Радиохабарлар тарату торабы және жүйесі 4 страница

Тапсырманың нақты мақсатын түсіну.

Объект жайлы толыққанды мәлімет жинау.

Оқиғаның немесе жағдайдың барысын дұрыс түсіну.

Қойылатын сұрақтарды дайындау.

Хабардың жанрын, пішінін белгілеу.

Негізгі объект келмей қалған жағдайда қосымша кейіпкерлер дайындау.

Техникалық құралдың дайындығын тексеру.

Хабар редакторының тікелей эфир кезінде жауапкершілігі тіпті артады. Режиссермен байланыс сапасы жақсы ма, сигнал өз дәрежесінде жетіп тұр ма, аудиториямен байланыстыратын телефондар дұрыс па, джинглдар мен музыкалық шығармалар дайын ба, бағдарламаның қонақтары дер кезінде шақырылды ма деген сияқты жайлардың бәрін тікелей міндетіне жатпаса да тексеруі қажет. Тіпті хабардың өту процесі де күрделенеді. Себебі, ол хабар барысында оқиға туралы баяндау-заметка, оқиға кейіпкерімен әңгіме-сұхбат, оқиғаға түсінік беру - комментарий, әртүрлі пікірлер айтылуы мүмкін — "дөңгелек стол", оқиғаның көрінісінен хабардар ететін - репортаж, тіпті есеп те кездеседі. Міне, осындай сан түрлі жанрлар тоғысқан хабарды дұрыс ұйымдастыру - редактор міндеті. Тіпті микрофонмен қай жерде тұру, объектіні қалай сөзге тарту керек, сөйленер сөзді қалай даярлау керек деген сияқты функциялар да соның еншісінде. Өйткені, сол хабардың эфирден шығуына, тіпті бүкіл тағдырына жауапты.

18.Тыңдарманның құлақ құрышын қандырып, ұлттық аудиторияны өзіне ұйытып алатын, журналистикадағы үн-үрдісінің үздік үлгісін таныту эфирді жүргізетін журналистердің кәсіби шеберлігіне келіп тіреледі. Кәсіби шеберлік дегеніміздің өзі не? Оған кәсіп иесіне тән қандай критерийлерді жатқызуға болады? Кәсіп-еңбек қызметінің негізгі бір саласы. Ал шеберлік – белгілі бір кәсіп бойынша өз ісін жетік меңгеру, сол салада терең ізденіп, өзін жан-жақты дамыту арқылы кәсіп иесінің жоғары сатыға көтерілуі, биік белестен көрінуі.

Әлбетте, қазақ радиожурналистикасының алтын діңгегі, қасиетті қара шаңырақ – Қазақ радиосында өз ісінің үздігі атанған әйгілі диктор Әнуарбек Байжанбаев сынды майталман мамандардың болғаны белгілі. Ал қазіргі радиожурналистикада эфирдегі дикторлық оқуды журналистік жүргізу алмастырды. 1992 жылы “Отечественное радиовещание: пути и проблемы становления” деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғаған Мәскеудің Ломоносов атындағы университетінің зерттеуші-ғалымы В.Н.Ружников өз еңбегінің “Современность радиовещания” деп аталатын тарауында радиожурналистикада пайда болған жаңа тенденцияларды төрт топқа бөліп қарастырады:

^ 1. Бағдарламалардың дербестелуі. Дикторлық радионы журналистік радионың алмастыруы, демек бұған дейін журналист дайындап берген мәтінді диктор мәнерлеп оқыған болса, ендігі жерде журналистің көзбен көргенін, көңілге түйгенін өз аузынан айтып, өз атынан баяндайтындығы.

