысқа мерзімді қарыздар көп жағдайда векселге берілген коммерциялық несие түрінде және қарыз міндеттемесі түрінде берілетін партнерлік несие түрінде беріледі.

Аудитор баланста алынған қысқа мерзімді несиелер мен займдардың дүрыс көрсетілуін тексере отырып мыналарды анықтау керек:

- несие қандай мақсатқа пайдаланды, осы мақсаттар несиені алу келісім-шартына сәйкес келеді ме;

- кәсіпорынның басқармасы несие кепіддеме қүрамына не кіргізді;

- несиені қайтару толықтылығы және уақыттылығы;

- келісім-шартқа сәйкес несие үшін пайызды төлеу дүрыстығы;

- басқа кәсіпорыннан ссуда (займ) алу зандылығы, сонымен қатар оны қайтару толықтылығы және уақыттьілығы;

- синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізу дүрыстығы, жазулардың 3000, 4000 бөлімшелер шотымен сәйкестігі [20].

Бухгалтерлік баланстың "Ағымдағы міндеттемелер" бөлімінде "Үзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі" тарауында келтіріледі. Оны тексеру кезінде аудиторға үзақ мерзімді несиенің аналитикалық есебі мәліметі бойынша қарызды қайтару мерзімін және осы тарау бойынша соманың негізділігін анықтау қажет. Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігіне қүрайтын кредиторлық қарызды тексеруге үлкен көңіл бөлу керек.

Кредиторлық қарыз — бүл кәсіпорынның басқа занды түлғаларына немесе азаматтарына міндеттеме сомасы. Кредиторлық қарыз қалыптасу сипаты бойынша екіге бөлінеді: қалыпты және ақталмаған.

Қалыпты кредиторлық қарыз дегеніміз кәсіпорынның бизнес-жоспарының орындау жолына, сонымен қатар есептіліктің қызмет ету формаларына да негізделген.

Оған мысалы: акцептелген есепті қүжаттар бойынша (мердігерлерге,жабдықтаушыларға қарыз) әлі келмеген төлем мерзімі және бюджетке төлемдер бойынша қаржылық органдарға мерзімі өтпеген қарыздар жатады.

Ақталмаган кредиторлық қарыз деп мысалы мынау есептеледі: қаржылық органдарға бюджетпен есеп бойынша мерзімі өткен қарыз, кәсіпорынның персоналына — еңбек төлеу бойынша, мердігерлерге мерзімінде төленбеген есепті қүжаттар бойынша және тағы басқалар. Кредиторлық қарызды нақтылау дебитролық қарыз аудитінің методикасын пайдаланумен жүргізіледі мүмкін кредиторлық қарызды тексеру кезінде аудитордың алдында түратын негізгі шешімі мынау болып табылады:

- төлеу тәртібінің дүрыстығын бақылауды, баға есептілігін және есептіліктегі қаражаттардың сақталуы кезінде қолднатын дәлелділікті тексеру;

- кәсіпорын балансындағы кредиторлық қарыз сомасының заңды негізділігін жөне нақтылығын тексеру;

- кредиторлық қарыздарды азайту және олар бойынша есептеулерді бір қалыпқа келтіру мінездемелерін жасау [21].

Кредиторлармен есептесу жағдайын бақылаудың рационалды үйымы келісімді жөне есепті тәртіптің нығаюына, берілген ассортиментте және сапада өнімді жеткізу бойынша иіндеттеменің орындалуына, төлеу тәртібін бақылау үшін жауаптылықтың жоғарылауына, кредиторлық қарыздың қысқаруына мүмкіндік туғызады.

Кәсіпорынның кредиторлық қарызын тексеру кезінде аудитордың басты мақсаты оның балансында көрсетілген кредиторлық қарыздың нақтылығын және дүрыстығын анықтау болып табылады. Ол үшін аудиторға баланстағы берілетін мәліметтерді: бас кітап, журнал-ордерлер, ведомостар және басқа да есеп регистрлері мәліметтерімен салыстыру керек. Кредиторлық қарыз жағдайын тексеруді аудиторға, кредиторлармен есептілік инвентаризациясынан бастау керек. Ол мынадан түрады: шоттар бойынша тиісті қүжаттарға сәйкес қалдықтардың табылғандығынан және шоттарда түрған соманың дәлелділігін тексеруден.

Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері кредиторлық қарыздың пайда болу мерзімін және оның нақтылығын белгілейді.

Жабдықтаушылармен және мердішерлермен есесптесу тексеру барысында аудиторға екі жақты салыстыру керек. Екі жақты салыстыру қарыздардың түсірмесін көре отырып есеп туралы саул негізінде жүргізіледі. Сауал — дәлелдеу шотта ірі сома болған кезде немесе мердігелермен және жабдықтаушылармен көрсетілген шоттар даулы болған кезед пайдаланылады.

