Дәріс. Шарттың ұғымы және жағдайлары

1.Шарттың ұғымы

2.Шарт жасасудың кезеңдері.

3.Шартты өзгерту және бұзу.

Негізгі ұғымдар:шарттың нысаны, оферта, акцепт, шарт жасасу тәртібі,. Шарт жасасатын жер, шарт жасасу алдындағы даулар.

1.Шарт көне құқықтық құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы пайдалануы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әр түрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығын дәлелдеген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.

Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырады.

Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық кодекстерінде тәртіптелінген.

Азаматтық кодекстің 378 – бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімішарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт – мәмілені меңзейді. Сондықтан – да, осы баптың 2 – тармағы мәміле нормаларына мынандай сілтеме жасайды: шартқа екі жақты немесе көпжақты мәмілелер туралы ережелер қолданылады.

Біржақты және көпжақты шарттар. Біржақты шарт деп бір жақта тек құқық, ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру шарты жатады, борышқор қарызын қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны талап етуге құқықлы. Шарттың көбі екіжақты болып келеді. Шарттың біржақты және көпжақты деп бөлудің тәжербиелік маңызы зор. Азаматтық кодекстің 284 – бабында тараптардың өзара міндеттерді орындауы және қарсы талаптары қарастырылған; өз міндетін орындатуға бас тартуға немесе тоқтатуға қарсы талап берген жақтың құқығы бар, оны толықтай не бөлектей жүзеге асыра алады, ал тиісінше орындалмаған жағдайда келген залалдың орнын толтыруды талап ете алады.

Алдына ала жасалған шарт - әр жақтың алдын ала жасалатын шартта көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет істеу туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін келісімі (АК – тің 390 – бабының 1 – тармағы). Алдын ала жасалатын шарт негізгі шарт үшін заңдарда белгіленген нысанда, ал, егер негізгі шартта нысаны белгіленбесе, жазбаша түрде жасалады, ал тиісті ережелердің сақталмауы оның жарамсыз болып қалуына әкеп соқтырады. Алдын ала жасалатын шатта негізгі шарттың мәнін, сондай – ақ, басқада елеулі жағдайларын белгілеуге мүмкіндік беретін ережелер болуға тиіс.

Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер бойынша құқықтар мен міндеттерді алатындар - сол міндеттемелерге қатысушылар. Алайда азаматтық айналымда басқада түрлі міндеттемелер кездеседі, кейбір міндеттемелер мен талап құқығын міндеттемеге не тікелей өзі, не өзінің уәкілі арқылы қатыспайтын үшінші ақ алады. Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт - бұл тараптар несие берушіге емес, шартта немесе борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап етуге құқығы бар үшінші жақ үшін асалған шарт. Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шартты үшінші жаққа орындау жөніндегі шарттан бөлектеу қажет, өйткені, ол орындауды талап ету құқығын ешқашан еншілемейді. Аталған тұлға тек орындауды ғана қабылдауға уәкілетті, несие берушінің өзі де оны орындау ретінде қарайды. Үшінші тұлғаның айырмашылығыы – шартты орындау талап ету дербес құқығы болмайды. Ондай құқық үшінші жаққа шарт бойынша берілген.

2.Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.

АК-нің 395-бабына сәйкес офертада біршама нышандар болуға тиіс. Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге, екіншіден, мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс. Егер ұсынын жалпылама жасалса (мысалы, азамат «Караван» газетіне пианиносын сатамын деп хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру болып табылады. Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау – қабылдамау сатушының өіне байланысты.

Шарт жасасу қандайда бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез келгені жібере алады.

Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды.

3. Шартты өзгерту дегеніміз – оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше ережелердің өзгеруі.

Шартты бұзу дегеніміз – толықтай немесе, ішінара орындалмаған шартты АК-нің 367-377-баптарында көзделмеген (міндеттемелердің тоқтауы) негіздер бойынша мерзімінен бұрын тоқтату.

АК-нің 401-бабында шартты өзгертудің және бұзудың үш нұсқасы көзделген: тараптардың келісуі бойынша; сотттың шешімі бойынша; шартты толықтай немесе ішінара орындаудан бір жақты бас тартудың нәтижесінде.

