Аналитикалық формалы етістіктер

1. Аналитикалық формалы етістіктің қазақ тіл білімінде зерттелуі.

2. Аналитикалық формалы етістік.Аналитикалық форманттар. Оның ұқсас құбылыстардан ерекшелігі.

3. Сыпат категориясы немесе қимылдың фазалары.

Қазақ тіл білімінде аналитикалық формаларға арналған жеке еңбек 1970 жылдарға дейін болған жоқ. Бірақ бұл аналитикалық формаларға байланысты тіл фактілері мүлдем зерттелмегендіктен деген ұғымды бермейді.

Қазақ тіл білімінде алғаш рет көмекші етістіктерді, олар арқылы жасалатын күрделі етістіктерді арнайы зерттеген профессор Қ.Жұбанов екені айтылған болатын. Ғалым отыр, жатыр, тұр, жүр көмекші етістіктерінің ерекшеліктерін көрсете отырып, олардың күрделі форма жасаудағы қызметін ашып көрсетеді. Сол кездегі бүкіл түркологияда бұл көмекші етістіктің осы шақтың күрделі формаларын жасайтынын бірінші болып дәлелдеді. Профессор Қ.Жұбанов қазақ тілінде күрделі көмекші етістік барын атап, оған мысал ретінде көбейіп келе жатыр, күшейіп бара жатыр – дегендегі келе жатыр, бара жатыр деген бірліктердің күрделі көмекші етістік екенін айтқан болатын.

Қазақ тіліндегі етістіктерді зерттеумен көп шұғылданған ғалым, профессор Н.Сауранбаев өз еңбектерінде етістіктің кейбір аналитикалық формаларын атаған. «Современный казахский язык» деген еңбегінде етістіктің нақ осы шақ жасайтын аналитикалық формаларға: - п отыр, - п тұр, - п жатыр, - п жүр; өткен шақ формаларына: - ған еді, - ған емес, - е жатыр еді, - ушы еді, - бақшы еді, -ғай еді сияқты бірліктерді көрсетеді.

Ә.Әбілқаев « Де етістігінің мағыналары мен қызметі» - не арналған еңбегінде – де көмекші етістігі арқылы жасалған біраз күрделі формаларды көрсетеді. Мысалы : - йын/ йін деп тұр, - йын/ йін деп отыр, - йын / йін деп жатыр,- йын / йін деп жүр, - йын деп келеді, - йын деді, - йын депті (1958).

1967 жылы шыққан « Қазақ тілі грамматикасында» сөздің аналитикалық формасы жөнінен бұрынғы қалыптасқан көзқарас сақталған. Дегенмен бұл оқулықта күрделі етістіктерді 3 топқа бөледі. 1)Есімдер мен еліктеуіштердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалатын тіркесті түбір етістіктер.2) Еді көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалатын күрделі формалар. Оларды күрделі өткен шақ формасы деп атайды.3) Көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған формалар. Жалпы бұлардың өзара айырмасы болғандықтан үшке бөлген. Үшінші түрі формалар делінгенмен олар қандай формалар, неге оны форма деп атағаны белгісіз боп қалған.

Сөздің аналитикалық формасын жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық көрсеткіші болып қызмет атқарады. Олар арқылы жасалған аналитикалық формалы етістіктер де етістіктің грамматикалық категориясының тарамына еніп, оның бір мүшесі болып саналады. Сондықтан аналитикалық формалы сөздер морфологияның объектісі болып табылады.

Етістіктің аналитикалық формаларын түркологияда бірінші боп зерттеген ғалым – А.А.Юлдашев. Ғалымның « Аналитические формы глагола в тюркских языках» атты еңбегі бар (1965).

1971 жылы профессор Н.Оралбаева«Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары» атты докторлық диссертациясында аталынған құбылыстың қазақ тілінің грамматикалық құрылысына жат еместігін, аналитикалық формалардың қазақ тілінде де бар екенін, қазақ тілі аналитикалық формаларға бай екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, анықтап берді. Н.Оралбаева қазақ тілінде 70 шақты аналитикалық формант бар деп көрсетті.

Категорияның аналитикалық формаларын қабылдап, оның мағынасын білдіріп, көрсетіп тұрған етістікті (негізгі етістік пен көмекші етістікті) аналитикалық формалы етістік деп атаймыз.

