Ыту үрдісінің құрылымы психологиялық жүйе ретінде.

Оқыту психологиясы жалпы дидактиканың жеке пәндері оқыту методика негізін басқарады. Ал тәрбие педагогикасы жас ұрпаққа тәрбие беру негізін және ақыл-ойы кем баланы оқыту, тәрбие мәселесімен шұғылданады. Тәрбие педагогикасы мұғалім педагогикасы деген тағы бір тармаққа бөлінеді. Педагогикалық психология – оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық мәселелерін оқытатын психологияның тармағы. Педагогикалық психологияның пәні және құрылымы, нысаны болады. Педагогикалық психология теориялық және қолданбалы ғылым ретінде қарастырылады. Бастауыш мектеп жасындағылардың жетекші іс- әрекеті оқу болып табылады. Бұл балаға нақты талаптар қояды, оны орындау кезінде баланың психикасының сапалы өзгеріске ұшырауы мүмкін. Психологиялық жаңа құрылымдар бастауыш мектеп жасындағылардың оқу іс-әрекетінің қалыптасуына байланысты пайда болады.

Бастауыш сынып оқушыларының оқу процестерін қалыптастыра отырып танымдық іс-әрекеттерінде дамытуға болады. Танымдық ұғымның, танымдық іс-әрекеттен айырмашылығы оқушының оқу – тәрбие процесіндегі әрекетінің танымдық іс-әрекетпен тығыз байланыстылығында. Оқу – тәрбие процесімен қатар танымдық іс-әрекеттерде жүйелі деңгейде дамып жетіліп отырады.

Л.С. Выготскийдің идеясын дамыта отырып, Д.Б. Эльконин әрбір психологиялық жасқа мынандай негізгі сындарды қарастырды:

 Әлеуметтік даму жағдайы. Бұл баланың қоғамға араласуымен қатынастық жүйесі.

 Осы кезеңдегі баланың жетекші іс-әрекеті негізгі болады. Мұнда тек қана іс-әрекеттің түрін қарастырмаймыз, оның құрылымына да назар аударамыз (мектепжасында жетекші іс-әрекет оқыту).

 Негізгі жаңа білімдердің дамуы. Мұнда әлеуметтік жағдайдың жаңа жетістіктерін көрсету маңызды.

 Дағдарыс – бұл бір кезеңнен екінші кезеңге өтудегі қиындықтармен байланысты. Мұнда осы кезеңдегі дағдарыстың психологиялық мәнін ашып, ішкі дамужағдайын түсіну қажет.

Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың дидактикалық оқыту процесіндегі концепциялар классификациясы көбіне ұқсас келеді. Оқыту теориясы мен игерубелгісі бойынша Ю.К. Бабанский берілген заңдылықтардан оқытушының жетекшілік ролінен оқытуда алатын оқушылардың саналылығы, өз бетімен жұмыс істей алатындығы әрі белсенділік қасиеттері байқалады. Оның пікірінше оқу процесінде арнайы жүйелілік психологиялық зерттеуді қажет ететін оқыту процесінің дидактикалық психологиялық ескертпесіне енгізіледі - деді Психологиялық жүйе ретінде оқыту процесінің тиімділігін айқындайтын фактор оқушылардың танымдық процестерінің қалыптасуы мен дамуына оқу процесін өзбетінше меңгеруге бейімділігін байқаймыз. Жүйелі тәсілдің мазмұны мен болмысын біржақты анықтау қиын. Жан – жақтылық мақсатпен оқыту процесін игерудежүйелік тәсілдің принциптерін пайдаланамыз, әрі о қыту процесінің жүйелі психологиялық талдауын жүргіземіз.