АК-нің 404-бабының 2-тармағында шартты орындаудан бір жақты бас тартуға жол берілетін мынадай жағдайлар белгіленген:

1. шартқа негізделген міндеттемені орындау мүмкін болмаса;

2. белгіленген тәртіпте екінші тарап банкрот деп танылса;

3. шарт жасалғанда негізге алынған мемлекеттік орган актісі өзгерсе немесе күшін жойса.

Шартты өзгерту және бұзу тәртібі туралы келісім, егер заңдардан, шарттан немесе іскерлік айналым дағдыларынан өзгеше туындамаса, шарт жасалған нысанда жасалады (АК 402-бабының 1-тармағы).

Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әр түрлі: егер шарт бұзылғанда тараптардың міндеттемесі тоқталса, ал шарт өзгергенде олар өзгерген түрде сақталады (АК 403-бабының 1-2-тармақтары).

Пайдаланатын әдебиеттер тізімі:

Нормативтік-құқықтық актілер:

1.ҚР Конституциясы. 30.08.1995ж.

2.ҚР Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім). 27.12.1994ж.

3.ҚР Азаматтық Кодексі (ерекше бөлім). 01.07.1999ж.

4.ҚР «Нормативтік-құқықтық актілер туралы» Заңы. 24.03.1998ж.

5.ҚР «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңы. 16.01.2001ж.

6.ҚР «Банкроттық туралы» Заңы. 21.01.1997ж.

7.ҚР «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы. 31.03.1998ж.

8.ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. 31.05.1996ж.

9.ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. 19.06.1997ж.

10.ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы. 08.07.2005ж.

11.ҚР «Саяси партиялар туралы» Заңы. 10.07.2002ж.

12.ҚР «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Заңы. 22.04.1998ж.

13.ҚР «Тұтыну кооперативі туралы» Заңы. 08.05.2001ж.

14.ҚР «Дін бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы. 15.01.1992ж.

15.ҚР Президентінің «Шаруашылық серіктестік туралы» Заң күші бар Жарлығы. 02.05.1995ж.

16.ҚР «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Заңы. 16.06.2004ж.

17.ҚР «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңы. 16.04.1997ж.

18.ҚР Президентінің «Заңды тұлғаларды мемлекттік тіркеу туралы» Заң күші бар Жарлығы. 17.04.1995ж.

19.ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. 20.11.1998ж.

20.ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» Заңы. 18.12.2000ж.

Негізгі әдебиеттер

1. Дүсіпов Е.Ш., Қағазов О.К. Қазақстан Республикасының азаматтық құқы (жалпы бөлім). Оқу құралы -Алматы, 2006.

2. Азаматтық құқық. І-том. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық (академиялық курс) Жауапты ред. М.К.Сүлейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы: ҚазГЗУ, 2003ж.

3. Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов (академическийкурс) / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Изд-во КазГЮА, 2000;

4. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (Часть Общая). 2-е изд., доп. и изм. / Отв. ред. Г.И. Тулеугалиев, К.С. Мауленов. – Алматы: "Данекер", 1999;

5. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1. / Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: "Жетi Жаргы . .

6. Басин Ю.Г. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика: Учеб. пособие. Изд. 2-е, испр. и доп. – Алматы: ВШП "Эдiлет", 2000;

7. Басин Ю.Г. Защита интересов кредиторов при универсальном правопреемстве юридических лиц в коммерческих отношениях /

8. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи,

комментарии, практика. Выпуск 1-17 Под общ. ред. А.Г. Диденко. –

Алматы: "Баспа",1998- 2003;

9. Вещные права в Республике Казахстан / Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: "Жетi Жаргы", 1999;

10. Грешников И.П. Классификация организаций с правами юридического лица. Правовой режим коммерческих и некоммерческих организаций / В кн. Общая часть Гражданского кодекса Республики Казахстан (сборник статей, комментариев). – Алматы: Изд-во КазГЮИ, 1996;

11. Грешников И.П. Понятие юридического лица в гражданском праве и законодательстве. Автореф. дис. …к.ю.н. – Алматы, 1997;

12.Диденко А.Г. Действие принципа равной защиты государственной и частной собственности в отношении государственных и частных учреждений / В кн.: Гражданское законодательство Республики Казахстан: статьи, комментарии, практика. Выпуск 9 / Под общ. ред. А.Г. Диденко. – Алматы: "Баспа", 2000;