^ 2. Бағдарламалардың ауқымдылығы. Ақпараттық-талдамалық бағдарламалардың кеңінен қолданылуы. Төрт топқа да тән ерекшелік журналистердің жеке тұлға ретіндегі даралануы. Ал мұның өзі – радиожурналистикадағы, жаңаша жұмыс тәсілі, тікелей эфир аясында жүзеге асқан құбылыс. Олай болса, тікелей эфирден берілген хабардың кәсіби сапасын сол эфирді жүргізген журналистің кәсіби деңгейімен өлшеуге тура келеді. Бұл қисын өз кезегінде жүргізушінің жетекші ролін айқындауға, соған сәйкес оған жүктелетін жауапкершілік мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді. Егер журналист еңбегін кәсіби процесс ретінде талдасақ, онда оны идея – жоба – сценарийлік нұсқа – эфирдегі құбылыс сызбасы бойынша жүзеге асатын жұмыс тәртібі ретінде қарастыруға болады. Бұл сызба негізінен, журналист өзі даярлап, өзі эфирге алып шығатын авторлық бағдарламаға тән.

Шындығында, жүргізушінің кәсіби шеберлігін шыңдап, талантын ұштап, деңгейін көрсетіп, қолтаңбасын танытатын эфирдегі мүмкіндік аясы да осы. Ал тәуелсіз радиоарналарда қазақ тіліндегі авторлық бағдарламалар жоқтың қасы. Тек қана жаңалықтарды оқып, берілетін әндерге алғы сөз айтумен шектелетін тәуелсіз радиоарналардағы қазақ тілді эфирдің құнын жоғарылатып, қадірін арттыру әрине мүмкін емес. Кәсіби деңгей тұрғысынан қазақ тілді әуе толқынының қанатын кең жайып, құлашын алысқа сермей алмай отырған бір себебі сол екені де жасырын емес. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің негізгі екі тетігі бар: Бірі – тіл, екіншісі – тәртіп. Тіл – тікелей эфирдің лингвистикалық аспектісін айқындаса, тәртіп психологиялық аспектісін қамтиды. Тілді адам санасындағы ой иірімдері мен әр алуан психофизиоло-гиялық құбылыстар арқылы қабылданатын ақпараттардың күрделі таңбалық көрінісі ретінде де тануға негіз бар. Тіл – адамның дыбыс шығарып сөйлеу қызметін атқаратын мүшесі. Тіл – уақытты (секундты, минутты, сағатты) белгілейтін көрсеткіш. “Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі” деп дәріптейді қазақтың ірі лингвист ғалымы А. Байтұрсынов. Орыстың ұлы сыншысы В.Г. Белинский “Адам мінезін танудың кілті – оның тілі, сөз саптаудан ойдың бедері білінеді, ол әрбір тұлға мен мінез секілді әрқашан да жеке дара” деп мәлімдеген. Ал халық даналығы “Өнер алды – қызыл тіл” деп, оның барлық өнердің алдын орап өтетін өткірлігін сипаттаса, “Басқа бәле – тілден” деп тәртіптен асып кеткен тұста тәлкекке ұшыратынын ашық айтқан.

Ал журналистің тіл мен тәртіп аясындағы стратегиясын зерттеген ғалымдар М. Кузнецов пен И. Цыкунов “Кәсіби мақсатты жүзеге асыру үшін журналистердің барлығы дерлік тілді қолданады, ал тәртіпті көпшілігі ұмыт қалдырады. Әрине, ең әуелі тіл қатудың жалпы принциптерін негізге алу керек, келесі ретте аудиторияның қабылдауына бейімделу тәсілдерін игеру қажет” деп есептейді. Бәрі де орынды айтылған оң пікір. Ал іс жүзінде радиожурналистиканың тікелей эфиріндегі кәсіби шеберлікті қалыптастыру үшін тіл мен тәртіпті қалай пайдалануға болады? Тікелей эфирдегі тіл мәдениетін сақтауда лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсыновтың тіл қисыны туралы қағидаларын білуден артық ешнәрсенің де керегі жоқ. Онда тіл анықтығы да, тіл көрнекілігі де, тіл әуезділігі де, тіл тазалығы да, т.с.с. бәрі де қамтылған.

