Жабық жарақаттар

Жаралардың түрлері организмінің ауырсыну түрлеріне байланысты. Жара – терінің кілегей қабының және терең жатқан ұлпалардың жабық механикалық жарақаттануы. Оның белгілері ауырсыну, қабырғасының ажырауы, қан ағыс және қызметінің бұзылуы. Терінің эпидермисінің жаралануын жырылу, тырналуы дейді. Жараның жиегі, қабырғасы, түбі және қуысы болады.

Жиегі тері немесе кілегей қабықтан, қаырғасы – борпылдақ дәнекер ұлпадан, шандырдан, бұлшық еттерден тұрады. Анатомиялық табиғи қуысқа енген жараны қуысқа енген жара, ал жара дененің белгілі бір жерін тесіп өтіп, оның кірер және шығар тесігі болса оны тесіліп өткен жара дейді. Жара асқынып бүкіл денеге әсер еткен жағдайда жара ауруы дамиды.

Жараның түрлері. Жаралар үш түрге бөлінеді – операциялық, кездейсоқ және соғыс жаралар. Операциялық жаралар малға әр түрлі асептикалық операция жасағанда пішу, жарыққа операция т.б және абцесс, флегмона тағы сол сияқты инфекциялық процесстерді тіліп өңдегенде пайда болады. Кездейсоқ және соғыс жаралары себептеріне қарай тағы да бөлінеді. Олардың түрлері – түйірілген, шабылған, тілінген, соғылған, жыртылған, тістелген, жаншылған және уланған жаралар [1,6,8].

Түйілген жара. Ол үшкір заттармен (шеге, ағаш бұтағы, сым темір т.б) жарақатталғанда пайда болады. Бұл заттар денеге ұлпаларды ығыстырып көп жарақаттамай енеді. Мұнда жараның ауызы тар болып, кейде бітеліп тұрады. Көп қан ақпайды, бірақ анаэробты инфекция дамуы мүмкін, терең жатқан ірі қан тамырлар жараланып гематома пайда болып кетеді.

Тілінген жара. өткір заттармен жараланғанда болады. Мұндай жараныңаузы ашылып тұрады. Қан ағысы жақсы, тілініп пайда болғандықтан жиектері түзу, жара айналасындағы ұлпалар көп жарақатталмаған. Бұл жаралар көбінесе асқынбай уақытында жазылады.

Шабылған жара. Себептері – балта, қышқыл, күрек тағы сол сияқты заттардың әсерінен пайда болады. Тілінген жараға қарағанда қан аз ағады, ұлпалар көбірек жарақаттанады, тереңдігі сүйекке дейін жетіп кейде дененің шабылған бөлшегі салбырап тұарды.

Соғылған жара – жұмыр заттардың әсерімен пайда болады. Мысалы балғаман, таспен, малдың тұяғымен т.б. заттармен. Мұнда жар пайда болумен бірге оның айналасндағы тері, ұлпалар зақымдалады. Сүйек сынуы да мүмкін. Жарадан қанкөп ақпайды, жиектері тегіс емес, көбінесе мұнда тері және шел жараланғандықтан жара өте терең болмай қабырғасының ажырауы шектелулі болады.

Жыртылған жара. Жыртқыштардың тырнағымен, темір ілгек, қармақ, бұтақ-шегелерінің әсерінен пайда болады. Мұндай тері, оның астындағы ұлпалар созылып жыртылады, жұлынады. Сондықтан бұл жаралардың пішіні, тереңдігі бір емес, кейде жыртылған терісі слбырап тұрады. Қан көп ақпайды.

Тістелген жара. Малдардың тістерінен пайда болуы, мұндай ұлпалардың слғылуы, жаншылуы, жыртылуы да кездеседі. Тіспен жарға микробтар да енеді, басқа жараларға қарағанда жазылуы ұзаққа созылады және бұл жараларда құтырық вирусынан қауіп бар.

Уланған жара. Жараның беті улы химиялық заттармен, радиоактивтік элементтермен ластанып организмге қосымша зақымын тигізсе олар миксты деп аталады. Уланған жаралар жыланның, қарақұрт, шаянның шаққанынан да болады. Бұл жаралар өте қауіпті, сондықтан бұған жан – жақты хирургиялық және арнайы ем қолдану керек.

Жараға тән белгілері: ауырсыну, қан ағыс, қабырғасының ажырауы, қызметінің бұзылуы.

Ауырсынуы организмінің табиғи қалыптасқан қажетті қасиетінің бірі. Ауырсанғанын жерін мал қорғанып, сақтанады, ауру процесінің ары қарай дамып асқынуына кедергі болады. әринае қатты және ұзаққа созылған ауырсыну зияндығын да тигізеді. Жарада ауырсыну алғашқы кезеңінде қатты білінеді, кейінірек басылыңқырайды, кейде солқылдап ауырсынады.

