Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. ДУЛАТИ атындағы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі:пс.ғ.к., доцент м.а.
__________ Турдалиева Ш.Т.
/қолы/ /аты-жөні/
«_____» ____________2014 г.
САЯСИ ПСИХОЛОГИЯ» ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
Кафедра: «Психология және педагогика»
Семестр: 6 2014- 2015 оқу жылы
Пререквизиттер:Жалпы психология, этнопсихология, әлеуметтік психология,заң психологиясы
Постреквизиттер:Әлеуметтану, басқару психологиясы, жас ерекшелік психологиясы
Мамандық: «Психология»
Кредит саны: 3
Оқытушының аты-жөні: Мусадилова Гүлжанат Сейтқазықызы, Абдыбаева Гүлсара Мұқашқызы
Мекен-жайы: Сүлеймен 7, 1.3.корпус. 412 ауд.
Телефон: 50-05-59
ТАРАЗ 2014
Пәннің мазмұны және лекция тақырыптары
| № | Тақырыптар | |
| 1. Лекция. Саяси психология ғылым ретінде | ||
| 2. Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы | ||
| 3.Лекция. Саяси психология пәнінің объектісі, міндеттері мен принциптері | ||
| 4.Лекция. Саяси психология ғылымы және оның әдіснамалық негіздері. | ||
| 5.Лекция. Саяси психология тарихының негізгі кезеңдері | ||
| 6.Лекция. ХIХ мен ХХ ғасырдың саяси психологиясы. | ||
| 7.Лекция. Тұлғаның саяси психологиясы | ||
| 8.Лекция. Саяси процестердегі психологиялық феномендер | ||
| 9.Лекция. Диктатура ұғымы, биліктің психологиялық детерминанттары | ||
| 10.Лекция. Еркіндік психологиясының негізгі заңдылықтары | ||
| 11.Лекция.Саяси психологиядағы қақтығыстар және бұқара психологиясы | ||
| 12.Лекция. Көшбасшылықтың саяси психологиясы | ||
| 13.Лекция. Қазіргі концепциялар: жалпы типологиялар және көшбасшылықтың түрлері | ||
| 14.Лекция. Саяси-психологиялық типологиялар | ||
| 15.Лекция. Көшбасшылық феноменіне қазіргі көзқарастар |
Лекция. Саяси психология ғылым ретінде
1.Саяси сана-сезім
2.Саясаттағы ұжымдық санасыздық
3.Саяси мәдениет және саяси психика
Саяси сана-сезім – бұл қазіргі саяси психологияның ұғымдық координаттар жүйесіне кіретін және субъектінің өзі кіретін, сонымен қатар оның саясатпен байланысты әрекеттері және жағдайлары, олардың шындықпен байланысты субъектінің қабылдау нәтижелері көрсететін қазіргі саяси психология ортаңғы категорияларының бірі.
Құрамдық тұрғыда зерттеушілердің көбі саяси сананы көп деңгейдегі ішкі қайшылықты, «соғысып» байқалатын, біртексіз, көпшамалы құрылым ретіндегі қарастырады, жалпылаған түрде субъектінің саясатпен және оған рационалды көзқарасымен (саясаттағы ұжымдық санасыздыққа қайшылыққа дейін) танысу деңгейін көрсетеді.
Гносеологиялық тұрғыда саяси сана басқа негіз құрайтын саяси – психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты, жекеленген, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты-генетикалық тұрғыда, саяси сана, оның туынды, жоғары деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формалаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана,саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекететің субъективтік механизмдерінің рационалды негізі ретінде болады. Ол саяси жүйемен байланысты - психологиялық ұғымдар мен категориялармен тығыз байланысты. Жекелегенде, ол саяси мәдениетпен тығыз байланысты – генетикалық тұрғыда, саяси сана оның туынды, жоғарғы деңгейі және сол сәтте саяси мәдениеттің дамыған формаларында, оның орталық құрам бөлігі болып табылады. Саяси сана саяси әрекетпен тығыз байланысты – саяси сана осындай әрекеттің субъективтік механиздердің рационалды негізгі ретінде болады.Ол саяси жүйемен байланысты – саяси сана өзімен оның субъективті фундаментің – «адамның негізін» көрсетеді және т.б.