Тікелей эфирде тіл қызметін дұрыс қолдану үшін уақытқа ілесіп сөйлеу механизмін меңгеру қажет. Секундомерді нысанаға алып, санаулы минуттар аясында сөйлеп көріп, дәл солай уақытпен санасып өз ойыңды қағазға түсіріп, ешбір жалықпастан жаттығудың өзі – кәсіби шеберлікті шыңдау әдісінің бір түрі болып табылады. Негізінде, шамамен 1 минутта 185-200 сөз айтылады немесе оқылады, ал 1 минутта небәрі 25-30 сөз ғана жазылады. Әлбетте, әр адамның мүмкіндігі әртүрлі. Тәжірибе жүзінде студенттерді және тікелей эфирде қызмет ететін біздің түлектерді тексеріп көргенде олардың ең аз жазғаны 11 сөз, ал ең көп жазғаны 56 сөз болды. Сөз жазып жаттығу кезінде мынадай екі талап қатаң ескерілуі шарт. Біріншісі – сөз қайталамау, екіншісі – ой қайталамау. “Мұның мәнісі айтар ойыңды санаңмен өңдеу арқылы жүйелеп әдеби нормаға сәйкес сөз маржанымен, өрнектеп тізе білу. Жұтаң тіл журналистің жұмырына жұқ болмайтыны белгілі. Демек, оны әрдайым дамытып, сөздік қормен байытып, жетілдіріп отыру – кәсіби шеберлікті шыңдау әдісінің келесі бір тармағы.

Импровизация, яғни, суырып салма өнерінің өзі алдын-ала жинақталған білім негізінде пайда болады. Әлбетте, сөздік қоры мол, қажетті тіл қисынын меңгерген, сөз тауып сөйлей алатын адам ғана шешендік өнердің шеберіне айналмақ. Негізінде, шешендік өнердің әдеби-эстетикалық мәні, оны құнттап-зерттеу, шешендік сөз нұсқаларын кәдеге жарату – тікелей эфирдегі жүргізуші журналистер үшін ең бір қажетті игілікті іс. Тікелей эфирдегі сөйлеу тілін шешендік өнер дәстүрімен байытудың 5 түрлі әдісін қолдануға болады. Біріншісі – кітаптан оқығанды көңілге тоқу, Екіншісі (аудиотәсіл) шешендік өнер туындыларын (жыр, терме, айтыс т.с.с.) үн таспадан тыңдау арқылы қабылдап, бойға сіңіру. үшіншісі – жиған-терген дүниелерді қажет жерінде орнымен пайдалануға үйрену сол үшін эфирге кірмес бұрын қолданатын сөздік қорының тезисін әзірлеу. Төртінші - (бейнетәсіл), бейнетаспадан сөйлеп тұрған шешеннің іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын, дауыс ырғағын, үн үзілісін, сөз екпінін жіті қадағалау арқылы сөйлеу мәнерінің психологиялық желісін меңгеру. Бесінші – сабақтаған ойыңды дұрыс жеткізіп, уақыт аясына сыйғыза білуге машықтану.