Ауырсынған жараланған жердің жүйкеленуіне байланысты болады, неғұрлым жүйкесі көп жер жараланса соғұрлым ауырсынуы қатты сезіледі. Түлігіне қарай малдың сезімтал реакциясы әр түрлі болады. Ірі қара мал жылқыға қарағанда төзімді болады, ал қойлар, шошқалар, мысықтар, өте сезімді болғандықтан, естен тануы да байқалады.

Жараның негізгі бір белгісі – қан ағыс. Оның төмендегідей түрлерін айырады: сыртқы және ішкі, жараланған тамырларына қарай артериалды, венозды, капиллярлы, аралас. Уақытына қрай алғашқы, қайталанған немесе қайта пайда болған қанағыс. Кейде аррозионды қан ағысты бөлек айтады. Мұндай қан тамыры қабырғасынан немесе бір мүшелеодің сыртынан қан шым – шым пайда болып ағып тұрады.сыртқы қан ағыс жараланған сәтте пайда болып айқын білінеді. Ішкі қан ағыс сыртынан білінбейді, қан ұлпаларға дененің табиғи қуыстарына жиналады, сондықтан оларды ұлплардың немесе қуыс қан ағыс дейді. Егер қан буын қуысына жиналса оны гематроз, ал кеуде қуысына жиналса оны гематоракс деп қуыстың атына сәйкес атай береді. Осындай қан ағыстарда мал әлсірейді, қан тамырының соғысы жиіленіп, көрінетін кілегей қабықтары бозарыңқы болады. Демікпе байқалады, мал теңселіп айдауға жүргісі келмей, жатуға тырысады.

Алғашқы қан ағысы – жара пайда болған сәтте болады. Кейде қан бірнеше минуттан әлде сағаттан кейін пайда болуы мүмкін, оны кешігіп болған қан ағысы дейді

Қанталанған қан ағыс. Алғашқы қан ағысының тоқтатқаннан кейін, ол қайталануы мүмкін. Оның себептері –алғашқы қан жөнді тоқтатылмауында, пайда болған тромб қан ағысымен жұлынып кетуі, қосымша жарақаттануы, жараны таңған дәкені өрескел шешу, ауыстыру, жараның ішінде қалып қойған сүйек сынықтары мен және басқада бөгде заттарман жарақаттану, байланған қан тамырларының басқа жерден үзілуі.

Септикалық қан ағыс. Организм сепсиске ұшыраған жағдайда кездеседі. Оған себеп – қан тамырларының дегенерацияға ұшырауы, вазоконструкторларын жартылай салдануы, организмде тромбокиназ қорытылуының азаюы.

Қансырау. Қансырау ірі қан тамыр жарқатталғанда кездеседі. Алғашқы кезде малдың қан тамырының қабықтары бозаоып көкшіл тартады. Ол жатып қалып, кейіннен жағдайы ауырлап өліп кетуі де мүмкін. Мал түліктерінің қансырауға төзімділігі әр түрлі болады. Ірі қара малман қойлар төзімді келеді. Мысалы ірі қара денедегі 50 қаннан айырылғанда ғана өлуі мүмкін, ал жылқы қансырауды ауыр қөтереді, ауру арық малдар қансырауға төзімсіз келеді

Жабық жарақатың биологиялық процестері. Пайда болғаннан бастап жарда жазылу процесі басталады. Жараның айналасындағы әр түрлі патологиялық өзгерістер пайда болады. Олар сол жердегі қан айналасының, жүйке қызметінің өзгерістері, осыған байланысты. Биохимия және биофизикалық өзгерістердің әсерімен жара бірте – бірте өлі еттерден тазарып, қуысы ұлпаларға толып жазылады. Осы жараның басынан аяғына дейін болатын жазылу процесінің биологиясы дейді. Бұл процестің белгілері жараның екіншілік жетілуімен жазылғанда айқын байқалады да, ала жар бірінші жетілуімен немесе қабыршақтанып жазылғанда сыртқа белгісіз өтеді.

Клиникалық белгілеріне қарай Н.П.Пирогов жара процесінің үш сатысын айырады. 1) ісіну, 2) тазару, 3) грануляция сатысы. Цитологиялық және патологиялық өзгерістеріне қарай Н.Ф.Камаев жара процесінкелесі дәрулерге бөледі.

1.Ерте пайда болған – мұнда қабынудың алғашқы белгілері біліне бастайды.

2.Дегенеративтік – қабыну дәуірі.

3.Регенерация дәуірі.