Сауалға шоттағы немесе шот-фактурадағы қаддықтар туралы мәліметтер кіру мүмкін, егер ондағы қалдықтар едәуір болса сауал-дәлелдеу кәсіпорынның бланкасында торлытылуы мүмкін. Саулды алған кәсіпорын дәлелдеген соманы кояды. Ондай саул дәлелдеу мердігерлерге екі данада жіберіледі. Оның біреу аудиторға қайтарылады.

Актіде расталмаған кредиторлық қарыз сомасы және өткен мерзімі бойынша оның мөлшері көрсетіледі.

Қарыздардың осы түрі бойынша инвентаризация актісіне анықтама тіркелуі керек. Онда кредиторлар аты, мекен-жайы және қарыздар сомасы, не үшін тіркеледі, қай уақыттан және қандай қүжыт негізінде. Баланста есепті кезеңнің басында және аяғында кредиторлық қарыөдың жағдайы келесі тарау бойынша қалдықтарымен сипатталады:

1) төлеуге шоттар және вексельдер;

2) алынған аванстар;

3) салықтар бойынша қарыз;

4) төлеуге дивидендтер;

5) негізгі шаруашылық серіктестік және еншілес серіктерстердің арасындағы ішкі топты операциялар бойынша қарыздар;

6) ақционерлік қоғамның жоғарғы түлғаларға қарыз;

7) басқа да кредиторлық қарыз [22].

"Төлеуге шоттар жөне вексельдер" тарауын кезінде аудиторға оның қалдықтарын салыстыру керек, ол жабдықтаушы және мердігерлермен есеп туралы мәліметтерді талдап қортуға арналған.

- алынған ТМҚ және айталымнан тыс активтер, орындалған жүмыстар және пайдаланған қызметтер, ТМҚ-ды жөндеу немесе әкелу, апару бойынша шығындарды қоса;

- алынған ТМҚ және айналымнан тыс активтер, жұмыстар және қызметтер, мердігер және жабдықтардан есепті қүжаттар түспеген;

- қабылдау кезінде табылған артық ТМҚ және айналымнан тыс активтер;

- тасымалдау бойынша алынған қызметтер.

Осы шот бойынша есептеуді тексеру 2 негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады:

1) алынған метариалдық қүндылықтар, орындалған жүмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлем дүрыстығын талдау;

2) жабдықшылардан алынған ТМҚ-ды кірістеудің толықтылығын талдау;

Жабдықтаушы және мердігелермен есептесуді тексерудің бағдарламасын (жоспарын) құра отырып, аудитор мынаны анықтау керек: ішкі аудиттің осы бағыттағы жүргізілген жүмысқа қаншалықты сүйене алады, есептің және ішкі бақылаудың жағдайын анықтау. Ол үшін есеп жағдайын және жабдықтаушымен есептесу бойынша операцияларғаа ішкі бақылауды үйымдастыру қандай деңгейде екенін анықтауға болатын мәліметтер бойыншаа кәсіпорындарға тест жүргізу қажет.абдықтаушы және мердігілермен есептесуді тексеру үшін қайта санау, сөйкестілікті, бақылауды, қүжаттық тексеруді пайдалануға болады. 1 кестеде жабдықтаушы және мердігелерімен есептесу аудитінің бағдарламасы көрсетілген.

Кесте 1

Жабдықтаушыы және мердігелерімен есептесудің аудиторлық тексеру бағдарламасы

Мазмүны	Ақпарат көзі	Тексеру тәсілі
ТМҚ бар екендігін рас-тайтын құжаттардың бар болуы	Келісім шарттар, хаттар, шот-фактуралар және кі-ріс құжаттары	Бақылау растау
Тауардың сапасы және саны бойынша берілетін арыздың уақыт-тылығын тексеру	Алынған ТМҚ сапасы және санының айырмашылығы туралы акт	қайта санау
Жабдықтаушымен ҚҚС жою дұрыстығын тек-серу	Шот-фактура, ҚҚС бойынша нұсқау	Бақылау
Жабдықтаушының мәлі-меттерін есеп регистріне сәйкесті апару	Шот-фактура, бухгалтер-лік есептің регистрлері	Растау
Кредиторлық қарыздың нақтылығын тексеру	Бухесеп регистрі, жаб- дықтаушының сауалына жауаптар	сұраптау, тексеріс, сәйкестілік
Материалды жауапты тұлғамен материалды құндылықтарды кіріс-теудің толықтылығын тексеру	Шоттар, кіріс актілері, накладнойлар, қойма есебінің мәліметтері	тексеріс
Корреспонденттік шоттың дұрыс құры-луын тексеру	Бухгалтерлік есеп ре-гистрі, шоттар төлем тапсырмасы	Тексеріс

Ескерту – Қабылова Н.Қ. Бухгалтерлік есеп (тесттер жинағы) [Мәтін]: Оқу құралы / Н.Қ. Қабылова, Ш.А. Доспалинова, Е.Н. Оразалинов.- Астана: Фолиант, 2007.- 160б.