Тіл жазған сайын қалыптасады, сөйлеген сайын жетіледі. Тікелей эфир жүргізушілері сол үшін де эфирге дейін ерінбей еңбектеніп, нағыз кәсіби шеберлікті игеремін десе әйгілі диктор Сауық Жақанова айтқандай алдарына “Эфирдің бір секунды бос кетпесін” деген мақсат қоюлары тиіс”. Тікелей эфирдегі лингвистикалық аспектіге тән шығармашылық шеберлікті шыңдау әдістерінің бірі – жүргізушінің аузынан шыққан сөзіне жауапкершілікпен қарауы, яғни, өз сөзін өзі үнтаспаға түсіріп алып қайта тыңдап, артықшылығы мен кемшілігін саналы түрде саралауы, бір рет жіберген кемшілігін екінші рет қайталамауы. Осынау аталып өткен кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін тұтас қамтып тілді меңгерген жүргізуші тәртіпті білмейінше нағыз кәсіби маман бола алмас еді. Тәртіп, тікелей эфирдегі психологиялық аспектіні қамтитынын ескерсек, ол – жүргізушінің жұмыс процесіндегі іс-әрекетіне сәйкес байқататын мінез-құлығы, көрсететін қабілет-қарымы, бір сөзбен айтқанда сөйлеушінің кәсіби шеберлігі екені аян. Бірақ, соның бәрін кәсіби қажеттілікті қамтамасыз ету үшін қалай жүзеге асыру керек. Мәселе сонда. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің екі тетігін оның екі аспектісі ретінде бөле-жара сөз еткенімізге қарамастан екеуінің нәтижесі бір мезгілде, бір деңгейде, біртұтас әрекет ретінде жүзеге асқанда ғана өзінің толыққанды мән-мағынасына ие болады.

Әлбетте, кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін жаттығу ретінде орындау арқылы кәсіби дағдыға, яғни күнделікті атқаратын қызмет нормасына айналдыруға болады. Тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің негізгі компоненттерін талдап көрер болсақ, жүргізуші тілге қатысты кәсіби шеберлікті шыңдау әдістерін пайдаланып жалықпай жаттығу нәтижесінде сөйлеу мәдениетін игеріп, дауыс мәнерін ретке келтіріп, өзіндік стиль, яғни, ешкімге ұқсамайтын өзіндік үн үлгісін тауып, оны ұлттық нақышпен айшықтап, үздік үн үрдісін қалыптастыруы керек. Ол ахуалды, яғни, денсаулықты, көңіл-күйді, шабытты, ынтаны, ерік-жігерді сезіне білген абзал. Денсаулығы болмай, яғни, тамағы қарлығып, мұрны бітеліп, түшкіріп-жөтеліп, тұрған адам эфирге шыға алмайтынын сезіп, алдын-ала ең кем дегенде 15 минут бұрын ұжым басшыларына ескертіп, әріптестермен орын алмастыруы керек.

Көңіл-күй – ол да ахуалдың негізгі элементтерінің бірі. Әлденеге алаңдап, жүрегі орнына түспей, көңілі әрі-сәрі болып, жаны жай таппай тұрған жүргізушінің эфирі сәтті шығатынына ешкім де кепілдік бере алмайды. Себебі, ойы бір жерде болмаған соң даусы сенімсіз, сөзі нанымсыз шығуы ықтимал.

Шабыт – шығармашылық күш-қуаттың толассыз тасқыны, ішкі тебіреніс кемерінен асып төгілген сәттегі адам рухының көтерілуі. Демек, шығармашылықтың қайнар көзі болып табылатын психо-лингвистикалық аспектінің бүкіл компонентін қамтып оны оқиға ретінде өткеретін нәрсе – құбылыс. Ол – жақсы ма, жаман ба жүзеге асқан эфирлік процесс. Сондықтан да оны тек қана қадағалау керек. Бұл біріншіден, тыңдарман назарымен таразыланса, екіншіден, ұжым, яғни, басшылар мен әріптестер тарапынан берілген бағамен өлшенеді, сондай-ақ, жүргізуші түйсігімен, яғни интуициясымен түйінделеді, қадағалаудың арқасында қателіктер анықталып, кемшіліктер жіберілмейтін болады.

Тыңдарман талабынан шығу, ең алдымен, аузыңнан шыққан әрбір сөз үшін жауапты екеніңді ескеріп, ойланып, салмақтап, қате жібермеуге тырысып мәдениетті сөйлеу – жүргізушінің тыңдарман алдындағы борышы. Ол күнделікті өмірде тіліміздің қалай дамып келе жатқанын, қандай сөздермен байып, көркею үстінде екенін, әр сөйлемді айтар ойымен астастырып құру керек екенін біліп, соны өз сөзінде қажет деңгейде пайдаланып, көпшілікке көрнекі тілді өнеге етуге міндетті. Осының бәрі дауыстап сөйлеу арқылы мүмкін болады.