Саяси сананың категориясы оған салынатын құрамның кеңдігіне, түсіндірмелі күштің кеңдігіне байланысты қолайлы болды, және өздік түйіндік ұғым түрлі ғылыми пәндердің бұған дейін көзқарастарымен шығарған. Мұндай синтетикалық қасиет сана ұғымына жаңа көбіне синтетикалық, тегі бойынша саяси-психикалық ғылымның негізін салушылардың бірі болды.
Саяси әлеуметтану саяси санада бірнеше кішкене басқа, алдымен идеологиялық және жалпылық деңгейлерді бөледі және оны алдымен саяси санадан тыс құрылған бір жағынан, шарттарымен стеориптер қосындасы екінші жағынан, жеке адам немесе топпен оған маңызды қате әсер ететін ерекше факторлар ретінде саяси сананың идеологиялық компоненттерін бөліп әлеуметтік саяси шындықтың өздік анализі нәтижесінде алынған болып, қосындысын қарастырып, консервативті, либералды, революциялық, тоталитарлық, авторитарды, демократиялық және басқада саяси сананың нақты түрлерінің сипаттамаларын ашуда назар аударды.
Саяси санамен сана-сезімнен басқа саясатта біз әдетте иррационалды немесе мағынасыз үлкен рөл ойнайды. Оны «ұжымдық санасыздық» ұғымы мысалында қарастырайық.
Кең мағынада бұл саяси әрекеттің индивидуалдық субъектісінің «санасында көрсетілмаген операциялар және жағдайлар, психикалық үрдістердің қосындысы (немесе жеткіліксіз сана дәрежесімен көрсетілген), бірақ бұл белсенде кей жағдайларда адамдардың құрамсыз конгломератарының әрекетіне анық әсер етеді (мысалы, топ) . «Ұжымдық» сын есімі берілген сөз тізбегінде ресей әдебиетте қабылданған ұғыммен сәйкес келмейді және бұл ұжымның саналы адамдар қоғамы ретінде ұғыммен байланыссыз тіпті бұған қайшы. Ұжымдық санасыздық ұғымы әрекетін спецификалық формасын туғызады, шатаспау үшін әдетте, стихиялық, «ұжымдық» емес (жалпылық) әрекет.
Ұғымның тарихы өте қызық: «Ұжымдық санасыздық» ұғымын З. Фреидтің жолын жалғастырушы, К.Юнгпен жеке санасыздықтан ерекшеленетіні адамзаттың филогенетикалық даму тәжірбиесін ұстаушылары болатын психикакалық құбылыстардың ерекше табың белгілеу үшін енгізеді.
К. Юнг үшін ұжымдық құрамы санасыздықтың басты құрамы болып, архиптер – адамның шын өмірінде нақты құраммен толтырады, яғни әрекеттің түрлі априорлық тізбектер; ерекше текті тұлғаүстілік адамның маңында болып жатқанға әсер ету және қабылдау әдістері (түрлік, топтық); филогенетикалық мағынадағы кейбір «ұжымға» жататын адамдардың әрекетінің ұқсастығын анықтайды (мысалы, бір этносқа).
Саяси психологияда ұжымдық санасыздық анықтамасы XIX ғасырдың аяғында Э.Дюркгейммен «ұжымдық көріністер» ұғымымен толықтырылады, бұл ұғым үйреншікті, автоматталғандық жағдайында әлеуметтік топтармен қоғамдастықтар мүшелерінің тәжірбиесінде құрылған әрекет тәртібі, пікірлер білімнің қосындысы. Осындай көріністер, адамдардың жеке санасын басып, В. М. Бехтерев мазасыздық, жалпы толқулар, топтың жиындағы әрекеті сияқты феномендермен байланысты әлеуметік және саяси психологияның арнайы саласы – «ұжымдық рефлексология» деп туғызуы мүмкін.