Тауарды шикізаттарымен материалдарды сатып алу, электроэнергияны, жылуды алу, жабдықтаудан жүмыс және қызмет келісім-шарттар, заказдар, заявкалар негізінде жүзеге асырылады ТМҚ- ды кірістеу кезінде жабдықтаушы қүжатында қорлардың саны жөне сапасы бойынша айырмашылықтар табылуы мүмкін. Ондай жағдайда табылган жетіспеушілік тур акт құрылады.

Жетіспеген ТМҚ сомасына кәсіпорын жабдықтаушығы арыз береді оған мыналар тіркелуі керек:

- жабдықтаушының құжатында көрсетілген мәліметтермен ТМҚ-ң жолдама құжаттары және салыстыру ведомосінің көшірмесі:

- жүк салмағын тексеру тур бағытты станцияның түбір тегі;

- табылған ТМҚ-ң жетіспеушілігі тур акт;

- жетіспеушілікті түғызған себептерді растайтын басқа да құжаттар;

Аудитор мерзімінен өткен арызды көресту жағдайлары жоқ па соны анықтау керек.

Талапты анықтамаға тіркелген құжаттар көшірмесінің негізінде, аудитор жабдықтаушыға көрсетілген арыздарды дәлелді ма, соны анықтайды. Жабдықтаушы және мердігелермен есептесу қолма-қолсыз жолмен жүзеге асырылады. Есеп нысаны анықталады.

Ақшасыз есептесудің негізгі формалары: акцепті; аккредитивті; төлем-талап бойынша, чектермен; жоспарлы төлем тәртіпте төлем-талаптарымен; сонымен қатар вексельдермен.

Жабдықтаушы және мердігелермен есептесуді тексере отырып аудитор жүргізілген операциялардың қүжатты негізділігін анықтау керек және олардың толтыру дүрыстығын, барлық ақтайтын қүжаттардың бар болуына көңір аудару керек, ал жеке жағдайда - үйымда қарама қарсы тексеріс жүргізу керек, керек жағдайда бенктерден қүжаттардың көшірмесін сұрау [24,287б.].

Кредиторлық қарыздың нақтылығын тексеру аудит процедурасының маңыздылығының бірі болып табылады.

Жабдықтаушы және мердігерлермен есептесу бойынша операцияларды тексере отырып аудитор бухгалтерлік проводкалардың дүрыс қүрылуын тексеру қажет. Өндірістік көсіпорыннан басқа көптеген үйымдар коммерциялық қызметпен де айналысады.

Сатуға арналған ТМҚ-ды кірістей отырып 1 бөлімнің 1300 бөлімшесінің шоттарын көрсетеді.

Аудитор жабдықтаушы және мердігермен есептесуді тексеріп, оларға тиісті қорытынды жасау керек. Ол негізделген және мынадай құжаттармен дәлелденуі керек; шот-фактуралар, накладнойлар, чектер, төлеу құжаттары, түгендеу басылымдары, ведомостар, сличительные (салыстырмалы) қорытындысында аудитор корреспонденттік шотының дүрыс құрылуын текесеру керек.

Кредиторлық қарыз аудитінің маңызды элементінің бірі бюджетпен есеп айырысуды тексеру болып табылады.

Бюджетпен есеп айырысу аудитін жүргізу кезінде тексеріске жататын жалпы сұрақтар мыналар:

1) салық салу базасын анықтаудың толықтылығы және дүрыстылығы;

2) салық ставкаларын қолданудың дүрыстығы және басқа да төлемдердің;

3) -өндірістік шегерімдердің зандылығы және негізділігі және салық төлеу кезінде жеңілдіктерді қоддану;

4) бюджетке төлем төлеудің толықтылығы және уақыттылығы;

5) есептеу және төлем төлеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды қүрудың дүрыстығы;

6) - салық инспекциясына барлық төлемдердің түрі бойынша есептілік нысандарын берудің уақыттылығы жөне қүру дүрыстығы;

7) - бюджетпен есеп айырысу аналитикалық және синтетикалық есепті жүргізудәі дүрыстығы;

8) аналитикалық және синтетикалық есеп мәліметтерінің ұйым балансының және бас кітап жазуларымен сәйкестігі.

Аудитор ең алдымен салық салу ставкасын қолдану және салық салу базасының дүрыстығын тексеру қажет. Жылдық жиынтық табыс дегеніміз завды және жеке түлғалардың әр түрлі көздерден алған табыстары жатады.

Оған барлық табыс түрлері жатады. Олар мыналар:

1) еңбек төлемі түрінде алынатын табыс;

2) кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс;

3) жеке тұлғалардың мүліктік табысы [25,207б.].

Аудиторға мынаны есте сақтау қажет: жылдық жиынтық табыс көлемі түзетуге жатады. Түзетуге жатпайтындар:

1) жеке түлғалармен алынған дивиденттер;

2) жеке түлғалармен алынған пайыздар;

3) заңды және жеке түлғалармен алынған онды курстық айырма және олардың кәсіпкерлік қызметімен байланысты;

4) бағалы қағадарды сатудан қүнның өсуі.