илет-11

. ЖОО-да білім берудің психологиялық теориясы мен практикасы

1.Студенттің тұлғалық және кәсіби өзіндік санасы. «Кәсіби өзін-өзі анықтау» ұғымының мәні. Кәсіби өзін-өзі анықтау дың жүйесі: кәсіби білім, кәсіби сенім, меңгерілетін мамандығына студенттердің практикалық бейімделуі, студенттерді кәсіби бағдарлаудағы даралық пен бағыттылық. Кәсіби қызығушылыққа ынталылық және аудиториядан тыс жұмыстар. Педагогикалық психологияның бір саласы бола тұра кәсіптік білім беру психологиясы кәсіптік білім беру жүйесінде оқыту мен тәрбиелеу психологиялық механизмдерін зерттейді. «Кәсіп» терминімен белгілі бір дайындықты талап ететін және адамның өмір сүруіне қажеті материалдық қамту көзі болып табылатын еңбек іс-әрекетінің түрі. Кәсіпсонымен қатар белгілі бір адамға тән білім, білік, дағдының жүйесі ретінде сипатталады. «Кәсіптік білім беру » ұғымы арнайы білім берумен сәйкестендіріледі және кәсіби-техникалық, орта және жоғары оқу орындарында алынады. Кәсіптік білім беру нақты мамандық бойынша белгілі бір білім мен дағды алуға байланысты. Сондықтан бұл оқу орындар кәсіптік білім берудің жүйесін құрайды. Кәсіптік білім беру ұйымдары мынадай принциптерді басшылыққа алу керек: • кәсіптік білім берудің қазіргі арнайы білімнің әлемдік тенденцияларына сәйкес келу прниципі • кәсіптік білім берудің фундаментализация принциі білі алудың психологиялық процестеріне сәйкес әлем көрінісін (Е.А. Климов), қалыптастыруға байланысты. • кәсітік білім берудің жекелену принципі белгілі бір мамандыққа қатысты кәсіби маңызды сапеаларды қалыптастыру мәселелерін зерттеуді талап етеді.
32. Студенттердің темперамент ерекшеліктерін оқыту үдерісі барысында ескерудің психологиялық ерекшеліктері.В.М. Русаловтың ойынша темпераментті адамның сөйлеу мінез-құлқына, яғни, адамның дауыс ырғағына, сөйлеу қарқындылығына, грамматикалық қате-лердің болуына, жауаптардың жыл-дамдығына, пікірлердің ұзақтылығына, адамдармен әңгімелесу әрекеттеріне байланысты анықтауға болады деген. Жалпы алғанда, әрбір адам белгілі типті жүйке жүйесіне ие өмірде қайөқай темпераментте таза күйінде сирек ұшырасады. Көп жағдайда бір адамның бойында бір темпераменттің белгілері басымдау болғанымен, басқа темпе-раменттің нышандары да кейде қылаң беріп қалуы мүмкін. Темперамент арқылы адамның көзқарасын, таным-түсінігін, наным-сенімін анықтау мүмкін емес. Темперамент тек адамның жеке басының динамикасын ғана сипаттайды.
Холерик Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді.Күйгелектік сондай адамдарға тән.Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді.Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия,белсенділік, құштарлық,инициативтік.Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы,қаталдық,қатаңдық,шамдану,ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі.Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады.Тақтада жауап бергенде , кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады,өте жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге,үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады.Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп-піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.
Флегматик Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы,2-ші сынып оқушысы – флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы – жақсы дос,ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын.
Сангвиник Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді,сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелініне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды. 3-ші сыныпта оқитын сангвиник типінің өкілін алатын болсақ, олар еті тірі, белсенді болып келеді. Сабақ үстінде тынышсыз, жиі алаңдайды, сабақта достарымен көп сөйлеседі. Сыныпта өтіп жатқан барлық жағдайларға мән беріп отырады. Достарының арасында ылғм да сыйлы және оларға көптеген қызық әңгімелер айтады. Осы оқушы жаңа ортаға тез бейімделеді. Егер берілген жұмыс немесе тапсырма жеңіл болса, оқушы оны тез орындайды, ал жұмыс қиын, қытымыр, ұзақ болса, жұмысқа суып кетеді. Егер математика сабағында есеп беріле сала сол оқушы жауабын айтса, және бұл жауабы қате болса, ол арықарай шығарып, дұрыс шешуін іздемейді, келесі жұмысқа көшеді.