Дауыс – кесіп-пішуге келмейтін, өлшеммен өрнектеуге болмайтын адам организміндегі аса бір ғажайып құрал. Сөйлеу кезінде дауыс дұрыс қолданыс тапса, онда адамның өне бойы басынан бақайшығына дейін музыкалық аспап тәрізді толқып, қозғалысқа түсіп, сол дауысқа үлес қосады. Дауысқа көптеген факторлар әсер етеді. Мысалы, адамның ұлты, туып-өскен мекені, бала кезіндегі тәрбиесі, мектептегі алған білімі, оқытқан мұғалімдері, бірге жүрген достары. Кейіннен кәмелетке толып отбасын құрған кезде жолдасының, қызметке араласқан шақта әріптестердің, жеке үй болған кезде тұрған жердегі кісілердің, тіпті көрші-қолаңның да дауысқа ықпалы болады. Өз ісін жетік меңгерген маманның кәсіби шебер ретінде өзіне ғана тән дара дауысы болуы керек. Әлбетте, жағымды және жағымсыз дауыс болады. Әрине, жағымсыз дауыс жүргізушінің күллі жақсы қасиеттерін жуып-шайып жойып жіберуі мүмкін. Бірақ, ерінбей еңбектенген адам өз даусын ретке келтіре алады.

Келесі кезекте тыңдарман талабы дегеніміз – бұқараның көкейіндегісін дөп басып, мұңын мұңдап, жоғын жоқтау, мұқтажын айту, шыншыл болу. Бір сөзбен айтқанда, жүргізушінің ішкі жан-дүниесінде журналистке тән адалдық жатталып тұруы керек. Өйткені, тікелей әуе толқыны арқылы микрофоннан тіл қатқанда ол ең алдымен, сөз бостандығын иеленеді. Бұл ретте мемлекет саясаты мен ұлттық идеология екеуі – егіз ұғым. Жүргізуші – өз мемлекетінің азаматы, өз ұлтының өкілі. Оның журналистік көзқарасынан отаншылдық рухы, ұлттық намысы айқын аңғарылып тұруы – шарт. Мұның өзі тікелей эфирдегі кәсіби шеберліктің бір тетігі тілден көрініс табады. Мемлекеттік тілді болу, оның дамуына үлес қосу – сол мемлекетте тұратын кез-келген азаматтың қасиетті парызы. Ал эфирге шығып сөз бостандығын иеленіп, қалың бұқараға үн қататын төртінші билік иелерінің тікелей міндеті – мемлекеттік мүдде мен ұлттық идеологияны ұштастыра отырып, тіл саясатын жүргізу.

Идеология – күшті қару. Ол біраз уақыттан кейін қараның өзін ақ қылып жібереді. Тәуелсіз Қазақстанның журналистикасы мемлекетке, ұлтқа зияны тиетін әңгімелерді кейде білместікпен, кейде біле тұра қиямпұрыстықпен айтады. Сондықтан, идеологиялық жұмысымызды тәуелсіз Қазақстанның ұлттық мүддесіне сай етіп, жасап алуымыз керек. Ол үшін тыңдарман талғамынан шығып, олардың рухани сұраныстарына жауап беретіндей дүниетаным көкжиегін кеңейтіп, ой-өрісін дамытуға ықпал ететін шын мәнісіндегі кәсіби деңгейде жасалған хабарлар, авторлық бағдарламалар керек. Өйткені, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқандай, “Демократияның, Қазақстанның бүкіл прогресшіл даму перспективасының тағдыры бұқаралық ақпарат құралдарының қалай дамитынына барынша тікелей байланысты болмақ”.

