Тақырыбы: Зат есімнің грамматикалық категориялары

Дәріс мазмұны:

1. Зат есімнің көптік тұлғада қолданылуы
2. Зат есімнің тәуелденуі
3. Зат есімнің септелуі
4. Зат есімнің жіктелуі

Негізгі әдебиеттер:

1. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1991.
3. Төлеуов Ә. Сөз таптары. А., 1982.

Қосымша әдебиеттер:

1. Көшімова Б. Жалқы есімнің көпше түрі // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 6, 2007, 87-88-б.б.
2. Қойлыбаева С. Номенклатуралық атаулардың құрамындағы ілік септік жалғауының ықшамдалуы // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 11, 2003, 122-127-б.б.
3. Раманова А. Тәуелдік жалғауының мағыналық құрамы // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 3, 2003, 100-103-б.б.
4. Шақаман Ы. Көптік жалғауының көп қызметтілігі // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 1, 2002, 31-32-б.б.
5. Шәріпжанова Ғ. Ы.Маманов көптік форма туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 7, 2004, 97-99-б.б.

Нақтылы лексикалық мағынасына орай зат есім сөйлем ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа айыра көрсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқы белгі – оларға көптік жалғауының жалғануы. Көптік жалғауын жалғау сөзге көптік мағына берудің негізгі жолы болғанымен, бірден-бір ғана жолы емес. Ана тілімізде зат есімде көптік мағына пайда болуының бұдан да басқа амал-тәсілдері бар.

Көптік мағынаның арнаулы қосымша арқылы пайда болуы, негізінен алғанда, көптік жалғауының қызметіне байланысты. Қазақ тілінде көптік жалғауы –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген алты түрлі фонетикалық нұсқада ұшырайды. Мұның –лар, -лер нұсқасы аяғы дауысты дыбыс пен й, у, р дыбыстарына біткен сөздерге, -дар, -дер нұсқасы аяғы мұрын дыбыстары мен л, з, ж дауыссыздарының біріне біткен сөздерге, -тар, -тер нұсқасы аяғы қатаң дауыссыздар мен ұяң б, г дыбыстарына біткен сөздерге жалғанады. Көптік жалғауы жалғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса өзінің бастапқы лексикалық мәніне орай сөйлем ішінде мынадай мағыналық реңктерге ие болады.

Нәрсенің өз алдына дербес-дербес санап көрсетуге болатын бөлшектерден тұратындығын көрсетеді. Мысалы: өзендер, кітаптар, жануарлар, ыдыстар.

Сан жағынан бөлшектеп көрсетуге келмейтін бір текті нәрселердің жиынтығын білдіретін атауларға жалғанған кезде де көптік жалғауы жоғарыдағы секілді ол заттың жаң ғана көптігін емес, түрінің, сыртының әр түрлі екендігін аңғартады. Мысалы: тағамдар, тәттілер, тастар.

Көптік жалғауы өзі жалғанған зат есімдерге молшылық, қисапсыз көптік секілді мағыналарды да үстей алады. Мұндайда зат есімдердің негізгі лексикалық мәнінің, көбінесе сан жағынан бөлшектеп көрсетуге келмейтін нәрселерді білдіруі шарт. Мысалы: сулар, үгінділер.

Зат есімге көптік жалғауы жалғанғанда бұдан кейін пайда болатын басты бір мағыналық реңк – белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығын білдіру. Мысалы: жастар, сауыншылар, қырғыздар, ғалымдар, еуропалықтар.

Туыстық жақындықты білдіретін зат есімдердің тәуелденген түріне жалғанған кезде көптік жалғауы біреудің есімін сый тұтуды, құрмет тұтуды білдіреді. Мысалы: апамдар, әжелер, атамдар.

Көптік жалғауы мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге жалғанған кезде сөзге тұспал, шамалау мағынасын үстейді. Мысалы: қыстың ортасында – қыстың орталарында, тамыздың аяғында – тамыздың аяқтарында, жаздың басында – жаздың бастарында.

Сөздің тәуелденуі деп нақтылы бір заттың кімнің меншігі екенін білдіретін грамматикалық белгіні айтады. Тәуелденіп тұрған зат есімнен әрі біреудің иелігіне жататын сол заттың өзі, әрі оны иемденуші адам – мұның екеуі де қоса ұғынылады. Тәуелдік категориясы - өзге жүйедегі тілдерден түркі тілдерді типологиялық жағынан оқшаулап тұратын басты бір грамматикалық ен-таңбаның бірі. Көп тілдерде тәуелдік мағына түркі тілдеріндегі сияқты сөз ішінде болатын морфологиялық құбылу арқылы емес, ол сөзге бөгде сөздердің тіркесуінен пайда болады. Демек, ондай тілдерде тәуелдік мағына тудыру үшін, әлбетте, екі сөз керек. Ал түркі тілдерінде белгілі қосымшалардан негізгі, яки туынды түбірге жалғаудың өзі-ақ мұндай мағынаны беру үшін жеткілікті.

