Орытынды бiлiм деҢгейiн аныҚтауfа арналfан cҰpaҚtap
1. Қолданбалы экологияны оқудың объекттерi және мiндеттерi.
2. Қолданбалы экологияның негiзгi заңдары, ережелерi және принциптерi:
-Жалпы қарау KepiHici немесе холизма принципi.
-Iшкi динамикалық тепе-тендiк заңы.
-Энергия эффектiсiнiң төмендеуiнiң табиғатта қолдану заңы.
-Экожүйесi туралы ақпараттың толық емес принципi.
-Жалған жақсылық принципi.
-Қолданбалы аспектiнiң және аймақтың жекелеу түрінің ережелер принципi.
3. Медиңиналық экология қолданбалық экологияның бастамасы ретiнде.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Негiзгi:
1. Келлер А.А., Кувакин В.И. “Медицинская экология”.-СПб.: /Петроградский и К/,
1998. - 256 с.
2. Шилова И. А “Экология”. - М.: Высш. шк., 2000,512 с,
3. “Экология человека: Основные проблемы” /Под ред. В. П. Казначеева В. С.,
Преображенского. М.; Наука, 1988,221 с.
Қосымша:
1. Дювинью П., Танг М. “Биосфера и место в ней человека”.-М.:Прогресс,1975,150с.
2. Меллер Т. ”Жизнь в окружающей среде”: Пер. с англ.В 3 т. ТЛ./Т .Миллер;Под
ред.Г .АЯгодина, - М. :Прогресс- Пангея, 1994
3. Реймерс,Н.Ф.”Охрана природы иокружаюшей человека среды: Словарь-
справочник”./Н. Ф .Реймерс.-М:Просвещение, 1992.-320с.
Таблица1. Қоршаған ортаның ағза үшін қауіп факторы және оның критерийлері (Келлер А.А., 1993)
А) Табиғи.
1) Абиотикалық:
- Климато – метеорологиялық (температура, ауақозғышы, жаңбырлар, дауылдар, іш құрғақшылық және т.б.);
- Орографиялық (атмосфераның разрядталуы, көмкіндер, лавиналар, селдер өткізгілетік);
- Геофизикалық (геомагниттік дауылдар, жер сілніну, цунами, жылулық және гравитациялық аномалиялар, гелио-жерлік әсерлер);
- Гидрографикалық ( су басу, батпақтау, шөлдену, сумен қамтамасыз ету кездері, жер беті және жер асты суларының құрамы, олардың өзін-өзі тазалау қасиеті);
- Геологиялық (жылыстар құрамы, стратиграфия, тектоникалық бұзылулау, радиация, радон, карст, пайдалы қазбалар);
- Топырақтық ( микроэлементтер, өзін-өзі тазалай алу қасиеті, шаң-тозаңның п.б., қышқылдық-сілітілік тепе-теңдік, құрамы мен құрылысы);
2) Биотикалық:
- Фауна (ұлы және қатерлі жануарлар, ауру қоздырғыштарының сақтаушылары және тасымалдаушылары, тағамдық ресурстар);
- Флора (ұлы және емдік өсімдіктер, тағамдық ресурстар, ауаны тазалау, экологиялық шағымсыз әсерлердің биомедикациясы);
- Микрофлора ( ауа, су, топырақ, жануар, өсімдік, тамақтану өнімдері, объект);
- Комплекстердің биологиялық компоненттері (токсиндер, ақуыздар, заталмасу өнімдері);
- Биоценоздар (аурулардың табиғи ошақтары);
Б) Әлеуметтік – экономикалық:
- Тұрғандар ( демография, расселение, урбанизация, миграция, половозрастной және мамандық құрамы, мәдениет, өмір сүсу салты, дәстүрлері, конфессии, материалдық жағдайы);
- Қоғамның территориялық ұйымдасуы, жерді шаруашылыққа пайдалану:
- Физикилық ластанулар (ауа, су, топырақ, радиация, электромагниттік өрістер, жылулық ластану, шу, аэрозольдер);
- Химиялық ластанулар (ауа,су,жер, өсімдіктер, жануарлар, нысандар);
- Биологиялық факторлар (ауаның микробтың ластануы, судың, топыраңтың, тағамның органиканың қалдықтар, аллергендер);
- өндірістік және транспорттық факторлар (авариялар, апаттар, ДТП, грузопотоки);
- тұрмыстық – техникалық факторлар;
- санитарлық – гигиеналық жағдай және эпидемиялық статус;
- жүйке бұзымы факторлар (стрессорлар, экологиялық шаршу);
- медициналық, ветеринарлық қызметтер және инфрақұрылыс.