Заңды және жеке тұлғаның жылдық жиынтық табысынан оны алумен байланысты барлық шығындар шегерімді, сонымен қатар еңбекті төлеу бойынша шығындар. Өкілетті әкімшілік шығындар ҚР өкіметі белгілеген шекті нормада шегеріледі.

Кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шегерімдер шығындар бойынша жүргізілмейді, сонымен қатар жеке түлғалардың шығындары.

Шегерімге пайыз сомасы шегінде несие үшін паыздар жатады. Салық төлеуші кәсіпкерлік қызметтен алынған жылдық жиынтық табысқа қосылған табыстар, жүмыстар мен қызметтер, өткізілген өніммен байланысты күдікті қарыздар бйоынша шегерімге қүқылы.

Сақтандыру қызметі мен айналысатын заңды түлға ҚР заң белгілеген нормаларға сәйкес сақтандыру резервтік қорға аудару сома. Шегеріміне қүқылы, ондай қүқыққа заңға сәйкес озінің қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушы да иелі.

Салық төлеуші кез-келген салық жылында басқа амортизация нормаларын қолдануға қүқылы. Егер тозудың нәтижесінде объектінің қүны 40 айық есептік көрсеткіштен төмен болса, онда оның құны ағымдағы шығындар ретінде бағаланады жөне шегерімге жатады. Егер топтың баланс қүны салық жылының соңында 100 айлық есептік көрсеткіштен төмен соманы қүраса, онда топтың баланстық қүны шегерімге жатады.

Егер топтың негізгі қүралдары өткізілген немесе жойылған болса онда ол да салық жылының соңында шегерімге жатады. ҚР-ң өкіметі мен белгіленген нормалар бойынша жүзеге асырылған қайта бағалау есебімен топтың баланстық қүны салық салу жылының аяғында келесі тәртіпте анықталады, бірақ одан кем емес.

1) Келесі салық жылында есептелген амортизация сомасына төмендеген келесі жылының алғына топтың шегерімдермен қоса

2) Салық жылында топтарға қосылған, сатып алу бағасы бойынша негізгі қүралдардың қүны

3) Салық жылының ішінде өткізу бағасы бойынша топтың негізгі қүраддарын өткізу кезінде алынған сомасы

Салық жылының ішінде топтан негізгі қүралдары өткізу кезінде алынған сома жылдың алғында топтың баланстық қүнынан доғары болса.

Шегерімге сонымен қатар аомртизациялық аударымдар түрінде материалды емес активтерге шығындар да жатады [26,128б.].

Жылдық жиынтық табыстан шегерімге жататындар:

1) төлеген салықтар мыналар шегерімге табыстан жатпайды: жылдық жиынтық табыс, жеке табыс салығы,

2) бюджетке жатқызатыннан басқа айыппүл және пенияны қоса түрақсыздар;

3) ҚР заңымен белгіленген нормативті шығындарыға сәйес мемлекеттік әлеуметтік сфераны қамтамасыз етуге заңды түлғалармен жүмсалған шығындар,

4) Қазақстандық кадрларды дайындауға және аймақтың әлеуметтік дамуына жер қайнауын пайдалануымен жүмсалған шығындар;

5) Жылдық жиынтық табысты алу үшін кәсіпкерлік қызметте 3 жылдай пайдаланған қүрылысты өткізу кезінде туатын зиян бағалы қағазды өткізу кезінде туатын шығындар шегерімге жатпайды.

Сонымен қатар шегерімге өткізу кезінде туатын шығындар жатпайды:

- қозғалмайтын мүлік;

- бағалы қағаздар,

- шет ел валютасы

- бағалы тастар және бағалы металдар.

Кәсіпкерлік қызметтен келетін шығындар болашақ кезеңнің жылдық жиынтық табыс есебінен қарызды қайтару үшін 5 жыл мерзімге апарылады. 7 жыл мерзімге жер қойнауын пайдалану келесім бойынша жүзеге асырылатын қызметпен байланысты қалыптасатын шығындар апарылады.

Жеке тұлға шегерімге қүқылы:

1) салық жылының ішінде, әрбір табыс алынған айға 1 айлық есепті көрсеткіш көлемінде;

2) салық жылы ішінде әрбір семья мүшесіне әрбір табыс алынған айға 1 айлық есептік көрсеткіш көлемінде.

3) салығы ставкалары келесі көлемде белгіленген:

4) өзінің қызметін арнайы экономикалық зонада жүзеге асыратын занды түлға үшін - 20%.

5) Жер өндірістің негізгі қүралы болып табылатын заңды түлғалар үшін -10%.

10% көлемді ставка мынадай жағдайларда қодданады: егер занды түлға барлық салық салу объектісінен 50% көлемде жерді ьіклей пайдаланумен байланысты табыс алса. Сонымен қатар занды түлғалар жеке есеп жүргізуі керек.

Аудитор табыс салынған төлеу кезінде қодданатын жеңілдіктердің заңдылығын және негізділігін анықтау керек.