И.И.Кузин үш кезеңі, регенерация, тыртықтану және эпителийлену кезеңін ажыратады. Жарадағы биофизика – химиялық өзгерістеріне қарай И.Т. Руфанов жара процесінің екі кезеңге бөледі. Гидротация кезеңі немесе жараның биологиялық өздігінен тазаруы, дегидротация кезеңі немесе регенеративтік қалпына келу кезеңі. Осы соңғы жіктелу ең қолайлы деп саналады

Гидротация. Бұл кезең жарада болатын морфо – биологиялық, биофизикалық-химиялық, иммунобиологиялық процестермен өтеді. Басты өзгерістер қан тамырларының зақымдалуларынан басталады. Капиллярлардың қабы созылып, қанның белок бөліктері ұлпаның сыртына сүзіліп шығадй. Тотығу – қалпына келу процестері нашарлайды. Осы жердегі патологиялық процесстердің үдеуіне жүйке жүйесінің қалыпты қызметінің өзгеруіне байланысты. Осылардың әсерінен жараның, оттегімен қоректенуі төмендейді. Қан тамыры арқылы оттегі зақымдалған жердің торша аралығына қаннан шыққан белоктарман баиланысып торшаның өзіне толық жетпейді, сондықтан зат алмасуы толық тотықпаған заттар көбейеді.

Көмірсутек алмасуының бұзылуынан сүт, пировиноград тағы басқа қышқылдар, белок алмасуы бұзылуынан – амин қышқылдары кетон заттары, майлар мен липидтер алмасуы бұзылғаннан – май қышқылдары көбейеді. Сөйтіп жараның ұлпаларында қышқыл заттар қөбейіп жергілікті ацитоз пайда болады.

Егер қалыпты рН 7 – 7.1 болса ацидоз рН 6,8 – 6,9 кейде одан да төмендейді. Осындай ацидоз және микробтар уыттары лейкоциттердің фагозитоздық қасиетін төмендетеді, қырылуына себеп созылады. Өлген лейкоциттерден протеолдық ферменттер бөлініп шығады. Осы ферменттердің және қышқылдардың әсерімен жоғарыдағы өлі еттер ыдырап, езіліп сұйық затқа айналады, осылай ірің пайда болады. Ірің жараның қуысынан жар толық тазарғанша ағады. Жардағы гитологиялық процестер физиологиялық белсенді заттардың жиналуына әсер етеді. Осымен қатар ұлпа сұйығында жараланған торшалардан шыққан К йоны көбейеді. Ол жараның ауырсынуын өршелендіріп, капилялляр қабырғаларының және торша мембраналарының өткізу қабілетін жоғарылатады. Осы жағдай жарға сұйық заттардың жиналуына қосымша әсерін тигізеді. Белок, май және көмірсулар ферменттердің әсерімен ыдырап, молекуларлы шоғырланып, жараланған жердің онкотикалық және осмотикалық қысымдары көтеріледі. Осындай өзгерістер қан мен лимфа айналасын нашарлатып, ұлпалардың өлі еттенуін үдейтеді. Жараның көлемі үлкейіп, оның қуысы өлі еттен және іріңнен жөнді тазармаған жағдайда ұлғая түседі. Ұлпалар қосымша өлі еттеніп ірің көбейеді. Жараның іріңнен тазаруы қиындай, организмде іріңді резорбтикалық қызба немесе сепсис пайда болуы мүмкін. Осы айтылған биофизика – химиялық процестерінің әсерімен ол біртіндеп өлі еттерден, іріңнен толық тазарады. Осы уақыттан бастап жараның жазылуының екінші кезеңі басталады [3,12].

Дегидратация.Бұл кезең қабыну процесі бәсеңдейді, жараның айналасындағы домбығу қайта бастайды, жараның беті сәл дымқыл болып қызарып бүшіктелген ұлпамен қапталып тұрады. Кейіннен толық жазылғанда жараның беті тыртықталады. Осындай өзгерістеріне қарай бұл кезең екі сатыға бөлінеді. 1 – сатысы – гранулды сатысы, 2 – сатысы – эпидермис және тыртық пайда болу сатысы.

Дегидратация кезеңінде жарадағы бірінші кезеңдегі патологиялық процестер бәсеңдеп, өлі еттерден тазарып, зат алмасуы қалыпты жағадайда өте бастайды. Осығант байланысты қышқылдық та азайып, ұлпалардың ыдырауы азаяды Са йоны көбейеді. Ол қан тамырлары және торша мембраналарын тығыздатады. Эксудаттар және ұлпа аралық сұйықтарда регенерация стимуляторлары және нуклеин қышқылдары көбейеді, олар белок құрастыруына қатысып, жазылу процестерін жеделдетеді. Осы процестердің әсерінен жараның қуысы жас дәнекер ұлпамен тоықтырылады. Кейіннен ол тыртыққа айналып беті эпидермиспен қапталады. Тотығу – қалпына келу процестері нашарлайды. Осы жердегі патологиялық процесстердің үдеуіне жүйке жүйесінің қалыпты қызметінің өзгеруіне байланысты. Осылардың әсерінен жараның, оттегімен қоректенуі төмендейді. Қан тамыры арқылы оттегі зақымдалған жердің торша аралығына қаннан шыққан белоктарман баиланысып торшаның өзіне толық жетпейді, сондықтан зат алмасуы толық тотықпаған заттар көбейеді.