Етістіктің аналитикалық форманты деп белгілі бір грамматикалық категорияның мағынасын білдіретін, қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен тұратын морфологиялық көрсеткішті атайды.

Мысалы : Райымбек еш мәнісін болжай алмай, бас шайқады (Ж.Тұрлыбаев). Анау йығындағы кетпенін анадайда ағып жатқан арықтың ішіне тастай салды да, өзі бастап үйге кірді (О.Сәрсенбаев).

Мұнда болжай алмай, ағып жатқан, тастай салды деген аналитикалық формалы етістіктер қолданылған.Олар жетекші етістік ( болжай, ағып, тастай) және көмекші етістіктен(алмай, жатқан,салды)тұрады. Осы екеуі бір тіркесте қолданылғанда ғана ол аналитикалық формалы етістік болады. Бірінші сөйлемдегі аналитикалық формалы етістік болжай алмады. - й алма – аналитикалық формант.

Сонда, аналитикалық формалар жетекші сөз бен аналитикалық форманттардың тіркесіп айтылуы арқылы жасалады. Ондай жасалымда аналитикалық форманы жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіші ретінде жұмсалады.

Аналитикалық форманттардың құрамы қосымша және көмекші етістіктен тұрады. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрамында белгілі қосымшалар ғана қолданылады. Олар : көсемше, есімше, шартты райдың,тілекті және ерікті қалау райдың, мақсатты келер шақ, тұйық етістіктің жұрнақтары. Жалпы аналитикалық формант құрамында көп қолданылатын қосымшалар – көсемше, қалғандары бірлі жарым жағдайда ғана кездеседі. Аналитикалық форманттар сөйлемде қолданылу мақсаттарына қарай әр түрлі мән – мағыналар мен қосалқы түрде ұғынылатын әр қилы реңктерге ие болады.

Атап айтсақ :

1. - п ал форманты жетекші етістікке жалғанғанда, субъект өзге істі қоя тұрып, я басқа іске көшпей тұрып, әрекетті әуелі өзі үшін, өз мүддесі үшін жүзеге асырып алуды қалайтын мән үстейді.

Бұл киноны Марат көріп алған. Өлеңді касетаға жазып алды.Мәтінді көшіріп алды.

- й ал форманты жетекші етістікке тіркескенде, оған сол амалды жүзеге асыру я орындау мүмкіндігін білдірерліктей реңк жамайды.

Бүгін мақаланы жазып бітіре аласың ба? Кездесуге келе аласың ба?

- а алма форманты жетекші етістікке тіркескенде, оған сол амалды жүзеге асыру я орындау мүмкіндігінің болмайтындығын білдіретін реңк үстейді. Сондықтан профессор Н.Оралбаева оны « намүмкіндік» форманты деп атайды.

Берілген сұраққа жауап айта алмады. Көкейіндегі сұрағын ағайға қоя алмады.

2. - п бар форманты жетекші етістікке амалдың бірте – бірте я үдеуін (дамуын, өнуін), я бәсеңдеуін білдіретіндей реңк үстейді.

Толы шәйнек тасып барады.Кеш батып барады. Жылдан -жылға көл тартылып барады.

3. - п бер форманты жетекші етістікке амалды бөгде адам үшін істелетіндей реңк үстейді.

Сабақты айтып бер. Хат жазып бер. Тақырыпты түсіндіріп бер.

- й бер форманты жетекші етістікке амалды тоқтаусыз жүзеге асыра беруді нұсқайтындай реңк жамайды.

Ойыңдағыны жаза бер. Мына кітапты көре бер.Айтқанын тыңдай бер.

4. - п кел форманты жетекші етістікке амалдың бірте-бірте я дамуын, я бәсеңдеуін білдіретіндей реңк жамайды.Баласы өсіп келеді. Қала көркейіп келеді.

- й кел форманты жетекші етістікке амалды аяқтау және одан кейін жүзеге асырылмақшы әрекетті бастау қарасында болатын кідірісті аңғартатын реңк жамайды.

Ойын қорыта келе, тақырыптың әлі ашылмаған қырлары көп екен, - деді.Жағдайды баяндай келе, шұғыл іске кірісу қажеттігі мақсат етілді.

5. - п қал форманты жетекші етістікке амалдың бірден басқа күйге көшкенін білдіретін реңк қосады.Бала ұйықтап қалды. Болат кетіп қалды.Ойындағысын бірден айтып қалды.