Жеке табыс салығы бойынша салық салута жеке түлғалардың келесі төлемдері және табыс түрлері жатпайды:

1) ҚР азаматы болып табылмайтын, дипломатиялық немесе консульдік жүмысшыны жаддаудан түскен ресми табыс,

2) Шет мемлекетте мемлекеттік қызмет бабымен жүрген жүмысшыдан түскен ресми табыс,

3) Бір жеке түлғадан, басқа жеке түлғаға мүраға берген мүліктің қүны,

4) Мемлекеттік зейнетақылар, стипендия және жәрдемақы,

5) Балаларға алименттер

6) Жергілікті бюджет және республикалық қаражат есебі мен көрсетілетін бір уақытты төлемдер және материалдық көмек [27,24б.].

Аудитор ерекше көңілді бюджетке төлемдердің толықтылығына және уақыттылығына бөлу керек, төлем түрлері бойынша салық инспекциясына есптіліктің дүрыс қүрылуына және уақытылы берілуіне аса көңіл бөлу керек.

ҚР-ң мемлекеттік комитеті келіміс-шартына байланысты, инвестиция бойынша салық төлеушілерге мыналар белгіленеді: негізгі ставкадан 100% дейін табыс салығы ставкасының төмендеген келісім шарт қорытындысынан кейін 5 жыл мерзімге.

Келесі кезеңге 5 жылға дейін — негізгі ставкадан кем дегенде 50% шегінде табыс салығының төмендеген ставкасы. Табыс ставкасы бойынша көрсетілетін жеңілдіктер көлемі және нақты мерзімдері әрбір салық төлеуші бойынша келісім-шартта белгіленеді.

Салық төлеушілерге салық сомасы еркін анықталады, белгіленген ставкалар және көрсетілген жеңілдіктер есебімен салық салынатын табыс көлемі негізінен. Бюджетке салықтың ағымдағы жарнасы салық жылына шамаланған табыс салығы сомасының 1/12 бөлігінен шыға отырып әрбір айдың 20-нан кешіктірілмей жүргізіледі. Заңды түлғамен ағымдағы авансты төлемдер бойынша есептесулер есепті кварталдың 2-ші айдың 15-не дейін салық қызметінің органдарына тапсырады.

Жыддық жиынтық табыс туралы декларация және заңды түлғамен шығарылған шегерімдер тур салық қызметінің органдарына есепті кезеңде жыддың 31 наурызына салық регистрациясының орны бойынша тапсырылады.

Заңды түлға жылдық жиынтық табыс туралы декларация және есепті жылға шығарылған пппп терімнен кейін 10 күннен кейін табыс салығын төлейді.

Бюджетке табыс салығын аударуға салықтөлеушімен төлем тапсырмасын банк мекемесіне төлеу мерзімі кезінде тапсырады, ал инкассалық төлап - төлеу мерзімінде және бірінші тәртіпте орындалады.

Егер салықтың төлеген сомасы аударылған сомада жоғары болса, салық қызметі:

1) салық төлеушінің басқа салықты төлеу штына жоғарылауды кіргізеді;

2) салық төлеушінің келісім бойынша келесі төлемдер бойынша міндеттеменің штына қалдықтарды кіргізеді;

3) салық төлеушіге жазбаша анықтама бойынша 20 күндің мерзімде қалдықты қайтарады;

Заңды тұлғалардың басқарушысы және сәйкес жүмысшылары тексеру актісін қол қоюға міндетті, егер ол фактімен келіспесе жазбаша түсініктеме жазады.

Салық төлеушіге салықты дүрыс есептеу және уақытылы төлеу жауаптылығы жүктеледі [28,4б.].

Уақытында төленбеген салық сомасы ҚР Үлттық банкісімен белгіленген 1,5 ставка көлемінде пеньяны аударумен бюджетке төленеді, әрбір кешіктірілген күн үшін. Салықты қайта төлеу сомасын салық төлеушіге уақытында төлемесе ҚР Үлттық Банкімен белгілеген 1,5 ставка көлемінде процент төленеді, әрбір кешіктірілген күнге.

Белгіленген мерзімде салық декларациясының көрсетпеген заңды түлғаға әрбір айда 5% көлемінде айып пүл тағады.

Декларацияда салық көлемінің төмендеуі, яғни төлейтін сомадан аз болса, салық төлеушіге төмен салық сомасынан 100% көлемде айып пүл төлетеді 1 айдың ағымдағы төлем сомасынын азаюына ағымдағы төлеу сомасынан 100% көлемде айып пүл төленеді.

Тауарларды өткізу бойынша тауарларды жүргізу есепте көрсетілмесе тауарлар қүнынан 100% көлемінде айып пүл төленеді.

Салық төлеуші салық кезеңі біткеннен кейін 5 жыл ішінде табыс салығын дүрыс есептемеудің нәтижесінде артық түскен сомасына талап ету үшін анықтама жаза алады.