Меланхолик Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі. Мысалға мен 4-ші сынып оқушысын алайын. Ол тұйық, ұялшақ және ол ешкімге көрінгісі келмейді. Біреуден қорқып жүрген сияқты. Проблемаларды терең сезініп, көп уайымдайды. Сабақ айтып тұрған кезде қызарып кетеді, сабақты біліп тұрса да сасқалақтап жауап бере алмай қалады. Істегісі келмейтін жұмыспен айналысса, тез шаршап кетеді. Достарына көмектесуді ұнатады. Осындай темпераментти студенттермен сабак барысында калай араласу керек егер сиз мугалим болсаныз деген сурак, ары карай ауызша аитасыздарго)))3.Студенттің тұлғалық және кәсіби өзіндік санасы. «Кәсіби өзін-өзі анықтау» ұғымының мәні. Кәсіби өзін-өзі анықтау дың жүйесі: кәсіби білім, кәсіби сенім, меңгерілетін мамандығына студенттердің практикалық бейімделуі, студенттерді кәсіби бағдарлаудағы даралық пен бағыттылық. Кәсіби қызығушылыққа ынталылық және аудиториядан тыс жұмыстар. Педагогикалық психологияның бір саласы бола тұра кәсіптік білім беру психологиясы кәсіптік білім беру жүйесінде оқыту мен тәрбиелеу психологиялық механизмдерін зерттейді. «Кәсіп» терминімен белгілі бір дайындықты талап ететін және адамның өмір сүруіне қажеті материалдық қамту көзі болып табылатын еңбек іс-әрекетінің түрі. Кәсіпсонымен қатар белгілі бір адамға тән білім, білік, дағдының жүйесі ретінде сипатталады. «Кәсіптік білім беру » ұғымы арнайы білім берумен сәйкестендіріледі және кәсіби-техникалық, орта және жоғары оқу орындарында алынады. Кәсіптік білім беру нақты мамандық бойынша белгілі бір білім мен дағды алуға байланысты. Сондықтан бұл оқу орындар кәсіптік білім берудің жүйесін құрайды. Кәсіптік білім беру ұйымдары мынадай принциптерді басшылыққа алу керек: • кәсіптік білім берудің қазіргі арнайы білімнің әлемдік тенденцияларына сәйкес келу прниципі • кәсіптік білім берудің фундаментализация принциі білі алудың психологиялық процестеріне сәйкес әлем көрінісін (Е.А. Климов), қалыптастыруға байланысты. • кәсітік білім берудің жекелену принципі белгілі бір мамандыққа қатысты кәсіби маңызды сапеаларды қалыптастыру мәселелерін зерттеуді талап етеді.
32. Студенттердің темперамент ерекшеліктерін оқыту үдерісі барысында ескерудің психологиялық ерекшеліктері.В.М. Русаловтың ойынша темпераментті адамның сөйлеу мінез-құлқына, яғни, адамның дауыс ырғағына, сөйлеу қарқындылығына, грамматикалық қате-лердің болуына, жауаптардың жыл-дамдығына, пікірлердің ұзақтылығына, адамдармен әңгімелесу әрекеттеріне байланысты анықтауға болады деген. Жалпы алғанда, әрбір адам белгілі типті жүйке жүйесіне ие өмірде қайөқай темпераментте таза күйінде сирек ұшырасады. Көп жағдайда бір адамның бойында бір темпераменттің белгілері басымдау болғанымен, басқа темпе-раменттің нышандары да кейде қылаң беріп қалуы мүмкін. Темперамент арқылы адамның көзқарасын, таным-түсінігін, наным-сенімін анықтау мүмкін емес. Темперамент тек адамның жеке басының динамикасын ғана сипаттайды.
Холерик Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді.Күйгелектік сондай адамдарға тән.Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді.Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия,белсенділік, құштарлық,инициативтік.Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы,қаталдық,қатаңдық,шамдану,ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі.Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады.Тақтада жауап бергенде , кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады,өте жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге,үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады.Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп-піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.
Флегматик Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы,2-ші сынып оқушысы – флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы – жақсы дос,ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын.
Сангвиник Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді,сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелініне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды. 3-ші сыныпта оқитын сангвиник типінің өкілін алатын болсақ, олар еті тірі, белсенді болып келеді. Сабақ үстінде тынышсыз, жиі алаңдайды, сабақта достарымен көп сөйлеседі. Сыныпта өтіп жатқан барлық жағдайларға мән беріп отырады. Достарының арасында ылғм да сыйлы және оларға көптеген қызық әңгімелер айтады. Осы оқушы жаңа ортаға тез бейімделеді. Егер берілген жұмыс немесе тапсырма жеңіл болса, оқушы оны тез орындайды, ал жұмыс қиын, қытымыр, ұзақ болса, жұмысқа суып кетеді. Егер математика сабағында есеп беріле сала сол оқушы жауабын айтса, және бұл жауабы қате болса, ол арықарай шығарып, дұрыс шешуін іздемейді, келесі жұмысқа көшеді.
Меланхолик Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады. Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі. Мысалға мен 4-ші сынып оқушысын алайын. Ол тұйық, ұялшақ және ол ешкімге көрінгісі келмейді. Біреуден қорқып жүрген сияқты. Проблемаларды терең сезініп, көп уайымдайды. Сабақ айтып тұрған кезде қызарып кетеді, сабақты біліп тұрса да сасқалақтап жауап бере алмай қалады. Істегісі келмейтін жұмыспен айналысса, тез шаршап кетеді. Достарына көмектесуді ұнатады. Осындай темпераментти студенттермен сабак барысында калай араласу керек егер сиз мугалим болсаныз деген сурак, ары карай ауызша аитасыздарго)))

