Мәтіннің құрылымдық тұтастығы

Күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтіннің құрамына кіретін сөйлемдер тек тақырыптың ортақтығымен және коммуникативтік прогрессия қатынастарымен ғана емес, олардың бір бүтіннің бөлшектері екенін, өз жиынтығында құрылымдық бірлік құрайтынын көрсететін әр алуан сыртқы сигналдармен де байланысты.

Мәтіннің құрылымдық тұтастығы оның мағыналық (тақырыптық) және тұтастығының сыртқы көрінісі. Сондықтан күрделі фразалық тұтастық ішіндегі, тұтас мәтін ішіндегі тақырыптық, коммуникативтік және құрылымдық тұтастықты сипаттағанда әр қырынан көрінетін сол бір құбылысты ұшыратамыз. Оқшауланған сөйлемдерді қарастырғанда бұл құбылыстарға жеткілікті түсініктеме табыла қоймайды, олардың функциясы тек күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтін шеңберінде ашылады, алайда олар күрделі фразалық тұтастықты, сондай-ақ тұтас мәтінді құрайтын сөйлемдер арасындағы сол жақты және оң жақты байланыстарды анықтауға белсене қатысып, мәтін түзуші функциясын атқарады.

Сондай-ақ сөйлемдер арасындағы және сөйлем ішіндегі бөліктері арасындағы анафоралық және катафоралық байланыстар байланыс құралдары болып табылады.

Анафоралық байланыстар (бір айтылымның мағынасы алдындағысына сілтеме болып келетін айтылымдар арасындағы қатынастар) күрделі фразалық тұтастық пен мәтінде ортаңғы және соңғы позициядағы сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық дербессіздігін көрсетеді, яғни сол жақты байланыс қызметін атқарады. Мысалы:

Сіз оқулық сұрадыңыз ба? Менде ол жоқ.

Катафоралық қатынас (анафоралыққа керісінше) оң жақты, келесі байланыстың сигналы ретінде катафора мәтінде ортаңғы және алғашқы позициядағы сөйлемдердің құрылымдық және мағыналық дербессіздігін көрсетеді. Мысалы:

Анық бір нәрсе – менің кетуім керек

Сөйлемдер арасында И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Л. М. Лосева және басқа ғалымдар бөлген а) дәстүрлі грамматикалық және ә) логикалық байланыс құралдары құрылымдық байланыс сигналдары болып табылады.

Дәстүрлі-грамматикалық байланыс құралдарына: осыған байланысты, сондықтан, алайда, сол себепті, сияқты жалғаулықтар мен жалғаулық сөздер, барлық дейктикалық құралдар, көсемшелік және есімшелік орамдар, шақтарды қолдану және басқалары жатады. Бұл құралдар өзара жекелеген сөйлемдерді ғана емес, мәтіннің ірі үзінділері – күрделі фразалық тұтастық, абзацтарды, тіпті тарауларды байланыстырып, бұл тұрғыда когезия құралдарының мәртебесіне ие болады.

Логикалық байланыс құралдарына Р. Гальперин хабардың мезгілдік (таяуда, бірнеше күн, апта, жыл, өткен соң, т.с.с.) және кеңістік (алыс емес, қарсыда, артта, астында, үстінде, алыста, таяуда т.с.с.) параметрлерін білдіретін сөздерді (көбіне үстеулерді) жатқызады.

Л. М. Лосева мезгілдік, кеңістіктік, сол сияқты заттық, акционалдық және сапалық байланыс құралдарын атайды [13, 9–15 б.]

Логикалық когезияға санамалау формалары: біріншіден, екіншіден, үшіншіден, графикалық құралдар «а», «ә», «б» немесе айтылым бөлімдерін цифрлармен «1», «2», «3», т.б. бөлу де жатады.

Бұл когезия құралдары логикалық-философиялық ұғымдарға – сабақтастық, мезгілдік, кеңістіктік, себеп-салдар қатынастарына еніп, оңай байқалады. Оларда байланыстың грамматикалық және мәтіндік формаларының қиылысқаны көрінеді. Когезияның логикалық формаларында екі-грамматикалық және мәтін құраушы функцияның бір мезгілде өткерілетіні байқалады.

Синонимдік алмасулар мен перифразаны қоса алғанда мәтінде тірек сөздердің жүйелі қайталануы күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтін ішінде сөйлемдердің арасындағы байланыстың формальды көрсеткіші болып табылады. Мысалы, фразааралық байланыс құралы ретінде лексикалывқ қайталау, перифраза, тақырыптық жағынан жақын сөздер тізбегі және т.б.

