МакроэкономикалыҚ тепе- теҢдік тҮсінігі
Макроэкономикалық тепе-теңдіктіктің проблемаларын шешу эр түрлі тауарларды шыгару жэне оларды эр түрлі мүшелер ара-сында тең бөлу үшін шектелген өндірістік ресурстардың барлы-гын қанағаттандыратын қогамдағы пайдалану эдісін гылыми не-гізделген таңдауды қарастырады. Мүндағы тепе-теңдік жиынтық-ты үйлесімге жеткендікті білдіреді:
а) өндіріс жэне түтыну;
э) ресурстарды жэне оларды пайдалануды;
б) үсынысты жэне сүранысты;
в) өндіріс факторы жэне олардың нэтижелерін;
г) материалдық-заттық жэне қаржылық ресурстарды.
Жекелей, жалпы жэне рыноктардың нақты тепе-теңдігіне бөлінеді. Жекелей тепе-тендік жеке тауар рыноктарындагы тепе-теңдікті қарастырады.Экономикалык теория
Жалпы тепе-тендік - бұл еркін бэсекелестік заңы негізінде барлық рыноктық үдерістермен пайда болған, бірдей өзара байланысты тепе-тендік.
Нақты макроэкономикалықтепе-теңдік-рынокқа сыртқы фак-торлардың эсеріндегі жэне жеткіліксіз бэсекелестік кезіндегі ра-нокта орнаған тепе-теңдік болады.
Экономикалық әдебиетте макроэкономикалық тепе-теңдіктің жалпы моделінің әр түрлі түсіндіруі кездеседі. Бүл моделдің клас-сикалық түрі Сэй заңында негізделеді жэне мынаны қарастырады:
1. Еңбекақы мен бағаның абсолюттік икемділігі.
2. Экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі үсыныс жи-ынтығын бірінші кезекке жылжыту.
3. Өндірістің басқа факторын толық пайдаланудағы жэне жүмыспен толық қамтамасыз етілу деңгейіндегі жиынтық-ты үсыныс пен жиынтықты сүранысты теңдестіретін ры-ноктық тетіктердің қабілеті.
4. Экономиканың әлеуеттік мүмкіндіктері мен жиынтықты үсыныс көлемінің үнемі іс жүзіндегі үрдіске сәйкес келуі (сондықтан, түрақты өндірілетін табыс пен баға деңгейінің өзгерістерін көрсете отырып, ауытқымалы жиынтықты үсы-ныс сатылы сызықпен көрсетіледі.).
Макроэкономикалық тепе-теңдіктің проблемасы математи-калық негіздеме көзқарасы түрғысынан экономистердің назарын аударды. Сондай іргелі экономикалық-математикалық модельдердің теңдестігінің бірін XIX ғасырдың аяғында швейцарлық экономист Л.Вальрас эзірлеген. Ол экономикалық жүйедегі бөлек рыноктардың өзара байланысын көрсететін дәл теңдестіру жүйесін құрастырды. Сөйтіп, бірінші рет еркін бәсекелестік жағдайындағы, барлық шаруашылық пен барлық рыноктарда тепе-теңдікке бір уақытта қол жеткізу мүмкін екені математикалық тәсілмен дәлелденген. Соңғы түрінде Вальрастың теңдестіру жүйесін төмендегідей күйде жазуға болады:
т п
ЕРіхі = і>.іу.
№ і=і
IV бөлім. Ұлттык экономика денгейіндегі ұдайы өндіріс
Формула былай оқылады: ақшада көрсетілген соңғы өнім-дердің жалпы үсынысы олардағы табыс сомасы, меншік иесіне өндірістің барлық факторымен экелінетін табыс сомасы ретіндегі жалпы сүранысқатең болуы қажет. Вальрас заңы келесі жағдайда пайымдалады; артык сүраныс сомасы жэне артық үсыныс сомасы барлык қарастырылатын рынокта сәйкес келеді.
Вальрастың жалпы тепе-теңдік моделі: рынокта тауарларды сату жэне сатып алу жөніндегі өзара шартты бекіту үдерісінде салыстырмалы бағаның түрлі жиынтығы қойылатындықтан, барлык қалаған тауарлар сатып алынады жэне сатылады жэне артық сүраныс пен артық үсыныс болмайды.