Сөзге тәуелдік мағына беретін арнаулы қосымшалар тәуелдік жалғауы деп аталады. Тәуелдік жалғауының әрқайсысы жіктеу есімдіктерімен іліктестікте айтылып, грамматикалық үш жаққа тән болып келеді. Тіліміздегі тәуелдік жалғауларын фонетикалық жағынан екі топқа ажыратуға болады. Оның бірі – тәуелдіктің дауыссыз дыбыстан басталатын нұсқасы да, екіншісі – дауысты дыбыстан басталатын нұсқасы. Мұның алғашқы тобы аяғы дауыстыға біткен сөздерге, соңғы тобы – аяғы дауыссыз дыбысқа біткен сөздерге жалғанады. Олардың әрқайсысы мынадай:

1-жақ: -м, -мыз, -міз -ым, -ім, -ымыз, -іміз

Балам, баламыз малым, малымыз

2-жақ: -ң, -ңыз, -ңіз -ың, -ің, -ыңыз, -іңіз

Балаң, балаңыз малың, малыңыз

3-жақ: -сы, -сі -ы, -і

Баласы, інісі малы, елі

Тәуелдік жалғаулы сөз жекеше мағынада да, көпше мағынада да қолданыла береді. Меншік иесінің көптігін білдіретін түрін ортақ тәуелдеу деп, меншік иесінің жалғыз екенін білдіретін түрін оңаша тәуелдеу деп атайды. Өйткені ортақ тәуелдеуде меншіктелетін зат әр уақыт бірнеше субъектінің ортақ меншігі ретінде ұғынылады да, оңаша тәуелдеуде бір ғана субъектінің тек өзіне тән, дербес меншік ретінде ұғынылады. Көптік жалғауы тәуелдіктің оңаша түріне де, ортақ түріне де жалғана береді.

Септелу деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септікжалғауын қабылдап, грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсуін айтады. Қазақ тілінде септік жалғауының жеті түрі бар. Олар: атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері. Септік жалғауы жекеше сөзге де, көпше сөзге де бірдей жалғанады. Қазақ тіліндегі септік жалғауларын грамматикалық септік жалғаулары және кеңістікті білдіретін септік жалғаулары деп бөліп қарайтын дәстүр бар. Грамматикалық деген топқа атау, ілік, табыс жалғауларын жатқызады да, кеңістікті септіктерге барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғауларын жатқызады.

Грамматикалық деп атап отырған топқа жататын жалғаулардың негізгі қызметі – бастауышты, тәуелділікті, істің, қимылдың объектісін білдіру. Ал кеңістікті білдіретін жалғаулар істің, қимылдың қайда бағытталғанын, қай жерден басталғандығын, қай жерде және қалай не арқылы болып жатқанын, бір сөзбен айтқанда, істің, қимылдың бағытын, мекенін білдіреді.

Сөйлемдегі орын тәртібі жөнінен алғанда, септік жалғаулы сөз өзін меңгеретін сөзден бұрын тұрады. Септік жалғаулары зат есімнің түрлену жүйесі болатындығы, біріншіден, тек зат есімдер, я зат есімдердің орнына жүретін сөздер ғана септелетіндігі, екіншіден, басқа сөз таптары септеле қалса, олар заттанып кететіндігі жалғаудың бұл түрінің ерекше белгісі.

Сөздердің септелу жүйесі мынадай:

Атау септік. Септік жалғауы қатарында саналып жүргені болмаса, атау септігінің арнаулы жалғауы жоқ. Дұрысында, атау септігідеп отырғанымыз – сөздің септік жалғауын қабылдамай тұрған күйі. Оны атау септік деп септік жалғауларының басына қою аса қажет, өйткені заттың кім, я не екенін білдіретін сөзбен жақ жағынан қиысып, субъектілік-координаттық қатынаста байланысып, сөйлем құрайды.

Ілік септік. Бұл зат есім сөзге –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің жалғауларының жалғануы арқылы жасалады: баланың, есіктің. Ілік септігі жалғауының сөзге қосылған кезде беретін бірден-бір мағынасы иелік, меншікті білдіру. Септіктің бұл түрі тәуелдік категориясымен тығыз байланысты. Ол тәуелдік жалғаулы сөзбен әрдайым синтаксистік бірлікте айтылады. Тәуелдік жалғаулы сөз жоқ жерде ілік жалғаулы сөздің жалаң өз мағынасында грамматикалық тиянақтылық болмайды, ол әр кез тәуелділік жалғаулы сөзге бағынышты, оның грамматикалық мағынасын анықтаушы сөз ретінде айтылады. Ілік септігі жалғауының түсіп қалатын кездері болады: есік алды, тау іші, ақын өлеңі.