Ұжымдық санасыздық шегінде құрамды түрде ұжымдық эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер, пікірлер, білімдер, бағалар және ойлар бөлінеді. Басты рөлдерге эмоционалдық құрамында рационалды элементтер тек көбінесе иррационалды сәттерге көмекші рөл, бағынышты рөл ойнайтын, дәстүрлі көзқарастар мен сенімдер, көптен қалыптасқан стереотиптер түрінде өмір сүреді.
Ұжымдық санасыздық екі әр түрлі түрлердің жалпылық әрекетінде көрінеді. Жалпылық әрекеттің бірінші түрі оның ұжымдық санасыздықтын барлық мүшелеріне жалпы негіздегі толыққанды бүтін монолиттік салмаққа индивидтерді қосатын біртекті ұқсас бағалар мен іс-әрекеттерге тіреледі. Әдетте бұл жалпылық көңіл-күйлері мен бірегей эмоционалдық күйлермен көп адамдар санының жұқтырылуы нәтижесінде өтеді – мысалы, өз көшбасшысын көргендегі бірегей серпінмен көтерілген жан-күйерлер тобы, оның атына сәлемдеулер мен лозунгтарды айтады.
Саяси мәдениет саяси іс-әрекеттің негізгі немесе аз дегенде, саяси әрекеттің даму деңгейін және ерекшеліктерін анықтайтын сипат ретінде жиі қарастырылады. «Саяси мәдениет » ұғымының құрамына тарихи тәжірибе, саясаттың саласындағы жеке тұлғалар мен әлеуметтік қоғамдастықтардың жады, олардың бағыттары және саяси әрекетке әсер ететін әдеттері. Бұл тәжірибе жалпыланған, өзгерген әсерлермен қызығушылықтардың сыртқы және ішкі саясаттағы құрамы.
Ұғымның тарихы 1956 жылдан бастау алады. Дәл осы кезде «саяси мәдениет» термині ғылымға американ саясаттанушысы Г. Алмондпен енгізілді. Оның түсінігінде, бұл саяси жүйенің спецификасын көрсететін саяси әрекетке бағытының ереше түрі. Бір жағынан, саяси мәдениет қоғамның жалпы мәдениеттің бөлігі болып табылады. Басқа жағынан, ол белгілі саяси жүйемен байланысты.
Саяси мәдениетті ең белгілі зерттеулері Г. Алмонд пен С. Вербаның жұмыстарында қолға алынды. Олар оны «жеке әрекеттерге әлеуметтік мағына беріп, институттарды реттеп, саяси шешімдерді мағынамен толтыратын, саясаттың субъективті ағыны». Басқа жерде, С. Верба психологі Л. Паймен қосарланып одан түзу жазған: «Біз қоғамның саяси мәдениеті туралы айтқанда, біз оның мүшелерінің білімі, сезімдері және бағаларында интерлизацияланған саяси жүйе туралы сөз қозғаймыз». Ақырында, «саяси мәдениет» ұғымы өте қолайлы болып, көптеген зерттеулер нәтижесінде оның көптеген анықтамалары түзілді.
Саяси мәдениеттің анықтамалары 4 негізгі топқа бөлінеді. Біріншіден, психологиялық анықтамалар. Саяси мәдениет оларда саяси объектілерге бағыттар жиынтығы ретінде қарастырылады. Екіншіден, жалпыланған анықтамалар. Оларда саяси мәдениет бағыт – бағдар және әрекеттік актілер ретінде түсіндіріледі. Үшіншіден, объективті саяси анықтамалар. Мәдениет оларда билік объектілерін көрсетіп, олардың берілген жүйеге қолайлы қатысушылардың әрекетіне рұқсат беретін объектілері. Мұнда жүйенің ерекшеліктері жеке тұлғалардың жағдайына қарағанда маңызды. Төртіншіден, эвристикалық анықтамалар. Саяси мәдениет аналитикалық мақсаттарға қолданылатын гипотетикалық конструкт ретінде қарастырылады.