илет-12

1. Қабілет туралы түсінік - тұлғаның қызмет түрлерін атқару тәсілдерін жетік меңгеруінен көрініс табатын, оларды игеру мүмкіндігін шарттастыратын, жемісті нәтижеге қол жеткізу мүмкіндіктерін көрсететін дара - психологиялық ерекшелігі.Қабілет негізінен 2-ге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет деп аталады. Материалды еске тез қалдыра алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады. Іс-әрекеттің және салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің, музыканттың, актердің, спортшының, математика — ғалымның, ақын-жазушының қабілеттерін жатқызуға болады. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қабілеттің үшінші түрі деп практикалық іске қабілеттіліктіайтып жүр. Бұған ұйымдастырушылық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілеттерді жатқызады. Қабілеттердің осы түрлері іс-әрекеттің басты сапаларына орайлас бөлінеді. Адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне де байланысты. Жүйе әрекетінің жеке көріністеріне келуін И.П.Павлов адамға тән жүйке қызметінің үш түрлі типі болады деп тұжырымдады. Егер адамның нерв әрекетінде бірінші сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, оны «өнерлі тип», ал екіншісі сигнал жүйесінің жұмысы басым болса, «ойшіл тип» деп атауды ұйғарды. И.П.Павлов сигнал жүйелерінің әрекеттің кез келген түрінен байқалады және олар өмірінде бір-біріне ауысып, өзгеріп отырады. Бұл өзгеруі тәлім-тәрбиемен байланысты деп көрсеткен. Л.В. Лурияның зерттеулерінде адамның қабілетінің оқу, ойын барысындағы іс-әрекетпен байланысты екенін дәлелдеген.
2. ЖОО білім берудің тиімділігін арттырудың мүмкіншілігі. Қазіргі заманғы психологиялық білім мен оның тәжірибесіне деген қызығушылықтың өсуі жоғары мектептегі психологияны оқытудың әдістемесіне жаңа, әрі тиімді әдістерді енгізуді қажет етіп отыр. Психологияны оқытудың тиімділігі негізінен педагогтың оқу процесін психология ғылымының теориясы мен тәжірибесінің мазмұнына сай ұйымдастыру іскерлігіне байланысты болады.Осыған байланысты психология пәнінің оқытушысы психологияның теориялық сұрақтарымен бірге, студенттерде жоғары мектепте оқу барысында пайда болатын психологиялық мәселелерге қатысты сұрақтарына да жауап бере білуі керек болатыны түсінікті. Себебі, психологияны оқыту әдістемесі студенттердің ерекшеліктерін ескеруі міндетті.Оқыту процесі студенттердің өздері қабылдап алған барлық білім, түсініктердің сана-сезімдеріне қандай әсер ететіндігін түсінуіне негізделген кезде ғана тиімді болады. Оқытушы шеберлігінің бірден бір көрінісі - өз пәнінің мақсаттарын адамның қоршаған ортамен және басқа адамдармен қатынастары тұрғысынан қарастыру, ғылыми пәнді социумның, өнердің, мәдениет пен тұрмыстың мазмұнына үйлестіре алу және студенттердің құндылық бағдарларын нақты оқу мақсаттарына айналдыра алуында екені анық.Қазіргі уақытта оқытудың тиімділігі мәселесі мемлекеттік деңгейдегі аса өзекті мәселеге айналып отыр. Бұлмәселенішешужолдарыныңбірі -студенттердіңтеориялықбілімдіпрактикадаеркінқолданаалатындайдеңгейдеқабылдауынамән беру. Психология ғылымыныңжетістіктерінөмірдіңбарлықсалаларындапайдаланыпжатқанда, білім беру міндеттеріншешугеқолданудыңқажеттілігіанық.