Іс-әрекет мазмұнын сипаттайтын кестедегі келесі түйін – образ, имидж, қолтаңба. Бұл журналистің жеке-дара тұлға болып қалыптасу мақсатымен айқындалатын эфирдегі өзіндік өрнегі ешкімге ұқсамайтын өзіндік стилі. Ізденіс әркімнің өзінен басталады. Әуе толқыны – тікелей эфир жүргізушісі үшін жүрек толқуы. Сондықтан да, жүргізуші өзін тану арқылы өз кілтін тауып ішкі өзегін орнықтыруы керек. Ғалым Шерияздан Елеукенов “Тікелей эфирге шығу – тәуелсіздік пен демократия заманының жаңалығы. Сол форманы батыл түрде қолданғандарыңызды құптаймын” деп тікелей эфирдегі журналистің жетекші ролін ескеріп, одан батыл қадам, белсенді әрекет күтетінін айтса, Бауыржан Жақып: “Біздің радиожурналистикадағы ең жаңа үрдіс – тікелей эфирге шығу. Журналистің шеберлігі сол тікелей эфир кезінде байқалса керек” деген пікірімен тікелей эфирдің өткір құбылыс, оның жүргізушісі болу – күрделі кәсіп екенін аңғартқан.

Микрофон алдында отырып, қиыннан қиыстырып әңгімені сабақтап әкететін радиожурналистің ұшқыр ой, ұтқыр сөзі – оның кәсіби шеберлігінің биік өлшемі ғана емес, тәжірибесінің айнасы. Қазақ радиосының тікелей әуе толқынында қызмет еткен жүргізуші Толқын Сейдоллақызы “Кәсіби шеберлік дегеніміз – тынымсыз ізденіс. Аудиторияны сезініп, техниканы бір кісідей біліп тұрғанның өзінде сөйлеу мәдениетін толық меңгермегенім үшін тікелей эфирде қатты қиналатынмын” десе, тележүргізуші Дана Нұржігіт “Өз мамандығыңның асқан шебері болу үшін еңбек ету керек, ешнәрседен қорықпау керек” деп жүргізуші образының табандылық пен талпыныс нәтижесінде сомдалатынын сөз еткен. Ал университет қабырғасынан шыға сала эфирден де (Ретро радиосы), экраннан да (НТК телеарнасы) қызметке ие болып, тікелей эфирден тіл қатып жүрген Назира Бердалы “Эфирде де, экранда да, алдымен адам, содан соң қазақ, содан кейін журналист, соның ішінде жүргізуші екенімді есепке ала отырып сөзімді сабақтаймын. Қозғайтын тақырыбым мен қамтитын мәселелеріме де сол тұрғыдан келемін” – дейді.

Профессор Тұрсынбек Кәкішұлы айтқандай “қазіргі сөз макулатурасы көбейген кезде қалың бұлттан жарып шыққан, түн түнегін түріп” тастаған айдай болып тіл қататын” әуе толқынының әйгілі жүргізушісі болу үшін журналистиканың барлық мүмкіндіктерін жете пайдаланып, мың құбылған тәсілдер мен әралуан пішіндердің сан қилы қисындары мен толып жатқан ерекшеліктерін жан-жақты меңгеріп, аудиторияны баурап алатын тартымдылық, шешендік өнер мен интеллектуальдық деңгейдегі тапқырлықты өз образы, өз имиджі ретінде бойына сіңіріп, қалыптасқан қолтаңбасы ретінде халыққа ұсынуы керек. Бірақ, журналистің елдік тұлға дәрежесіне көтерілуі үшін бұл әлі жеткіліксіз. Өйткені, ол - қоғамдық пікір қалыптастыратын БАҚ өкілі. “Судың да сұрауы бар” демекші, эфирдегі жүргізуші сөзі де белгілі бір жауапкершілік шеңберінен аспауы шарт. Іс-әрекет мазмұны кестесінде бұл ереже – норма – заң ретінде көрініс тапқан.