Құрамды, саяси мәдениет үш деңгей түрінде беріледі: а) танымдық деңгейде, өзіне саяси жүйе, оның рөлдері, осы рөлдердің ұстаушылары және жүйенің әрекет ету ерекшеліктері туралы мәлімет кіргізеді; ә) эмоционалдық бағытта, саяси жүйе, оның функциялары, қатысушылары және олардың әрекеттеріне қатысты сезімдерді көрсетеді; б) бағалық бағытта, адамның саяси жүйеге және оның құраушыларына өздік қатысын көрсететін.
Субъект - бағдар - әрекет – объект
Саяси мәдениеттің субъектісі ретіндегі жеке түлға: топ, партия, аймақ, ел, халқы бола алады. Оның бағдары бағытталған объектілер арасында толығымен саяси жүйені, саяси режимді, берілген саяси үрдісті, жеке партияларды, саяси көшбасшыларды, ақырында, субъектінің өзін бөлу қабылданған.
Саяси мәдениет – динамикалық және сол сәтте жеткілікті интернациялық феномен. Ол өзінің ұстаушылары, жеке тұлғалар және саяси қоғамдастықтармен бірге дамиды. Саяси тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілгенде сыртқы өзгерістерге ұшырайды, олардың саяси мәдениеттің қалыптасқан негіздерін күшейтіп немесе оны өзгертеді. Осындай өзгерістерге бірқатар сәттер енеді. Біріншіден, бұл өндіру және тұтыну саласындағы қатынастар динамикасы әлеуметтік құрымының өзгерісіне және әлеуметтік топтардың қажеттіліктерімен қызығушылықтарының өзгерісіне әкеледі. Екіншіден, жаңа тарихи тәжірбиеге ие болу.
Саяси мәдениетті түзетін факторларға елдің немесе қоғамның сыртқы шеңбері және олардың ішкі өмірінің белгілі жағдайлары енеді.Басқа факторлар арасында дәстүрлерге мен салттар және бар саяси институттарды бөліп шығарайық. Соңғыларына мемлекет, әскер, шіркеу, іскер шеңберлер, университеттер, бұқаралық ақпарат құралдары кіреді.«Саяси мәдениет» ұғымының маңызды оның өмірі сүру жағдайлары ұқсас жеке тұлғалар және түрлі әлеуметтік қоғамдастықтардың саяси әрекетінің тереңдегі себебін анықтауға мүмкіндік береді.
Саяси мәдениеттің түрлі типтері белгілі. Әлі Г. Алмонд пен С. Верба алғашқы жұмыстар негізінде үш негізгі және бірнеше аралас типтерді бөлді. Бірінші таза тип – патриархалды. Мұндай жүйе бірбилікті көшбасшылармен басқарылады және азаматтарда саяси жүйеге барлық қызығушылығын жойып және олардан бірегей бағыныштылықты талап етеді. Екінші таза тип – билік асты. Ол азаматтардың саяси жүзеге күшті бағытталуымен және олардың саясатқа қатысуының әлсіз дәрежесімен ерекшеленеді. Ол саяси жүйенің түрлі деңгейлері арасындағы анық иерархиялық белгілері бар феодалдық қоғам жағдайында қалыптасқан.