Сыртқы сөздік көрінісі жоқ, бірақ имплицитті логикалық қатынастар сигналы болып табылатын лексикалық қайталамасыз, грамматикалық анафора құралдарынсыз, логикалық және басқа құралдарсыз құрылымдық байланыс көмескілеу айтылады.

«Нөлдік» анафора деп аталатынның сондай байланыс құралы болуы мүмкін.

Нөлдік анафора тақырыптық негіз жасау құралы да болып табылады.

Қатысушылар санын санамалайтын сан есімдер жиі катафоралық байланыс сигналы болып табылады.

Сыртқы құрылымдық көрсеткіштерсіз қатарлас орналасқан сөйлемдер арасында мынадай байланыс түрлерінің жүзеге асырылуы мүмкін:

а) себеп-салдарлық байланыс;

ә) айырықшылық (жалпыламадан жекеге; мәтін негізінен синтаксистік параллелизм принципі бойынша құрылады.

Синтаксистік параллелизм арқылы сөйлемдер арасындағы тектік-түрлік қатынасты мәтіндер құрылады.

б) диагностикалық интерпретация.

Күрделі фразалық тұтастықтағы мағыналық қатынастарды сипаттауға қажетті логикалық байланыс түрлері ретінде мыналар қарастырылады:

1) дизъюнкция (лат. disjunctio – болу, қарсы қою) – немесе жалғаулығының логикалық эквиваленті (риторикада силлогизм дилемма); осы жалғаулықтың негізгі логикалық қасиеттерін формалаушы операция:

Өзің таңда: мойындасаң – боссың, мойындамасаң – қамаласың;

2) импликация (лат. implico – тығыз байланыстырамын) – егер ... онда орамының жуық логикалық эквиваленті, осы орамның формалаушы логикалық қасиеті, импликация әлдебір мәннің айтылымсыздығы сияқты қолданылады, байланыс импликациясы да болуы мүмкін, антонимдер: импликация – экспликация: Өнерпаз болсаң арқалан;

3) конъюнкция (лат. conjunction – одақ, байланыс) - және жалғаулығының логикалық эквиваленті, осы жалғаулықтың формалаушы логикалық қасиеттері:

Күн күркіреп, жаңбыр жауды;

4) эквиваленция (лат. aeguivalens (tis) – тең мәнді, тең бағалы) – әлдебір қатынаста басқасымен тең бағалы, тең мәнді немесе сәйкес зат немесе сан, басқаша айтылуы немесе алмастыруы бола алады. Эквиваленттілік – теңдік қатынасы: Абай – ұлы ақын.

Бұл байланыс құралдарының импликациядан басқасы күрделі фразалық тұтастықтағы сөйлемдердің арасында да, әртүрлі байланыстағы құрмалас сөйлемнің бөліктерінің арасында вербальды және вербальсыз айтылуы мүмкін. Импликация вербальды айтылмайды.

Әр мәтіннің негізінде ақиқат туралы күрделі пайымдау ғана емес, коммуникация жағдаятымен және сол жағдаятқа сәйкес айтушының өзінің алдына қойған міндеттерімен (хабарлау, уәде беру, сақтандыру, сұрау, қорқыту, әңгімеге тарту, түсіндіру, т.б.) жасақталатын белгілі бір коммуникативтік мақсат жатыр. Мұндай мақсат күрделі фразалық тұтастық құрайтын компоненттердің арасындағы мағыналық қатынастарға елеулі ықпалын тигізеді. Күрделі фразалық тұтастық құраушылардың арасындағы мағыналық қатынастар жүйесі (реляциялық жүйе) ең алдымен семантикалық мәні нақты контекстік шеңберде олардың логикалық-грамматикалық мәнінен едәуір өзгеше жалғаулық пен жалғаулық сөздерге қатысты. Мәселен, және жалғаулығы негізгі мәнінде логикалық және жалғаулығымен (біріктіруші функция атқаратын) сай келеді. Алайда осы жалғаулық нақты сөйлемдер мен нақты күрделі фразалық тұтастықта синтаксисте зерделенетін себеп-салдар, шартты-салдарлы, қарсылықты және басқа қатынастармен байланысты сөйлемдер мен сөйлем мүшелерін біріктіруі мүмкін.