Салық төлеушінің салық декларациясын дүрыс қүру бойынша қызмет көрсететін аудитор салық төлеушіге көрсетілген декларацияны жазуға, мөр қоюға және өзінің тіркеу нөмірін көрсетуге міндетті.

Заңды түлғамен салық декларациясын дүрыс қүруды және уақытындаа көрсетуді тексеру отырып, аудитор занды және жеке түлғадан бюджетке табыс салығын төлеуді және есептеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды қүрудың дүрыстығын тексеру керек.

Табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу тексергеннен кейін аудитор ҚҚС бойынша бюджетке төлемдердің дүрыстығын жөне уақытында төлеуді тексеруге міндетті.

Қосылған қүнға салынатын салық тауарларды өндіру, жүмысты орындау немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған қүн өсімінің бір бөлігін аудару, сондай-ақ осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым болып табылады.

Қосылған қүнға салынатын салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.

Салық салынатын айналым болып тауарларды (жүмыс, қызмет) өткізу бойынша айналым болып табылады.

Салық салынатын импорт блып салықтан босатылатындардан басқа, импорттелетін тауарлар жатады.

Салық төлеушілер болып ҚҚС бойынша есепте түрған немесе түруға міндетті кәсіпкерлік қызметпен айналысатын үйымдар болып табылады.

Импорттелетін тауарлар бойынша салық төлеушілер болып ҚР аймағында импортты жүзеге асыратын кәсіпорындар жатады. Сонымен қатар осы түлғалар ққс есебінде түрды ма, түрмады ма, кәсіпкерлік қызметпен айналысады ма, жоқ па, оған қарамайды.

Салық салынатын айналым мөлшері баға және тарифті қолдана отырып тауарларды (жүмыс, қызмет) өткізу қүны негізінде анықталады. Салық салынатын айналым мөлшеріне акциздік тауар бойынша акциз сомалары кіреді.

Салық салынатын импорт мөлшеріне ҚР-ң кеден завдарына белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік қүны, сондай-ақ қосылған құн салығын қоспағанда, ҚР-на тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары енгізіледі.

Қосылған құн есептен босатылатын айналымдар:

1) пошта маркалары,

2) акциздік алым маркаларын

3) уәкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекеттік баж алынатын қызметтерді;

4) адвокаттық қызметті, нотариаттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтерді;

5) ҚР Үлттық Банкі өткізетін тауарлар

6) Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлікті;

7) ҚР-ң завдарына сәйкес мемлекеттік мекемелердің пайдасына өтеусіз негізде қүрамдарды беру, сондай-ақ мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік органдар пайдасына өтеусіз негіздены қүрамдарды беруді;

8) жарғылық капиталға жарналарды;

9) жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды; жерлеу бюроларының әдет-ғүрыптық қызмет көрсетулерін зираттар мен крематорийлердің қызмет көрсетулерін;

10) оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда, тлотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымды;

11) банк қарталарымен операциялар бойынша есеп- қисаптарға қатысушыларға жинау, өндеу, және таратып беру жөніндегі қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналымдар.

Егер салық төлеуші қызмет ететін кәсіпорнын басқа салық төлеушіге берсе, онда ондай беру ққс-нан босатылады.

Әрбір салық төлеушінің міндеті:

- әрбір есепті кезеңде ққс бойынша декларация көрсету керек

- бюджетке әрбір есепті кезеңце салықты декларация көрсететін мерзімде немесе оның алдында төлеу.

ҚҚС бойынша декларация келесі айдың 15 нен кешіктірілмей тапсырылады. ҚҚС бойынша бюджетпен сеп айырысу орта айлық төлемдер кварталға 500 айлық есептік көрсеткішті қүраса, онда есепті кезең квартал болып табылады.

Қосымша табысқа салынатын салықтың салық салу объекісі - салық төлеушілердің қыэметтен түскен табысы.

Қосымша табысқа салықты төлеу жағдайы, тәртібі және мөлшері келісім шартта белгіленеді. Бүл салық ақшалы нысанда төленеді.

Қосымша табысқа салық ҚР өкіметімен білгіленген ставка бойынша есепті жылдың алғында есептеледі.

Қосымша табысқа салық бойынша салық органдарына келесі кезеңнің 10-ші сәуіріне дейін тапсырылады.

Жалпы мемлекеттік салық бойынша бюджеттен салықтардыңң дүрыстығын тексергеннен кейін аудиторгға жер салығыы, мүлік салығы және көлік қүруына салық сияқты салықтардың дүрыс салунуын тексеру керек.

Жерге төлем жерсалығы нысанында төленеді. Ол жер участкасы ның орналасу жеріне, сапасына бойы анықталады.

Жер салығын төлеушілер болып жер участкасын пайдаланатыннемесе оғын ие болатын үйымдар табылады.

Аренда негізінде жерді пайлананғаны үшін жер салығын ставка бойынша арендаға берушііі төлейді.