3.Студенттерді оқыту мен тәрбиені ұштастырудың мәні.Оқу мен тәрбие - өзара байланысты екі процесс. Олардың міндеттері әрқилы, дегенмен, бір – бірімен ажырамас ұштасқан күйде бір уақытта қатар жүріп отырады, бірақ ұйымдасу әдістері және формалары тұрғысынан түбегейлі өзгеше.Тәрбиелік іс - әрекет тәрбиешінің жекеленген әрекет аймағы түрінде (өз мақсаттарына, міндеттеріне, мазмұнына ие) немесе оқу процесіне тікелей енген (себебі оқу тәрбиелік сипатқа ие) қалыпта болуы мүмкін. Оқу мен тәрбиенің ортақ белгілері: - тәрбие процесі өз ішіне оқу элементтерін қамтиды: қандай да ережені орындауды талап етуден бұрын оның іске асырылу жолдарын үйрету қажет; - оқу процесі мұғалім мен оқушы арасындағы ықпалдасты іс - әрекеттің ұйымдастырылу формасына сәйкес өтеді. Өз қызметі барысында мұғалім оқушыға тәрбиелік ықпал ажсайды; - оқу және тәрбие процестерінде бірдей әдістер (түсіндіру, қадағалау және т.б.) пайдаланылады. Жалпы педагогикалық процестің аталған екі қызметінің арасындағы принциптік айырмашылық: оқу барысында шәкірт әртүрлі ғылымдар негізін меңгереді, ал тәрбие процесі оқушының тұлғалық сапа – қасиеттерін қалыптастыруға бағышталады.\

13- билет.

1. ЖОО оқытушысының педагогикалық іс –әрекеттегі психологиялық сипаттамасы. Педагогикалық іс –әрекеттің стильдері.

ЖОО-ның оқытушыларының педагогикалық іс-әрекетіндегі кәсіби біліктілігі педагогикалық ситуациялардың анализі негізінде педагогикалық міндеттерді қалыптастыру мен оларды шешудің оптималды әдістерін табу ептілігінен көрінеді. Студенттермен жұмыс барысында педагогпен шешілетін жағдайлардың барлық түрлерін алдын ала сипаттап беру мүмкін емес. Жаңа жағдай туған сайын, өзіндік ерекше және тез өзгеретін шешімдер қабылдауға тура келеді. Сондықтан педагогикалық іс-әрекеттің ең маңызды сипаттамаларының бірі оның шығармашылық сипаты болып табылады.