- й қал форманты аяқ астынан болған қимылды білдіретін реңк жамайды.Баласы төсекке жата қалды.Кешкілікте үйге Самат келе қалды.

6. - п сал форманты жетекші етістікке амалдың бірден именбей – жасқанбай істелетінін білдіретін реңк үстейді.Ойындағысын айтып салды.Үйіне шығарып салды.

- й сал форманты жетекші етістікке амалдың нәтижесін күтпей – ақ бірден тез немесе жүрдім – бардым жүзеге асуын білдіретіндей реңк қосады.Сыйлықты сен ала сал. Хатты жаза сал. Шайды іше сал.

7. - п кет форманты жетекші етістікке амалдың бірден я кенеттен басқа күйге немесе қалыпқа көшкенін білдіретіндей реңк үстейді.

Әжесі қалғып кетті. Аязда қолы үсіп кетті. Қалың қар үйдің маңын басып кетті.

- й кет форманты жетекші етістікке амалдың кенеттен, лажсыздан, ырықсыздан басқа қалыпқа я күйге көшкенін білдіретіндей реңк қосады.

Бұрышқа жантая кетті. Төсекке құлай кетті.

8. - п көр форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асырып байқау я жүзеге асырып көру мағынасын көрсететін реңк қосады.

Баланың әңгімесін тыңдап көр. Дәмін татып көр.

- й көр форманты жетекші етістікке амалды орындауды я жүзеге асыруды өтіну, тілеу, сұрау реңкін жамайды.

Сәлемін айта көр. Қалаға бара көр. Жағдайын біле көр.

9. - п қой форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асыруды аңғартатындай реңк қосады.

Халдерін біле қой. Жәшікті апара қой.

10. - п таста форманты жетекші етістікке амалды құлшына, жігерлене мүдірмей тез істеуді білдіретіндей реңк жамайды.

Мақаланы жазып таста. Шамды өшіріп таста. Суретті аяқтап таста.

11. - п шық форманты жетекші етістікке амалды ақырына дейін аяқтау, тындыру мәнін үстейді.Болған жайды басынан аяғына дейін айтып шықты. Бұл кітапты бір күнде оқып шықты.

12. -п түс форманты жетекші етістікке амалды шұғыл орындау реңкін жамайды. Орнынан ыршып түсті.

-й түс форманты жетекші етістікке амалдың бөгелмей тағы да я жалғастыра,күшейте, я бәсеңдете, я солғындата істеу реңкін жамайды.

Ол жайында айта түссе екен. Газеттен көп жаңалықты біле түсті.

13. - й баста форманты жетекші етістікке амалдың басталуын білдіретін мағына жамайды.Халық жинала бастады. Күн жылына бастады. Қар ери бастады.

14. -й біл форманты жетекші етістікке амалды жүзеге асыра алу қабілетіне ие болуын аңғартатындай мағына қосады. Жиналыста өз – өзіңді ұстай біл.Қатесін айта біл.

15. - п бақ форманты жетекші етістікке амалды шын ықыласпен, тыңғылықты ниетпен тынбай істеу мағынасын үстейді.

Бар ақылын қызына айтып бақты. Әңгіменің соңын естіп бақты.

16. - п жібер форманты етістікке амалды бірден кенет тез орындау я жүзеге асыру реңкін жамайды. Қайырмасын айтып жіберші. Бала жылап жіберді. Майра күліп жіберді.

Сыпат категориясы

Қимылдың ішкі өту шегін, ағымын білдіретін етістіктің формасын сыпат категориясы деп атайды. Сыпат екіге бөлінеді:1.созылыңқы сыпат. 2. аяқталған сыпат.

Қимылдың ағымы процесс түрінде өтетіндігін білдіретін етістік формасы созылыңқы сыпатқа жатады. Созылыңқы сыпат көсемше формаларының отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктерімен тіркесуі арқылы жасалады.

Созылыңқы сыпатта қимылдың созылыңқылық дәрежесі көмекші етістіктердің түріне қарай, әр түрлі болып келеді.

Жәміш әрқашан кітап оқып отырады. Жел есіп, гүлдерді шайқаған кезде , қоңыраулар шылдырлап тұрады. Жел соғып тұр.

Сол сияқты қозғалыс қимылын білдіретін кету, ұшу, жүзу, шығу, кіру,озу, қуу сияқты етістіктер бара жатыр, келе жатыр етістіктерімен тіркесіп, созылыңқы сыпатты білдіреді. Бала кетіп бара жатыр. Кеме жүзіп келе жатыр.