Америкалық экономист Д. Патинкин салыстырмалы бағаны, яғни, ақшаның сандық теориясымен келіспейтін, баға деңгейін анықтауға қызмет ететін, тауар айырбасының үйлесімін анықтайтын, қүндылықтардың классиктер теориясындағы ғы-лыми негізіне назарын аударды. Анықталған неоклассиктердің қарама-қайшылықтарын болдырмау үшін, ол нақты кассалық қалдықтарды жеке пайдалылық қызметінің дэлелдемелеріне қосты. Мұндай жағдайда игіліктер мен ақша рыногындағы артық сұраныстың көлемі нақты кассалық қалдықтарға бай-ланысты. Патинкин моделінде баға деңгейінің өсуі игіліктер рыногындағы артық сұраныстардың көлемін азайтады. Баға деңгейінің өсуі нақты кассаны қысқартады, ақша рыногын-да жеке адамның нақты кассаның мөлшерін орнына келтіруді қалауына байланысты, нақты кассаның мөлшерінде артық сұраныс пайда болады. Сөйтіп, Патинкин моделінің Вальрас моделінен ерекшелігі, теориядағы ақша мөлшерімен толтырылған, ақша рыногындағы тапшылыққа баға деңгейінің көтерілуіне рыноктағы игіліктер рыногындағы артықшылық сәйкес келеді, сондай-ақ , бүл Вальрас моделіне де сай келеді. Жалпы тепе-теңдіктің Вальрас моделіне нақты кассалық қалдықтарды қосу арқылы Патинкин құндылық теориясын (салыстырмалы баға) ақша теориясымен (атаулы қүндағы) біріктірді. Ақша рыногындағы жэне игіліктердің барлык рыногындағытепе-теңдікті қамтамасыз ететін, ақшаның берілген мөлшері кезін-дегі оның моделінде атаулы кұндағы бағаның бір ғана векторы анықталады. Патинкиннің сіңірген еңбегі, нақты кассалық қалдықтар мен ақша рыногы жэне тауарлар рыногын гана емес, экономика моделін құруға қол жеткізуімен қорытындыланады. Бұл модель Патинкиннің жалпы тепе-теңдік моделі деген атқа ие болды.
Вальрас пен Патинкин модельдерін ұстана отырып, экономикалық әдебиеттерде жалпы тепе-теңдіктің келесі анықтамаларын береді. Жалпы тепе-тендік - бұл ресурстарды тиімді бөлу кезіндегі ұсыныстар мен сұраныстың теңдігін қамтамасыз ететін, бағасынан алынған пайданы көбейтетін бәсекелесті кәсіпкерлері мен пайдалылық мәнін жоғары қоятын тұтынушылары бар бәсекелесті экономиканың тұрақты жағдайы.
11.2.ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ЖИНАҚТАУ
Кейнс теориясында барлық табыс тұтыну мен жинақтауға бөлінеді.
Тұтыну деп адамдардың материалдық жэне рухани қажетті-лігін қанағаттандыру үшін пайдаланылатын, белгілі бір игілік пен қызметтерді сатып алуға тұргындардың жұмсаған ақшасының со-масы түсініледі.
Әр елде тұтыну басымдылығы әр түрлі. Отбасы үшін олардың қалау деңгейі бойынша ең көп жалпы тобын бөлуге болады: тамақ, киім, тұрғын үй, көлік, медицина, білім беру.
Әр елдің тұтынудағы басымдылығы бірнеше факторға байла-нысты болады:
1. Отбасының табыс деңгейі.
2. Тұтынудың сол жэне басқа да көздерінің төленетіндігі немесе тегіндігі.
3. Рыноктағы тауарлардың мол болуы.
4. «Қол жетпейтін тауарлардың» ұлттық түсінігі.
Табыспентұтынуарасындағытэуелділіктұтынуқызметіменбейнеленеді. Тұтынуқызметіәрбіржекеніңқолдабартабысыныңдеңгейіментұтынушығындарыныңжоспарлыжәнеқалаулыдәрежесіменанықталады. Тұтынуқызметіграфиктекөрсетілген (11.1.-сурет).
Тұтыну
11.1 -сурет. Тұтынукызметініңграфигі.
Тұтынуқызметініңбұрыштықиілімі - бұлтұтынудағы (МРС) шектеулібейімділік. Тұтынудағышектеулібейімділік - бұлкөле-мінеқарайтұтынуы (С) өсетін, табыстың (У) өсуіндегіүлес.
Тұтынуқызметікелесіүлгідежазылады:
С = МРС х У.
Мысалы, С = 0,75 х У. Бұл тұтыну табыстың 75 пайызына тең екенін білдіреді. МРС бұл жағдайда, егер тұтынушылармен алы-натын табыстар, 1 теңгеге көбейетін болса, онда олардың тұтынуы 75 тиынға өседі.
Табыстардың өсу деңгейіне байланысты тұрғындардың жинақтары да көбейеді.
Жинақ салымы - бұл жиналатын, бірак пайдаланылмайтын та-быс бөлігі. Олар табыс пен тұтыну арасындағы айырмашылыкпен көрсетіледі. Жинақ қызметі мынадай түрде болады:
S= МРS х У,
Мұнда, S - жинақ салымы,
МРS - жинақ салымына шектеулі бейімділік. Біздің мысалымызда, табыстың 25 пайызы жинаққа салына-ды жэне жинақ қызметі мынадай түрге ие болады:
S = 0,25 х У
Тұтыну мен жинаққа әсер ететіндер:
1. Жинақтың қысқаруы мен тұтынудың өсуіне әкелетін, инфляция жэне экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы.Салықтардың өсуі тұтыну мен жинақтардың қысқаруына әкеледі
2. Әлеуметтік сақтандыруға аударымдардың өсуі жинақты қысқартуы мүмкін.
3. Дүрлікпе сұраныс тұтынуды жылдам өсіреді.
4. Рыноктағы ұсыныстың өсуі жинақты қысқартады.