Күрделі айтылымда санамалаумен біріккен оқиғалар бір мезгілде немесе хронологиялық ретпен өтеді, яғни біріктіре санағанда темпоральды қатынас әрқашан көлегейленіп тұрады. Темпоральды сөздердің болуы (жалғаулықтар мен т.б.: сонда, сағат алтыда, кейін, кешке, т.б.) санамаланған оқиғалар арасындағы мерзімдік қатынастарды ашып көрсетеді. Алайда темпоральды сөздерді енгізу әрдайым темпоральды қатынас алғы шепке шықты дегенді білдіре бермейді және күрделі айтылымды семантикалық талдағанда атап көрсетілуге тиісті емес.

Сонымен, сөйлемде және сөйлегенде (мәтінде) қолданылатын жалғаулықтардың ерекшелігі – әрқайсысының әр алуан бағыттарда ортақ өз мәнімен логикалық жалғаулыққа тән ортақ мәнді нақтылап, онымен тоғысуы.

Коммуникативтік семантика тұрғысынан мәтінде мәтіннің терең құрылымында өзге коммуникативтік мақсаттағы (жанама сөз актілері) синонимдік немесе омомнимдік үстіңгі құрылымдар қолданылады. Мұндай құрылымдар асқан ізеттілік таныту, сөздік әрекеттің жағымсыздығын жасыру, ишара білдіру, кекету және басқа да субъектінің іс-әрекетін сипаттайтын манипуляциялар жасау керек болғанда қолданылады. Мысалы:

Жел соғып тұр! Терезені жабыңызшы, соққан желден тоңып кеттім.

Не айтқыңыз келіп тұр? –Айта беріңіз қысылмай.

Жанама сөз актісіне мағыналы үнсіздік те жатады.

Когезияның композициялық – құрылымдық формаларына бірінші кезекте хабардың сабақтастығы мен логикалық ұйымдасуын баяндаудың негізгі тақырыбымен (сюжетімен) тікелей байланысты емес оқиғаларды, құбылыстарды, іс-әрекеттерді мезгілдік немесе кеңістіктік сипаттаумен, түрлі шегіністермен, сөз араластырумен шектелген тіл материалы жатады. Мұндай «бұзушылықтар» әңгіменің негізгі желісін бұзып, кейде хабардың екінші кезегін танытады. Кірігудің композициялық-құрылымдық формалары фильмдерде пленкаларды кесектеп құрастырғанға ұқсайды.

Өмірде жақсылық пен жамандықтың, қуаныш пен реніштің, сәттілік пен сәтсіздіктің алмасып отыруы – ақиқат шындық. Барлық өнер туындылары тәрізді көркем әдебиет шығармасы да өмірді әр қырынан көрсетуге тырысады, когезияның композициялық-құрылымдық түрлерімен жүзеге асырылатын формасы оның барабар айтылымына айналады. Бейқисын тұрғыдағы когезияның композициялық-құрылымдық формаларында, мысалы, ассоциациялық когезия формаларында әңгіменің бөлшектенген кесектерін қисынды байланыстыруы мүмкін сөздер мен айтылымдарды ойша елестетуге болады. Мысалы: баяндау тақырыбынан ауытқып, баяндаудың басқа желісіне ауысып, бұл менің ... есіме түсірді, осымен қосарлана, басқа мезгілде, басқа жерде, осыған ұқсасты байқау, т.б. әдетте бұл сөздер мен айтылымдар басқа мәтіндерде, мысалы, ғылыми мәтіндерде ашық көрсетіледі.

Когезияның стилистикалық (риторикалық) формалары стилистикалық ерекшеліктері күрделі фразалық тұтастық пен абзацтардың құрылымдарында сабақтаса қайталанатын мәтін ұйымында байқалады. Құрылымдардың ұқсастығы әрдайым семантикалық жақындықтың белгілі бір дәрежесін болжатады. Егер мәтіннің бір абзацында себептен салдарға қарай дамуын анықтауға болатын құрылымды тапсақ, онда екінші не үшінші абзацта (үзіндіде) сондай құрылымның дамуы когезия формаларының бірі болады. Құрылымның толымсыз параллелизм жағдайлары туралы, мәтіннің екі және одан көп бастаулары туралы да соны айтуға болады. Параллелизм амалы сөйлемдер, күрделі фразалық тұтастық және абзац құрылымдары ұқсас болғанда өткеріледі. Құрылымдардың мұндай ұқсастығы негізінен күрделі фразалық тұтастық жанаса орналасқанда көрінеді, кейде аралық өткерілуде де ұқсастық байқалады. Ондай жағдайларда когезия стилистикалық әдістердің көмегімен іздестіріледі. Ең қарапайым когезия – хиазм амалы. Бір күрделі фразалық тұтастық (абзацта) сөйлемдердің тіркесу тәртібі алдыңғысына немесе соңғысына қатысты өзгермелі. Мәселен, бір үзіндіде хабар себептен салдарға қарай, келесісінде салдардан себепке қарай дамыса, хиазм амалының, яғни риторикалық когезия формаларының бірінің ашық көрінгені.