Саяси қабылдау. Әлі 20-30-шы жылдары американ «New Look» психолоиялық мектебінің көптеген эксперименталды зерттеулерінде келесі нақты дәләлдегенді: біздің сананың қабылдауы санамыздың стереотиптері мен бағдарларына, ал саяси аспектіде – саяси санаға, сана-сезімге және саяси мәдениетке байланысты және бұл әсер санасыз деңгейде көрінеді. Ат пен автокөліктің бейнелерінің бірінің үстіне бірін қойып, сосын оны, яғни, сыртынан қарағанда, санасыз сызықтар жиынтығының американдықтар мен мексикандықтарға көрсетіңіз. Американдықтардың көбі осы таңдауданақты автокөлікті көреді. Мексикандықтардың көбі – мустангті көреді. Осы бейнемен дәл соны автомат Калашников және скрипкамен жасап көрейік. Палестиндықтардың көбі (шешендер, ауғандар) – тек автомат калашниковты көреді. Керісінше, еуропалықтардың көбі, скрипканы ғана көреді. Адам қабылдауы таңдаулы, селективті. Сәйкесінше, саяси қабылдау да таңдаулы. Мұндай таңдаулық саяси әлеументтану үрдісінде – үлкен, саяси әлемге есейген ұрпақтардың өтуі қалыптасып, бұл қабылдау ерешеліктері саяси мәдениетпен, саяси сана – сезіммен және басқа да психикалық функциялармен және үрдістермен байланысты болады.
Саяси ойлау – адам мен саяси шындықты пікірлер, шешімдер және ой-түйіндері ретінде өнімді көрінісі.саяси ойлаудың жүйе тудырушы функциясы болып саяси шындықтың ереше әрекет ретіндегі көрінісі болады. Саяси ойлау өзіне тек қана когнетивті емес, сонымен қатар эмоционалды – бағалық механизмдерді, өзінің онтологиялық статусына ие кіргізеді. Дәл саяси ойлаудың принципиалды айырмашылығы болып оның өте логикадан алыстығы жиі ашық алогикалығы табылады. Әлі ХIХ ғасырда Л. Кэрол тамаша атап кеткен: «бүкіл әлемде кең таралған аргументтер (тіпті барлығы болмаса да, көпшілігі.) дұрыс болып, саяси өмір кішкене басқаша көрінер еді және қоғам сабырлықтың жайылуына және басқа да теріс әсерлерге аз берілуші еді. Дұрыс бағыттамалардың бір жұбын (дұрыс деп, мен олардан шешім шығаруға мүмкін бірнеше бағыттаманы айтамын), сізге газет немесе журнал оқығанда кездестірсеңіз, оларға ешбір шешім шығара алмайтын 5 жұпқа жуық болады. Содан басқа, тіпті дұрыс бағыттамалардан шықсақ та, автор дұрыс шешімге тек бір жағдайда ғана келеді, қалған он жағдайда дұрыс бағыттамалардан қате шешім шығарады».
Саяси эмоциялар – бұл сезімдіктің формасы, кейде санамен түйінделмеген, бірақ, жеткілікті түрде аффективті бағалар мен әсерлердің түріндегі адаммен қоршаған саяси шындықтың үрдістері мен құбылыстарын өнімді түрде көрсету. Саяси психикада аффективті, эмоционалдық сәтті артық бағалау өте қиын және сонау 1954 жылы К. Левин көптеген фактілер негізінде танымдық мәліметтің эмоцияларға көнгіштігі, оның құрылымдылығымен анықталады деп көрсеткен: қабылдау алаңы неғұрлым «анық емес» болса, соғұрлым оның эмоцияға көнгіштігі көп болады. Рейковскийдің пікірінше, «саяси оқиғалар арасындағы қатынастар, экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық факторлар арасындағы себеп байланыстарының қиындығы соншалықты, оларға қол жеткізу шеберлігі аз адамның мүмкіндігінен әлде қайда жоғары... Мұндай жағдай оқиғаларға басты доминантты эмоционалдық қатынастың болуына себептеседі». Саяси психиканың жалпы алғанда ең басты ерешелігі – оның тереңдік инерциялығы. Оның әсерінің ең түсінікті мысалда, яғни ойлау инерциясы мысалында қарастырайық (әйтсе де, айтылғанның бәрі саяси қабылдауға да, саяси әрекеттерге де қатысы бар).