Жер салығының салық салу объектісі үйымның иелігіндегі жер усаткасы болып табылады. Жер салығының мөлшері жер участканың сумен қажет етілуіне, орналуына және сапасына байя анықталады және жердіі пайдаланушының қызметтің нәтижесіне байланысты емес.

Жер салығы жер ауданының берлігіне жыддық белгіленген төлем түрінде белгіленеді. Ол жер участкасының ауданынан шыға есептеледі.

Ауыл шаруашылығы бағыттағы жерлерге жер салығының базалық ставкаларыы 1 гектарға есеп түрінде белгіленеді және бонитет балымен өлшенеді.

Мүлік салығынан мыналар босатылады:

- кәсіпкерлік қызметте пайдалынбайтын ммүлік салық бойынша бюджеттін үйымдар және көммерциялық емес үйымдар;

- ҚР Ұлттық банкі, оның фирмалары;

- ҚР үкіметі белгілі қажеттілік нормативті актілер шегіндее салық салу объектілері бойынша бірінғай жер салығын төлеушілер;

- Діни бірлестіктер т.б.

Мүлік салығы бойыншаа көрсетілетін жеңілдіктердің мөлшері және анық мерзімі әрбір салық төлеушімен келісім шартта белгіленеді.

Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалардың мүлік қүнына 1 пайыз ставка бойынша есептелетін салық сомасы салық салынатын жылдың 20 ақпанда, 20 мамырда, 20 тамызда және 20 қарашада төленеді.

Салық салық салынатын объектінің орналасу жері бойыншаа төленеді.

Жергілікті салықтың маңызды түрі көлік құралдарына салықболып табылады. Салық төлеушілері бойлып иелігінде көлік қүралдары бар занды және жеке түлғалар бойлып табылады.

Көлік құралдарына салық салық жыл сайын төленеді және айлық есептік көрсеткііштен пайыз түрінде есептеледі.

Көлік салығынан босатылатын түлғалар мыналар:

1) ҚР-ның үкіметі белгіленген көлік қүралдарына қажеттік нормативтері шегінде тірынғай жер салығын төлеушілер, сондай-ақ мамандырылған ауыл наруашылық техникасы бойынша ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер.

2) Мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын үйымдар;

3) Меншігінде бір автокөлік қүралы бар Үлы Отан Соғысының ардагері;

4) Меншігінде 1 автокөлік қүралы бар Кеңес Одағының батыры, социалисті еңбегерлері, Ардақты ана атағын алған;

5) Пайдалану мерзімі 7 жылдан асқан көлік қүралдары.

Салықтың көлемі салық төлеушімен еркін анықталады. Занды түлғалар көлік қүраддарына салық бойынша декларацияны есепті жылдың 31 желтоқсандағ келесі кезеңнің 31 өші наурызынан кешіктірелмей тапсырылады. Есептелген салық бюджет алдындағы міндет болып табылады. Егер осы салық бойынша төлемді бюджетке төлемесе жауапқа тартылады. Уақытында төленбеген салық сомасы 1,5 ставка мөлшерінде пеня ретінде төленеді.

Бюджетпен есеп айырысудың дүрыстығын тексергеннен кейін аудитор бухгалтерлік есеп шөтындағы операциялардың дүрыстығын тексеру керек.

Мұндай шот акционерлерге дивидент толеу бойынша үйымның қарыздары туралы ақпарат үшін арналған. Мүндай ақпарат номері 9-шы Журнал ордерде бар [29,58-60бб.].

Аудиторға дивиденттерді төлеу және есептеу бойынша бухгалтерлік жазулардың дүрыстығын тексеру қажет. Аудиторға дивидентті төлеу негізділігін және дүрыстығын тексеру керек.

Аудитор бағалы қағаздардың шығуы кезеңінде айтылаты және акция немесе сертификаттың артқы жағында көрсетілетін дивиденттердің төлеу тәртібімен танысу керек.

Бухгалтерлік баланста көрсетілген кредиторлық қарыздың келесі бөлімі "Ақционерлік қоғамның қызмет адамына қарыз" болып табылады. Берілген бөлімнің берілгендері ойынша жылдың басындағы және алғындағы қалдықтардыы Бас кітаптың және номері 9 Журнал ордер бойынша қалдықтармен салыстыру керек.

Аудиторға әсіресе "Басқа да кредиторлык қарыз" бөліміне көңіл аудару керек. Баланстың осы бөлімі бойынша жылдың басындағы жәе алғындаағы қаддықтардың дүрыстығын анықтау үшін қаддық сомаларын Бас кітаптағы және Журнал ордерге салыстыру керек.

Кредиторлық қарыздардың ең маңызды бөлімі баланста көрсетілген еңбекті төлеу бойынша өзінің персоналына кәсіпорынның қарызы болып табылады.