Барыс септік. Барыс септігінің зат есімге жалғанатын жалғаулары –ға, -ге, -қа, -ке, -а, -е, -на, -не. Мұның –а, -е, -на, -не түрі тәуелденген зат есімге, қалғандары тәуелдеусіз зат есімге жалғанады. Барыс септіктегі сөз істің, қимылдың кімге, неменеге, қай жаққа бағытталғандығын білдіреді. Бағыт-бағдарды білдіру – оның ең негізгі мағынасы. Ал қалған мағыналары оның негізгі мағынасының әр түрлі көрінісі есепті. Барыс жалғаулы сөз көбіне етістіктің жетегінде айтылады. Дегенмен ол шылау мен есім сөздердің де жетегінде айтылмайды емес. Есім сөздердің ішінде ол сын есіммен жиірек қолданылады: сөзге сараң, малға бай. Барыс септігінің де жасырын түрі болады: Алматы(ға) кетті, Тәшкен(ге) барды.

Табыс септігі. Зат есімге жалғанатын табыс септігінің жалғаулары -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті және тәуелдік жалғауының 3-жағынан кейін -н. Табыс септік тек тура толықтауыш қызметінде жұмсалатын септік. Ол сөйлем ішінде әрдайым сабақты етістікпен синтаксистік қатынасқа түсіп, іс-қимылдың тура объектісін көрсетеді. Табыс септігі жасырын түрде де айтылады. Мысалы: хат жазды, кітап оқиды.

Жатыс септік. Зат есімнің жатыс септігінде септелуі оған -да, -де, -та, -те қосымшаларының жалғануы арқылы болады. Тек тәуелдік жалғауының үшінші жағындағы сөзбен келгенде жатыс жалғауы өзінің алдына -н дыбысын қосып -нда, -нде болып жалғанады. Септіктің бұл түрінің негізгі мағынасы іс-қимылдың орнын, мекенін білдіру. Мұндайда жатыс септіктегі сөз қайда? неде? деген сұраққа жауап береді. Кейде жатыс жалғаулы сөздің мезгілді білдіретін де кезі бар. Бұл жайда ол қашан? деген сұрақтың жауабы ретінде қолданылады. Мысалы: Жаңбыр көктемде көп жауды.

Шығыс септік. Шығыс септігінің жалғаулары -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен. Септіктің бұл түрі іс-әрекеттің, қимылдың қай жерден, неден басталғандығын білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, іс-қимылдың бір объектіден қашықтап, ұзап, алыстап бара жатқанын көрсету. Мысалы: ауылдан келе жатыр, көзден ұзату, көктен түскендей. Септіктің бұл түрі көбіне етістік сөздердің жетегінде келіп, олармен объектілік, пысықтауыштық қатынаста айтылады да, сөйлемде жанама толықтауыш яки мекен, мезгіл, мөлшер пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Көп жағдайда шығыс септікті сөздің есім сөздердің жетегінде айтылатын кезі бар. Оның бұл мағынасы көбіне тұрақты тіркестердің құрамында келуімен байланысты. Мысалы: қойдан жуас, сынықтан өзге жұғады, көзден таса, ақылдан нұсқа. Шығыс жалғауының да кейде айтылмай түсіп қалатын кездері болады: бел асу.

Көмектес септік. Септіктің бұл түрі қазақтан өзге түркі тілдерінде септік жалғауы деп танылмайды, оның қосымшасын жалғаулық шылау деп біледі, сөйтіп оны бөлек жазады. Қазақ тіліндегі көмектес септігінің жалғаулары -мен, -бен, -пен, -менен, -пенен, -бенен. Оның тілімізде жуан фонетикалық нұсқасы жоқ, сондықтан жуан түбірге де, жіңішке түбірге де бір-ақ нұсқада жалғанады. Сырт пішімі жағынан жалғаудың түрін бір буынды, екі буынды деп екі топқа бөлуге болады. Олардың екеуі де тілімізде бірінің орнына бірі еркін қолданыла береді.

Зат есімнің жіктелуі. Сөздің жіктелуі деп оның грамматикалық үш жақтың әрқайсысына тән жіктік жалғауын қабылдауын айтады. Сөзге жіктік жалғауының жалғануы – бастауыш пен баяндауыштың сөйлем ішінде бір-бірімен синтаксистік қарым-қатынасқа түсуінің негізгі амалы.

Қазақ тіліндегі жіктік жалғауының жекеше, көпше түрі, екінші жағынан анайы, сыпайы түрі бар. Олар:

І жақ: -мын, -мін, -пын, -пін, -бын, -бін -мыз, -міз, -пыз, -піз, -быз, -біз

ІІ жақ: -сың, -сің -сыңдар, -сіңдер

-сыз, -сіз -сыздар, -сіздер

ІІІ жақ: ø ø

Есім сөздердің, соның ішінде зат есімдердің бәрі бірдей жіктік жалғауын қабылдай бермейді. Лексикалық мәні жағынан алғанда зат есімдердің ішінен жіктелетіні – адамның қызметі, кәсібі, мамандығы, қабілеті, тегі, туыстығы, жынысы, жас шамасы сияқты жеке басына тән белгілері мен қасиеттерін білдіретін сөздер. Екінші сөзбен айтқанда, жіктелетін зат есім көбінесе субъектіні білдіретін сөз болуы тиіс.

Апта