5. Табыстардың өсуі тұтыну мен жинақтың көбеюіне әкеледі.
6.
11.3.ИНВЕСТИЦИЯЛАР ЖӘНЕ ЖИНАҚ САЛЫМДАРЫ
Жинақ салымдары - бұл ағымдағы өндірістік және тұтыну қажеттілігіне жұмсалған кезіндегі пайдаланылмай қалған колда бар табыстың бір бөлігі, жинақталады. Экономистер жинақты инвестицияға байланысты, экономикалық үдерістер ретінде қарастырады. Жинақ салымдарын фирмалармен қатар, үй шаруашылығындағылар да салады. Фирмалар өндірісті кеңейту жэне пайданы көбейту, яғни инвестиция үшін жинақтайды.
Инвестициялар жаңа технологияны, материалдарды, басқа жабдықтарды жэне еңбек құралдарын енгізуге байланысты жаңарту мен кеңейту үшін шыгындарды қарастырады.
Инвестициялар көздері:
1. Кәсіпорын қаржылары (меншікті жэне қарызды).
2. Мемлекеттік капиталдық салымдар.
Инвестициялардыңмөлшеріменсерпініүшфакторғабайланысты: кәсіпорынныңтабыстарына, олардыңшығыныменкү-тілімдеріне.
Бірнешежылдарішіндеқайтарылатынқаржылардыинвес-тициялаутуралымэселешешілукезіндемынадайжағдайдыескеруқажет:
1. Жаңа инвестицияның есебінен алынған, жаңа өнімнің сұраныстарының өзгерісі.
2. Инвестициядағы шығындарға әсер ететін пайыздық мөлшерлеме мен салықтардың мөлшері.
3. Сұраныс тербелістерін анықтайтын . саяси, технологиялық және құрылымдық өзгерістер.
4. Қоғамдағы инфляциялық үдерістер.
ИнвестицияларЖҰӨ-ніңбірден-бірмаңыздыжэнеенезгерістіқұрамыболыптабылады. Қашанқұлдыраужағдайындатауарларменқызметтергешығындардыңқысқаруыболғануа-қытта, бұлқысқарудыңүлкенбөлігіинвестициялықшығындаркөлемініңазаюыменкеледі.
Инвестициялықшығындардыүштүргебөледі:
1. Кәсіпорынның негізгі қорларына инвестициялар - бұлар өзінің өндірістік қызметіне пайдалану үшін кэсіпорын сатып алған ғимарат, құрылыс жэне құрал-жабдықтар.
2. Тұрғын үй құрылысына инвестициялар - онда тұру үшін сатып алуға жұмсалған шығындар, сондай-ақ, келесі жағдайда жалға беру үшін үй иелерімен сатып алынған үйлер.
3. Қорға инвестициялар - шикізаттар, материалдар жэне аяқталмаған құрылыс пен дайын заттарды қосқандағы және фирманың сақтау үшін қалдырылған тауарлары.
Инвестицияменнақтыпайызмөлшерлемесіарасындагытәуелділік 15.2.-суреттекерсетілген.
| r — пайыздын накты мөлшерлемесі. I - инвестициялар |
І1.2.-сурет. Инвестиция мен пайыздык мөлшерлеме арасындагы тэуелділік
Кәсіпорынныңнегізгіқорларынаинвестицияларпайызмөлшерітөмендегенкездекөбейеді, өйткені, пайызмөлшерініңазкөлемікапиталбірлігінешыгындытөмендетедіжэнеосыменен, капиталгаиеболудыеңпайдалыжасайды.
Кэсіпорынның негізгі
11.4. МУЛЬТИПЛИКАТОРДЫҢНӘТИЖЕСІ
Макроэкономиканыңқызмететуітуралыкейнсиандықұстаным «мультипликациялық» нэтижетеориясындаөзініңкөрсетілімінтапты. Кейнстеориясындамультипликатордепинвестицияларөзгерістерінетабысөзгерістерініңтэуелділігінкөрсететінкоэффициенттүсініледі.
Экономикатепе-теңдікжагдайынажететін, ЖҰӨ-ніңоңтайлымөлшерінанықтаудағыКейнсиантеориясы, инвестицияөскенкезде, алғашқықосымшаинвестицияғакараганда, ЖҮӨ-ніңөсуіодангөріүлкенмөлшердеболады. Бүлинвестициямультипликациялық (өсетүсетін) нэтижегеалыпкелетінісебепболады. Біріншінэтижеденбасқа, екінші, үшіншіжэнет.б. нэтижелерпайдаболады. Біраядағышығындарөндірісжэнежүмыспенқамтамасызетудегіжэнебасқалардыкеңейтугеэке-леді. ОсындайЖҰӨмөлшеріндегікөбеймеліөсетінтиімділікмультипликациялықнэтижедепаталады. МультипликаторинвестициякөлеміөсукезіндегіЖҰӨ-ніңкөтерілуіндегімөлшердікөрсететінсандықкоэффициенттіқарастырады. МультипликаторинвестицияныңүстелуінеЖҰӨ-ніңүстелуініңқатынастарыретіндеанықталады.