13.Климкин С.И. Вопросы понятия юридического лица в новом Гражданском кодексе Республики Казахстан // Вестник Министерства юстиции Республики Казахстан, 1995, № 3;

Арнайы әдебиеттер

1. Климкин С.И. Развитие законодательства Казахстана о предпринимательстве (сборник статей). – Алматы: "Баспа", 1998;

2. 15.Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров. Том I. – Алматы: "ЭдiлетПресс", 1996;

3. 16.Сахипова Л.А. Проблемы правового регулирования деятельности акционерных обществ. / В кн. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 8. / Под общ. ред. А.Г. Диденко. – Алматы: ВШП "Эдiлет", 1999;

4. 17.Гражданское право. В 2-х томах. Том 2. Учебник / Под ред. Е.А. Суханова. – М.: "БЕК", 1994;

5. Гражданское право: /Под ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева/, Учебник, ч.1, - Москва, 1998 г.

6. Гражданское право: /Под ред. А.Г. Калпина, А.И. Масляева/, Учебник, ч.1, - Москва, 1997 г.

7. Основы гражданского права.: /В.О. Мушинский/, - Москва, 1995 г.

8. Гражданское право: /Под ред. П.Е. Орловского, С.М. Корнеева/, Учебник, том 1, - Москва, 1969 г.

9. Гражданское право России: /Отв. ред. О.Н. Садиков/, Курс лекций, ч.1, - Москва, 1996 г.

10. Русское гражданское право: /Д.И. Мейер/, Учебник, ч.1, - Москва, 1997 г.

11. Гражданское право: /Под ред. В.П. Грибанова, С.М. Корнеева/, Учебник, том 1, - Москва, 1979 г.

12. Учебник русского гражданского права: /Г.Ф. Шершеневич/, - Москва, 1995 г.

13. Гражданское и торговое право: /Е. Белых/,- Москва, 1996 г.

14. Гражданско-правовой метод регулирования общественных отношений: /В.Ф. Яковлев/, - Свердловск, 1972 г.

15. История советского гражданского права, 1917 – 1947 г.г.: - Москва, 1949 г.

16. Советское гражданское право (курс лекций): /О.С. Иоффе/, - Ленинград, 1958 г.

17. Советское гражданское право.: /О.С. Иоффе/, - Москва, 1967 г.

18. Советское гражданское право: /Под ред. В.А. Рясенцева/, Учебник, ч.1, - Москва, 1986 г.

19. Понятие гражданского права.: /В.А. Тархов/, - Саратов, 1987 г.

20. Советское гражданское право: /Под ред. О.А. Красавчикова/, Учебник, том 1, - Москва, 1985 г.

21. Гражданское право: /Под ред. Н.Д. Егорова, А.П. Сергеева/, Практикум, ч.1, - Москва, 1998 г.

22. Сравнительное правоведение в схемах: общая и особенная части. /Кристофер Осакве/, - Алматы, 1999 г.

23. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права: /К. Цвайгерт, Х. Кетц, Х. Кетц/, (Пер. с нем.), - Москва, 1998 г.

24. Гражданское право БССР. Общая часть:, - Минск, 1975 г.

25. Гражданское и торговое право капиталистических стран: /Д.М. Генкин/, - Москва, 1949 г.

26. Гражданское и торговое право: /Под ред. Е. Богатых/, Учебник, ч.1, - Москва, 1996 г.

27. Гражданское и торговое право капиталистических государств: /Отв. ред. Е.А. Васильев/, Учебник, - Москва, 1993 г.

28. Основные проблемы гражданского права.: /И.А. Покровский/, - Москва, 1998 г.

29. Курс гражданского права: общая часть: /В.А. Витушко/, Научно-практическое пособие, - Минск, 2001 г.

30. Гражданское и семейное право развивающихся стран: /Под ред. В.К. Пучинского, В.В. Безбаха/, Учебное пособие, - Москва, 1989 г.

31. Вопросы применения гражданско-правовых норм: /Ю.Х. Калмыков/, - Саратов, 1976 г.

32. Гражданское право. В вопросах и ответах: /С.П. Гришаев/, ч.1, - Москва, 1999 г.

33. Избранные труды по гражданскому праву. Из истории цивилистической мысли. Критика теории «хозяйственного права»: /О.С. Иоффе/, - Москва, 2000 г.