Когезияның осы формаларына негізі ұқсас, ал өткерілу формалары әр түрлі бір стилистикалық (риторикалық) амалдың (салыстыру, аллюзия, метафора) белгілі бір қайталануы да жатады.

Когезияның ырғақ түзуші формаларын қабылдау қиынырақ, ол негізінен поэзияның еншісі. Ырғақ, ұйқас және басқалары сияқты құбылыстар поэтикалық шығармалардың формасымен анықталған мақсаттарға қызмет етіп қана қоймай когезияның құралдары болып та табылады.

Ырғақ прозалық мәтінді ұйымдастыруда да белгілі бір роль атқарады. Ырғақ – сөз қозғалысының, бүкіл шығарманың дамуының бірлігі. Ырғақтық қозғалыс сан алуан, ырғақтық динамика сюжет динамикасымен, автордың мінездері мен бейнесінің дамуымен байланысты. Ырғақтық сурет дамушы әрекет барысын жүзеге асыруда және оның кезеңдерін бөлуде маңызды роль атқарады. Түрлі композиция – сөз бірліктерін-портрет және пейзаж суреттемелерінде, пайымдауларда және т.б. ырғақтық шектеу байқалады.

Автордың, әңгімелеушінің, кейіпкерлердің «партиялары» көркем мәтіннің құрылымында ырғақты дараланады. Көркем мәтінді ырғақты ұйымдастырудың негізінде лингвистикалық факторлар жатыр. «Табиғи» және ырғақты прозада үш ырғақ бірлігі анық көрінеді: фонетикалық сөз (екпінділігі жағынан айтылғанда лексикалық сөзге теңелетін кез-келген сөз), оны кейде такт, фонетикалық тұтастық, «ырғақты құрылым» немесе аритмиялық топ деп атайды, синтагма және сөйлем.

Кейбір ғалымдар негізгі ырғақтық бірлік ретінде көркем мәтінде ырғақтық фигура құрайтын синтагманы, яғни түрлі екпіндік құрылыстағы фонетикалық сөздердің белгілі бір сабақтастығын атайды.

Ырғақ (тұрақтылығы немесе өзгеруі) абзацтың көлемімен, сөйлемнің ұзақтығымен, құрылымымен, әуезділігімен, сөйлем мен синтагмадағы сөздер мен сөз екпіндерінің санымен және орналасуымен байланысты. Сөйлемнің құрылымындағы әуезділік пен сөз екпініндегі өзгерістер ырғақтың өзгеруіне соқтырады.

Проза ырғағының негізінде құрылымның қайталанушылығы, мәтінді біртекті ырғақты ететін ырғақ қайталануы жатыр. Құрылымның қайталануы лексикалық және фонетикалық қайталанумен (анафора, аллитерация, эпифора) күшейеді. Сонда анық қабылданатын ырғақ, ырғақты немесе ырғақтандырылған проза туады. Мәтіннің ырғақтық суретінің сан алуандылығы ырғақтық қозғалыстың, яғни синтаксистік және әуендік модельдердегі өзгерістің, мәтінге жаңа ырғақтық фигуралар тудыратын варианттардың қосылуының арқасында жасалады.

Көркем проза ырғағы сюжетпен де, композициямен де, кейіпкерлердің мінезімен және басқалармен байланысты. Пушкин прозасының қайталанбас ырғағы баршаға аян.

Сонымен, күрделі фразалық тұтастық (микромәтін) мен макромәтінді талдағанда күрделі фразалық тұтастық сөйлемдерінің арасындағы логикалық-семантикалық байланыстарды, коммуникативтік мақсат ұстанымын және жалғаулықтармен ғана емес басқа құралдармен де айтылатын күрделі фразалық тұтастық құрамаларының арасындағы реляциялық қатынастарды ескеру маңызды.