Аяқталған сыпат.

Аяқталған сыпат - қимылдың, іс-әрекеттің ағымы мен өту шегінің аяқталғанын көрсететін етістіктің бір түрі. Аяқталған сыпат көсемше формаларының қал, қой, таста, шық, сал, жібер, кет, бол, біт, ал, бер етістіктерімен тіркесуі арқылы жасалады. Аяқталған сыпат негізгі етістіктің қандай көсемше формасында келуіне және көмекші етістіктің түріне қарай, қимылдың аяқталу шегін, қимылдың нәтижесін немесе қимылдың батыл түрде бірден болғандығын білдіреді.

Бекболат офицерді атып тастады.

Мұнда таста көмекші етістігі ату ісінің нәтижесін білдіріп тұр.

Қазақ тілінде түбір етістіктер дара күйінде қимылдың аяқталған не созылыңқы сыпатын білдіре алмайды. Түбір етістікке көсемше жұрнақтары жалғанып, арнайы көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы сыпат категориясы пайда болады деп тұжырымдайды Ы.Маманов.

Әрбір қимылдың үш кезеңі, сатысы(фазасы)бар деп санайды Н.Оралбаева: қимылдың басталу кезеңі, қимылдың процесс үстіндегі кезеңі, қимылдың аяқталу кезеңі. Қазақ тілінде қимыл осы үш этаптың бірінде көрсетіледі:

1. Қимылдың 1 фазасын білдіретін аналитикалық форманттар. Қимылдың басталуын жай ғана хабарлау.Қимылдың басталуын ғана баяндау түркі туыстас тілдерде — а баста аналитикалық форманттары арқылы беріледі, ол салт, сабақты етістіктерге тіркеседі. - а баста қимылдың тек басталғандығын ғана атайды.Кез- келгенді тексере бастады. Жаңбыр жауа бастады.

Қазақ тілінде қимылдың қалай басталғанын сипаттайтын бірнеше аналитикалық формант бар. Олар: -п қоя бер, - п сала бер, - п жүре бер. Бұл аналитикалық форманттар қимылдың баяу, жайлап басталуы, я тез басталуы сияқты қимылдың басталғандағы түрлі ерекшеліктерін көрсетеді. Менің жүрегімде жүрген әдемі бейне ыдырап сала берді. Машина гүрілдеп қоя берді. Біз құрғақтан суға тастаған балықтай жанданып қоя бердік.

Мұндай аналитикалық форманттар арқылы қимылдың біреуі баяу, біреуі тез басталғандығын көруге болады. Қимылдың қалай басталғандығын суреттейтін аналитикалық форманттар бәрі -а баста форманттармен мағыналас.

2. Қимылдың 2 фазасы ( жасалу үстіндегі қимыл).

Бұл кезең қимылдың жасалу үстінде екенін білдіреді. Қандай да қимылдың жасалып жатқан кезеңі қимылдың екінші фазасы боп саналады.

Қимылдың екінші фазасын білдіретін аналитикалық форманттарға - п келе жат, - п бара жат, - п отыр, - п жүр, - п тұр, - п жатыр, - п бар, -п кел секілді аналитикалық форманттар жатады.

3. Қимылдың үшінші фазасы. Әр қимылдың аяқталу кезеңі болу шарт. Қимылдың 3 фазасы қимылдың жасалуының ең соңғы сатысына жеткенін білдіреді.

Күн батып, қара көлеңке қоюланып қалыпты. Ол жүдеп бітті.

Қимылдың 3 фазасын білдіретін қазақ тілінде бірнеше аналитикалық формант бар : - п бол,-п біт, - п шық, - п қой, -п кет, -п қал, - п болып қал, - п өт.

Қабағы түйіліп кеткен. Туғандарының көрсеткен жақсылығын көріп болды. Балықшылар ауылына келін боп түскелі құсаланып бітті. Баяндаманы жазып болып қалды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ грамматикасы . – Астана . 2002.

2. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы : Ана тілі. 1991 .

3. С.Исаев : « Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты». Алматы : Рауан , 1998.

4. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы : Білім. 1967. 1 том.

5. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы.2005.

6. Н.Оралбаева. Қазақ тілінің морфологиясы.Алматы.2007.

7. Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы.1975.

Лекция№12