34. Советское и иностранное гражданское право: (проблемы взаимодействия и развития). /Под ред. В.П. Мозолина/, - Москва, 1989 г.

35. Лекции по советскому гражданскому праву: /С.И. Вильнянский/, Учебник, Часть 1, - Харьков, 1958 г.

36. Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федераций: /Отв. ред. О.Н. Садиков/, - Москва, 1997 г.

37. К теории правоотношения: /Ю.К. Толстой/, - Ленинград, 1959 г.

38. Гражданский кодекс Германии. История, система, институты: /В.А. Савельев/, Учебное пособие, - Москва, 1994 г.

39. Гражданское право Японии: /Т. Ариидзуми, С. Вагацума/, Кн. 1, - Москва, 1983 г.

40. Гражданское право США (право торгового оборота).: /Г. Ласк/, - Москва, 1961 г.

41. Гражданское право Франции.: /Ж. Морандьер/, Т. 1, - Москва, 1958 г.

42. Гражданско-правовое регулирование общественных отношений: /Н.Д. Егоров/, - Ленинград, 1988 г.

43. Источники советского гражданского права: /И.Б. Новицкий/, - Москва, 1959 г.

44. Вопросы кодификации гражданского законодательства союзных республик.: /В.И. Корецкий/, - Душанбе, 1960 г.

45. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика ее применения. Сб. статей, - Алматы, 1996 г.

46. Энциклопедия правоведения: Основы гражданского права: /М.Г. Маркова/, - Санкт Петербург, 1996 г.

47. Гражданское право (библиотечка народного судьи): /К.А. Граве, А.И. Пергамент, Т.И. Мальцман/, - Москва, 1949 г.

48. Основные институты гражданского права зарубежных стран: сравнительно-правовое исследование: /В.В. Залесский/, - Москва, 1999 г.

49. Проблемы современного гражданского права: /Отв. ред. В.Н. Литовкин, В.А. Рахмилович/, Сб. статей, - Москва, 2000 г.

50. Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран: /Под ред. В.К. Пучинского, М.И. Кулагина/, Сборник нормативных актов: Гражданские и торговые кодексы, Учебное пособие, - Москва, 1986 г.

51. Гражданское право. Словарь-справочник: /Под общ. ред. М.Ю. Тихомирова/, - Москва, 1996 г.

52. Словарь гражданского права: /Под общ. ред. В.В. Залесского/, - Москва, 1997 г.

53. Актуальные проблемы гражданского права: /Под ред. М.И. Брагинского/, Сб. статей, - Москва, 1998 г.

54. Правоотношения по советскому гражданскому праву: /О.С. Иоффе/, - Ленинград, 1949 г.

55. Спорные вопросы учения о правоотношении: Очерки по гражданскому праву.: /О.С. Иоффе/, - Ленинград, 1957 г.

56. Гражданское право в современную эпоху: /С.С. Алексеев/, - Москва, 1999 г.

57. Основы российского гражданского права: /Под ред. В.В. Безбах, В.К. Пучинский/, Учебное пособие, - Москва, 1995 г.

58. Государство и право на рубеже веков: Гражданское право: /Материалы Всероссийской конференции/, - Москва, 2001 г.

59. Советское гражданское право. Субъекты гражданского права: /С.Н. Братусь/, - Москва, 1984 г.

60. Субъекты Гражданского права. Центр цивилистических исследований:. - Москва, 2000 г.

61. Субъекты гражданского права: /С.Н. Братусь/, - Москва, 1950 г.

62. Безвестное отсутствие: /М.Г. Стучинский/, - Челябинск, 1949 г.

63. Безвестное отсутствие по советскому гражданскому праву: /А.К. Юрченко/, - Ленинград, 1954 г.

64. Правосубъектность граждан в советском гражданском и семейном праве: /Я.Р. Веберс/, - Рига, 1976 г.

65. Гражданская правосубъектность Советского государства: /П.П. Виткявичус/, - Вильнюс, 1978 г.

66. Гражданско-правовое положение несовершеннолетних: /Л.Г. Кузнецова, Я.Н. Шевченко/, - Москва, 1968 г.

67. Публичное право: /Ю.А. Тихомиров/, - Москва, 1995 г.