Осы қарыздың негізгі аудиті болып еңбек есебінің қызметін және еңбек ақыны тексеру болып табылады, сонымен қатар еңбек төлемі бойыншаа есепті жүргізудің дүрыстығын тексеру үйымның еңбекті төлеу бойынша қарызы 3350-ші шотпен жүргізіледі. Еңбекақы төлемін аудиторлық тексеру кезінде аудитор еңбек төлемінің ішкі бақылау жағдайын тексеру керек, оны бағалап және аудит процедурасының бағдарламасын қүру керек.

Содан кейін аудиторға алғашқы қүжаттардың дүрыстығын, олардың толтыру дүрыстығын, еңбек ақыны төлеу және есептеу бойыншаа нормативті қүжаттарының талабы мен сәйкестілігін зерттеу керек. Осы процедураны тексеру кезінде аудитор қызмет түлғалардың қолының бар болуын, барлық реквизиттердің дүрыс толтырылуын және қүжатта түзетулердің жоқ екенін анықтайды. Алғашқы қүжаттарды зерттеу кезінде аудитор жүсмыс уақыты және наряд есебінің табелін тексеруге аса көңіл бөлу керек. Ол үшін нарядтарды, олаардың беру күні бойынша талдау жасау керек; нарядтағы жүмысшылардың фамилияларын және жүмыс уақыт есебі табелі жеке қүрам есеьінің берілгендерімен салыстыру керек. Сонымен қатар мынаны тексеру керек: алғашқы төленген алғашқы қүжаттар бойынша соманың қайтаанып есептелген жағдайларды [30,239б.].

Жұмысшылардың жеке құрам есебін кадр бөлім жүргізеді. Жүмысқа қабылдаған әрбір адамға жеке карточка тортырылады және оған табель нөмірі беріледі. Әрбір жүмысшыға есеп шот ашылады. Онда жүмысшының анықтама ақпарат және есептелген және үсталған сомалар тур. Ақпараттар жазылады.

Аудиттың маңызды процдурасының бірі еңбекақы төлемін есептеуді тексеру болып табылады. Оларға:

- төлемнің тарифті ставка және оклад бойынша дүрыстығы;

- сыйақы есептеудің негізділігі және дүрыстығы.

- түнгі уақыттағы жүмыс үшін, ауыр және зиян жағдайлардағы жүмыс, демалыстағы жүмыстар, мейрам күндері үшін төлемнің дүрыстығы жатқызылады.

Тексеру қорытындысында аудитор мынаны белгілеу (анықтау) керек:

- уақытында алынбаған еңбекақы депонентті сомаға уақытында апарыдды ма;

- депоненттелмеген сома төленеді ме;

- бірігу бойынша төлем бүрыстығы;

- жүмыс істемеген уақыт үшін төлемді есептеудің дүрыстығы;

- еңбек төлеу қорына шығарудың дүрыс апарылуы;

- жеке төлемдерді өнімнің өзіндік қүнына дүрыс апару;

- еңбек төлеу қоры бойынша бухгалтерлік проводкаларды құрудың дұрыстығы;

- аналитикалық және синтетикалық есепті жүргізудің дүрыстығы.

Еңбек төлемі бойынша есептеудіі тексере отырып аудитор әлеуметтік сақтандыру жөне қажет ету бойынша есептеулерді тексеру керек.

Әлеуметтік сақтандыру және қажет ету бойынша есептеулерді тексерудің негізгі міндеті болып төлем сомаларын дүрыс есептеу, осы операциялардыңңң бухгелтерлік есепте дүрыс көрсетілуі.

Жоғарғыдан шыға отырып аудиторға мынаны тексеру қажет:

- сақтандыру жарналарын есептеу үшін еңбек төлем қорын анықтаудың дүрыстығы;

- сақтандару жарналардын тарифтарын дүрыс қолдану;

- жарналарды толық және уақытылы аудару;

- жәрдемақы, зейнет ақы т.б. есептеудің негізділігі және дүрыстылығы; - жарналарды есептеу және аудару бойынша бухалтерлік есепте операциялардың дүрыстығы;

- сақтандыру жарналардың түрі бойынша есептіліктің нысандарын уақытында құруды және дүрыстығын тексеру.

Несиелік қарызды тексеру бойынша жүмысты аяқтай отырып аудитор оның дүрыстығына тағы да көзі жетуі керек. Ол үшін келісім шарттарды оқу керек, жұмысшылапмен сөйлесу керек.

Ары қарай аудитор "Ағымдағы міндеттеме" бөліміндегі "Төлем есептелген шығындар" бөлімшесін тексеру керек.

Резервті құру үшін міндетті шарт болып, мынау табылады: олардың қалыптасу тәртібі және мөлшері: кәсіорынның есеп саясаты бойынла бүйырығында көрсетілуі.

Аудиторға негізгі қүралдарды жөндеу және пайдаланылытан және қүрылатын резервтің дүрыстығына аса көңіл білдіру керек.

Уақытында жасалған жөндеу қәсіпорынның жүмыс жылдамдығын, тоқтап қалуларды қысқартуды, негізгі қүраддарының қызмет ету ерзімін өсіруді қамтамасыз етеді [31,18б.].