Саяси психология және саясаттану психологиясы
Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт. Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының нәтижесінде «саясаттың психологиясы» әлеуметтік психологияның салыстырма автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Қазір белгілі болғандай, отандық қоғамтануда «басқа жолмен бару» мүмкіндігі және «саясаттың психологиясы» деп аталатынын шегіндегі құрамы бойынша жақын объектілер шеңберін зерттеу қолға алынды.
«Саясаттың психологиясы» ұғымының өзі батыс «саясаттың психологиясына» ашық қарама-қарсылық қою ретінде пайда болғанын ұмытпау керек. Бұл сәйкес келетін методологиялық бастаулар және принциптер негізінде құралған марксистік ғылым болады деп ойластырылды. Жалпы алғанда, бұл мүмкіндік жетістікке жеткен жоқ – жасалған және бар нәрсені қайтадан ойлап табу қажеттілігі болған жоқ. Оған қарамастан «саясаттың психологиясы» термині кей кезде зерттеу жұмыстарына шатастырушылықты еңгізіп, әлі де кейбір таралуға ие.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның «саяси кеңістігі» арнасында жүзеге асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа жағынан, саясаттану жүйесінде «саясаттың психологиясы» өздігінен анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Принципиалды айырмашылығына баса назар аударайық.
Егер батыс саяси психологиясы алғашқыдан өздік ғылыми дәрежеге жетуді мақсат қойса, онда саясаттың психологиясы бұндай дәрежеге жетуді мақсат қойған жоқ және көптеген жылдар бойы саясаттанудың бағыттарының біріне жасырынды.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: «саяси психологиясы» және «саясаттың психологиясы» осы күнге дейін ажыратылмайды, және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
Бірақ істің мәнісі сөздердің қарапайым ауыстырулуында емес, ол бір шындықтың зерттелудің осы екі жолының гносеологиялық көздерінің айырмашылығында. Жеткілікті диффузды, эмпирикалық толтырылатын, көбінде субъективті және еркін таратылатын немесе кеңейетін жалпылай негізделетін батыс, «саяси психологиясының» объектілер шеңберіне қарағанда, «саясаттың психологиясы» өзінің зерттеу пәнін одан әрі нақты және қатаң, методологиялық тұрғыдағы құрастыру қажеттілігінен негізделуге тырысты. «Саясаттың психологиясы» пәні нақты саяси институттар және осы институттурдың «адам факторы» жағынан процесстер және игерілген саяси процесстердің субъектісі жағынан әсер ететін, ерекше текті факторлардың жүйелі – ұйымдастырылған бірігуі деп түсіндірілді. Көріп тұрғанымыздай, барлық айырмашылық методологияда және базалық негізде болды «біздің» немесе «біздің емес» ғылым .Тарихи дамудың қазырғы кезеңінде бұл пікір таластар әрбір мағынасынан айырылды деп түсіріледі.
«Саясаттың психологиясы» ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – «саяси психология» қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, «саяси психика» жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология, еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей, саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның «саяси психологиясы» біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында қарағанда, «саясаттың психологиясы» өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған «саясаттың психологиясы» саясатқа тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол «саясаттың психологиясының» негізгі сонымен қатар оны «саяси психологиядан» гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
«Саясаттың психологиясы» осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте, қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай пәнаралық, синтетикалық ғылымды «ұйымдастыратындай» саясатпен конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме марксистік ғылымдағы – «саясаттың политикасы» қоғамдық ғылымдардың жалпы алаңындағы жеке «бөліс орны» ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады. Керісінше, мұндай логикаға сәйкес, - проблемалық ұйымдастырылған саясаттану өзіне мақсатты саяси дамудың субъективті, психологиялық факторлары және механизмдерін зерттеу, санау және болжау болған өзінің бір деңгейі ретінде «саясаттың психологиясы» міндетті түрде қосты. Негізінен, өзімен саясаттың таңдының метожүйесін көрсетіп, саясаттану бірігей ғылым болып, әрбір қабатына саясаттың аспектілері және «өз факторларын» зерттейтін және субдисциплина жадайындағы бір немесе басқа да нақты білімнің саласы сәйкес келетіндей көпқабатты ғимарат ретінде ұсынылар еді. Сәйкесінше, осы ғимараттың қабаттарының көбісінің арасында «саясаттанудың әлеументтануы», «саясаттың философиясы» және т.б, сияқты мойындаған қосымша пәндермен қатар, «саясаттың философиясын» білдіретін «қабатты» бөлу жеткілікті толық құқықты болар еді. Осы білімнің негізгі саласының басты бөлімдеріне сәйкес келетін «бөлмелерімен». Сол уақытта, берілген жүйелеу жеткілікті оң көзқарасқа ие болды – сол кездегі қоғамдық ғылымға қолайлы терминдерде, саяси психология танудың бар болуына құқықты және спецификаны – қорғап ұстап тұрды.
Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта, «саясаттың психологиясы» әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда «саясаттың психологиясы» адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің жалпыланған теоретикалық «текті ғылым» расын атқарса, онда «саясаттың психологиясы» нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, «текті ғылымның» «түрлі» бұтағы ретінде болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары «саясаттың психологиясы» негізгі басты үш теориялық негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі рөліне қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай, субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады. Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, «саясаттың психологиясы» оларды Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
«Саясаттың психологиясының» екінші негізі болып әлеуметтанумен әлеуметтік психология табылды. Олар «саясаттың психологиясына» негізгі методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге қатысын шығарды.
«Саясаттың психологиясының» үшінші негізі болып айнымастан тарихи материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық «шатыр» ретінде қызмет атқарды. «Саясаттың психологиясының» зерттеу күштерінің анықтаудан басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. «Саясаттың психологиясының» негізі болып сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан. Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында «адамдардың ереше әрекеті деп алып» оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар, талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Ақыры бұл осындай әрекетпен көрсетілетін адам сезімдері, эмоциялар, көңіл және көңілдің күйлері. Бұл субъект таратпайтын және ие болатын білімдер және пікірлер, сонымен қатар қосалқы, туынды топтамалардың бір қатары.
Барлық айтылғаннан түсініктісі «саясаттың психологиясы» және «саяси психологиясы» ұғымдарының бар болуы бір-біріне қарсы қойылмайды екен. Керісінше, олар көбінде бір-бірін өте сәтті толықтырады. Әрине нақты айтқанда бұл синонимдер емес, керісінше әр түрлі методологиялық дәстүрлерде туындаған, жеткілікті ажырататын терминдер. Бұны есімізде сақтап, біз әрі қарай бірегей термин «саяси психология» қолданамыз. Осы жағдайдағы методологиялық негізгі түсінікті; жеке «батыс» немесе «шығыс» саяси психология жоқ. «Марксистік» немесе «антимаркcтік» саяси психология жоқ. Дамуы әр түрлі қоғамдастықтарда. Белгілі ерекшеліктер және акценттерге ие, бірігей әлемдік ғылым бар. Белгілі кезге дейін олар қиын болып көрінді, бірақ бұл уақыт өтті. Одан әрі, саяси психологиямен саясаттың психологиясында астарлы жалпы методологиялық негізгі бар Батыс саяси психологиясында ол «өз-өзін ұстау амалы»- деп аталады. Отандық «саясаттың психологиясында»-әлеуметтік пәндік әрекет теориясы деп аталады.