68. Правопреемство по советскому гражданскому праву: /Б.Б. Черепахин/, - Москва, 1962 г.

69. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в РК.: /И.В. Романкова/, Учебное пособие, Алматы, 1996г.

70. Индивидуальный бизнес в Республике Казахстан: /Сост. В.И. Скала, Н.В. Скала/, Практическое пособие, - Алматы, 2002 г.

71. Предпринимательское право: /И.В. Дойников/, Учебное пособие, - Москва, 1998 г.

72. Предпринимательское право: /И.В. Ершова, Т.М. Иванова/, Учебное пособие, - Москва, 1999 г.

73. Предпринимательское право: /С.Э. Жилинский/, Учебник, - Москва, 2000 г.

74. Коммерческое право: /Под ред. В.Ф. Попондопуло, В.Ф. Яковлевой/, Учебник, - Санкт Петербург, 1997 г.

75. Коммерческое право: /Н.Ю. Круглова/, Учебник, - Москва, 1999 г.

76. Основы законодательства о защите прав потребителей: /Т.Л. Левшина/, Курс лекции, - Москва, 1994 г.

77. Юридические лица по гражданскому законодательству Республики Казахстан: Понятие и общая характеристика: /Ю.Г. Басин/, Учебное пособие, - Алматы, 2000 г.

78. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан: /С.И. Климкин/, - Алматы, 2002 г.

79. Юридические лица в советском гражданском праве. Понятие, виды, государственные юридические лица: /С.Н. Братусь/, - Москва, 1947 г.

80. Юридические лица: /В.П. Грибанов/, - Москва, 1961 г.

81. Способы и организационно-правовые формы регулирования в социалистическом обществе: /В.М. Горшенев/, - Москва, 1972 г.

82. Учредительный договор о создании коммерческих обществ и товариществ: /Н.В. Козлова/, - Москва, 1994 г.

83. Юридические лица: правовое положение, порядок создания, учредительные документы: /Под ред. М.Ю. Тихомирова/, - Москва, 2000 г.

84. Реорганизация и ликвидация юридических лиц по законодательству России и стран Западной Европы. - Москва, 2000 г.

85. Правоотношения производственных объединений и предприятий в сфере хозяйственного оборота: /К.Н. Наменгенова, Б.В. Покровского, М.К. Сулейменов/, - Алма-Ата, 1985 г.

86. Законодательство России о совместных предприятиях: /М.М. Богуславский, Л.Н. Орлов/, Комментарий, - Москва, 1993 г.

87. Приватизационное право: /О.Ю. Скворцов/, Учебное пособие, - Москва, 1999 г.

88. Об акционерных обществах в Республики Казахстан: /Комментарии и разъяснения, правовые акты/, - Алматы, 1999 г.

89. Участие Советского государства в гражданских правоотношениях: /М.И. Брагинский/, - Москва, 1981 г.

90. Избранные труды по акционерному праву: /М.И. Кулагин/, - Москва, 2000 г.

91. Учение об акционерных компаниях: /И.Т. Тарасов/, - Москва, 2000 г.

92. Акционерное общество и товарищество с ограниченной ответственностью: /Сост. Отв. ред. В.А. Туманов/, Сборник зарубежного законодательства, - Москва, 1995 г.

93. Акционерное правоотношение.: /Д.В. Ломакин/, - Москва, 1997 г.

94. Акционерное право: /В.В. Долинская/, Учебник, - Москва, 1997 г.

95. Акционерное общество: история и теория: /Я.И. Функ и др./, - Минск, 1999 г.

96. Английское право о компаниях: закон и практика: /Г.Ф. Полковников/, Учебное пособие, - Москва, 2000 г.

97. Корпоративное право (Право хозяйственных товариществ и обществ): /Т.В. Кашанина/, Учебник, - Алматы, 1999 г.

98. Производственный кооператив: /В.А. Ермаков, Т. Реморенко/, - Алматы, 1999 г.

99. Крестьянское (фермерское) хозяйство: /Комментарии, нормативные правовые акты/, - Алматы, 1999 г.

100. Представительство иностранного юридического лица: от регистрации до налогообложения: /И.А. Корниенко/, - Москва, 1998 г.

Ескерту: білімгер ұсынылған әдебиеттерден басқа да басылым материалдарын қолдануына құқығы бар.