Біріншіден, жүргізуші журналист өз арнасына және өз тыңдарманына қызмет етуі керек.

Екіншіден, шындықты іздеп, шындыққа сүйенуге тиіс.

Үшіншіден, ақпаратты ойдан құрастыруға болмайтынын, деректік материалдарды әсірелеп жібермеу керектігін естен шығармағаны жөн.

Төртіншіден, бағдарлама немесе хабар жобасын эфирге дейін ұжымнан тыс ешкімге жария етпеу керек.

Бесіншіден, сілтемелерді қайдан алынғанын айта отырып, дәл, нақты әрі дұрыс қолдануы тиіс.

Алтыншыдан, ақпарат алу үшін адамдарды алдап пайдаланбауы керек.

Жетіншіден, өз қызмет жағдайын әлдекімді қорқытып-үркіту үшін өз беделін арттырып, мәртебесін жоғарылату үшін қолданбауы керек.

Сегізіншіден, достық үшін немесе айырбас үшін қандай да бір мәліметті эфирден бермеуі жөнінде келісімге келмеуі керек.

Тоғызыншыдан, жасырын жарнама, жеке бастың марапатталуы сияқты мәліметтерді жариялауға уәде бермеуі тиіс.

Оныншыдан, жарнама берушілердің радиоарна стилін өзгертуіне үзілді-кесілді жол бермеуі тиіс.

Он біріншіден, жіберген қателіктері үшін кешірім сұрап, оны дер кезінде түзетуі керек”.

Мұның бәрін жүргізуші журналистің мүлтіксіз орындауға тиісті ережелер ретінде қабылдағаны жөн. Себебі, жоғарыда аталып өткен 11 шарттың бірі орындалмаса тәртіп бұзылады, жүргізуші-журналист қызметіне нұқсан келеді. Ал бұқарамен қарым-қатынас кезіндегі мәдени-әлеуметтік нормаларды есепке алмау да ағаттық болар еді. Ең әуелі, журналист өз мамандығының абыройын сақтауы керек. Ақпарат алудың абыройсыз озбыр амалдарын пайдалануға ұмтылмағаны жөн. Жалпы, кәсіби-адамгершілік санада журналистикамен шұғылдану қызмет бабындағы атқаратын жұмыс сипатында ғана емес, сондай-ақ, ішкі қабілеттілік, сол қызметті атқарудағы жоғары миссия ретінде қарастырылуы керек. Журналистің кәсіби этикасын зерттеген Г.Лазутина кәсіби-этикалық принциптерді 5 топқа бөледі. Олар:

1. Кез-келген жағдайда өз кәсіби борышын атқаруға даяр болу, сол жолда батыл шешім қабылдау және ешнәрседен аянбау.

2. Принципшіл, тиянақты болу.

3. Шығармашылық белсенділік таныту, тәртіпті болу.

4. Әріптестік, ынтымақтастықты сақтау.

5.Өз-өзіне сын көзбен қарай білу және өзін-өзі үздіксіз дамыту. Журналистік қызметтегі кәсіби мораль маман үшін кәсіби бағыт-бағдар ролін ғана атқарып қоймайды, сонымен қатар, оның тәртібін ретке келтіреді.

Ұлттық дәстүрді сақтау – журналист мәдениетінің мәйегі болмақ. “Сіз” деп сыпайылық таныту “ағайын” деп ардақ тұту, аптығып анайы сөйлеуден сақтанып, дарақы күлкіден гөрі жай ғана жымиып жылы ұшырап тіл қату – қанымызға сіңген қазақи тәрбиенің өзегі емес пе? Сондықтан да ұлттық дәстүр өнегесі – “Білгенге маржан-білмеске арзан!” Құпия қазынаны көңілге тоқып көкірек көзін ояту - әуе толқынындағы әр жүргізушінің ұятына сын. Сөйлеу тілін шешендік өнер дәстүрімен байыту – соның бір бағыты.