Саясат әрекет ретінде

Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі, саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы «шықпақтас ойынына» айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын, трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес, көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар, саясаттын психологиясына да орталық болады.

Саясатқа әрекеттік амалдың, саясаттың психологиясының және саяси психологияның өндірісі үшін басты сәтте, енді бірігей саяси психологияның жалпы бағдарламасын шығаруда нақтырақ тоқталайық. Батыста және Шығыста жалпы белгіліден шығайық. Белгілі болғандай, Фейербахтікін қоса барлық алдыңғы материализмнің басты кемшілігі – зат, шынайлық, сезімділік адами сезімділік, әрекеттілік, тәжірибе, субъективті емес, ретінде емес болып тек объект түрінде алынады. Осыдан адамдардың ерекше әрекеті ретінде болатын саясатты түсіндірудің мағынасы шығады: «Тарих ештеме жасамайды, ол ешқандай шексіз байлыққа ие емес», ол «ешқандай шайқастарда соғыспайды!»

«Тарих» емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. «Тарих» адамды өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.

Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты «бихевиористік» түсінігі шығады – ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.

Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: «Алдын ала болмаған және артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ. Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және саяси мекемелерде санасу қажет». Оның шын немесе шын емес болғанын – осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді, қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.

Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді, бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері. Өйткені, А. Энциони саясатты адамдар «жасайды» деп санағандықтан, онда психологиянын саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері «шексіз». Бұл психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы. Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда «Ақ үйдегі жоғары ментор» болып (АҚШ президенті) «адам психологиясын жақсы білетін дәрігер немесе психолог» болу қажет, бірақ оған әлі алыс.

Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес, керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті. Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды «күш тұғырынан» шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен «бұлшықты өсіруді» қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды. Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине «минималистердің» көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан жоқ.

Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде, құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге әкелді.

Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге, яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен. Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса, әлеуметтік үрдістер – «бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары».

Бұл «адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың ұйымдастырылуында және құрылымында болады».

Соңында, саясаттағы психогияның рөліне жоғарыда көрсетілген тәсілдердің әрқайсысы, өз кезі және қоғамның сол кездегі жағдайына қолайлы болды. Кейде психология бірінші орынға шықты - әсіресе саяси институттар өзгеріп немесе құлаған кезде және сәйкесінше, бірінші орынға саяси үрдістер шығатын, дағдарысты және «тұрақсыз» уақыттарға сай болды. Сонда саяси психологияның жеткілікті тұрақты «институтуционалды» уақытпен салыстырғанда рөлі артады. Кейде, керісінше, психология әсіресе тоталитарлы қоғамдық жүйелермен мекемелерде институционалдық құрылымдармен қатты басылып, қоғамдық өмірдің ішіне, «тығылды». Соған қарамастан, саясаттың адам әрекетінін ерекше түрі деп жалпы түсінігі, мағынасы топтармен инвидтердің әр түрлі қызығушылықтарының сәйкестендірілуі арқылы адамдарды басқару болып табылатын саясат осы амалдарды салыстырып, оларды адам әрекетіндегі саясат көрінісінің әртүрлі жақтары деп қарастыруға мүмкіндік береді.