В) Кешендер:
- ландшафты;
- зональные;
- планеталық;
- тарихи;
- палеонтологиялық;
в) Критерии:
- альтернативті (отсутствие – наличие; +-)
- көлемдік (ПДК, ПДУ, ПДВ, ОБУВ, нормативтер, көрсеткіш т.б.)
- жартылай сапалы, балдық және салыстырмалы,экспериментальды и т.п.)
- кешенді (ландшафтты, медико-географиялық, денсаулық пен қоршаған ортаның көрсеткіштері)
Н.Ф. Реймерс (1990) экологиялық кауіп факторларының төмендегі 2 таблицада көрсетілген классификациясын ұсынады:
Қоршаған орта компоненттерінің адамдарға көрсететін әсерінің кезеңділігін мыналарға болуге болады:
1) қатысты тұрақты әсер етушілер (мысалы, таулы жерлердегі төменгі қысым, үлкен қалалардағы атмосфераның газдалуы, жылулық аномалиялар, конфессиялар)
2) белгілі бір уақытта қайталанып отыратын (циклдік)(мысалы, күн белсенділігінің циклы, табиғи құбылыстардың маусымдылығы, биологиялық римдер, ұрпақ ауысымы, пандемиялар мен эпидемиялар)
3) өсетін және төмендейтін (трансформациялалатын) ( мысалы, демографиялық және эпидемиологиялық өткелі кезеңдер, өсімдік және жануарлар әлемінің ресурстарының азаюы, ормандардың жайылуы, шөлейттену)
4) ациклдік (мысалы, жер сілкіну, өндірістік апаттар, цунами)
Адамның өмір сүсуіне әсер ететін қоршаған орта факторларын қойтымдылығына қарай 4 түрге бөледі:
1. қайтымды
2. қиын қайтымды
3. бөлшектік қайтымды
4. қайтымсыз
Экологиялық факторлардың классификациясы (Реймерс Н.Ф.,1990)
Таблица № 2
| Классификация белгісі | Факторлар |
| Уақыты бойынша | Эволюциялық, тарихи, бүгінгі күні |
| Қайталануы бойынша | Кезеңді, кезеңсіз |
| Пайда болу кезіне байланысты | Біріншілік, екіншілік |
| Пайда болу ортасына байланысты | Атмосфералық, суық, геоморфологиялық, биогенді, биологиялық, биотикалық, табиғи-антропогенді, антропогенді (техногенді, қоршаған ортаның ластанулары), антропикалық |
| Сипаты бойынша | Заттық – энергетикалық, физикалық (геофизикалық, термиялық), биогенді (биотикалық), ақпараттық, химиялық (тұздылығы, қышқылдығы), кешенді (экологиялық, эволюциялық, жүйе құрумы, географиялық, климаттық) |
| Нысаны бойынша | Жеке, топтық (әлеуметтік, этологиялық, әлеуметтік – экономикалық, әлеуметтік – психологиялық, түрлік (адамзаттық, қоғам өмірі) |
| Қоршаған орта жағдайына байл | Тығыздыққа тәуелділер, тығыздыққа тәуелді еместер |
| Әсер ету деңгейі бойынша | Ақырғы |
| Әсер ету спектірі бойынша | Таңдамалы, жалпы әсер көрсету |
Жана жерлерді игеру барысында (әскери нысандардың құрылысы және әскери налашықтардың орналасуы) осы өңірдің адам өміріне тигізетін зиянды әсерлерінің қайтымдылығын бағалау өте маңызды.