Педагогикалық қабілеттер құруда және сәйкес педагогикалық іс-әрекетте келесі компоненттерді бөліп көрсетеді: құрылымды (конструктивный), ұйымдастырушылық, коммуникативтік және гностикалық.

Құрылымдық қабілеттер тактикалық мақсаттардың жүзеге асуын қамтамасыз етеді: курсты құрылымдау, жеке бөлімдер үшін нақты мазмұнды таңдау, сабақтарды өткізу формаларын таңдау және т.с.с. жоғарғы мектептегі оқу-тәрбие процесін құру мәселелерін шешу күн сайын әр педагог практикке жүктеледі. Педагогикалық шеберліктің бірнеше компаненттерін бөліп көрсетуге болады (Д.Аллен, К.Раин). мына микрокесте элементтері педагогикалық іс-әрекетті меңгеру деңгейінің көрсеткіштері ретінде қызмет көрсете алады:

1. Оқушыны ынталандыруды түрлендіру (негізінен, оқу материалын монологиялы, бір сарынды мәнерде баяндаудан бас тартудан, оқытушының аудиторияда өзін еркін ұстаудан және т.с.с. көрінуі мүмкін).

2. Қызығушылықты әсерлі бастама арқылы ояту.

3. Сабақ нәтижелерін немесе оның жеке бөліктерін педагогикалық сауатты қорытындылау.

4. Үзілістерді (паузаларды) немесе коммуникацияның вербалды емес құралдарын қолдану (көзқарас, мимика, жест).

5. Жағымды және жағымсыз қосымшалар жүйесін шебер қолдану.

6. Жетекші сұрақтар мен тексеруші сипаттағы сұрақтардың қойылуы.

7. Оқушыны оқу материалын қорытындылауға итермелейтін сұрақтардың қойылуы.

8. Шығармашылық белсенділікті ынталандыру мақсатында дивергентті типтегі (бағыттан тайған) тапсырмаларды қолдану.

9. Студенттердің ақыл-ой жұмысына кірісу дәрежесін, зейінін шоғырландыруын оның әрекет-қылығының сыртқы белгілерінен анықтау.

10. Мысалдар мен иллюстрацияларды қолдану.

11. Қайталау амалын қолдану. Ұйымдастырушылық қабілеттер негізінен тек студенттерді оқыту процесін ұйымдастыру үшін ғана емес, сондай-ақ оқытушының жоғарғы мектепте өзін-өзі ұйымдастыру іс-әрекеті үшін де қызмет етеді. Ұзақ уақыт оларға бағынушылық роль берілген еді: Жоғарғы мектепте мамандарды дайындау жағдайлары дәстүрге сай өзгертілмеді, ал студенттердің оқу іс-әрекетін ұйымдастыруда таңдау уақытпен тексерілген және меңгерілген формалар мен әдістерге жасалды. Айтпақшы, гностикалық және құрылымдыққа қарағанда ұйымдастырушылық қабілеттер жастың ұлғаюымен төмендейтіндігі анықталды.

12. Педагогикалық іс –әрекеттің стильдері.

: оқытудың репродуктивті стилі; шығармашылықпен оқыту стилі; эмоциялық-құндылық негізде оқыту стилі. Оқыту процесіндегі нақты бір әдістердің басымдылығына байланысты оқыту стилі анықталады. Студенттерге белгілі бір көлемде айқын білім беру оқытудың репродуктивті стилінің басты ерекшелігі болып табылады. Бұл стиль бойынша оқытатын педагог материал мазмұнын баяндайды және оның меңгерілу деңгейін тексереді. Репродуктивті оқыту жағдайында сиуденттердің ес процесіне ауырлық көбірек түседі. Ал басқа психикалық процестердің – қабылдаудың, қиялдың, ойлаудың белсенділігі шектеледі.

13. Шығармашылықпен оқыту стилі білім алушының белсенділігін, бастамашылығын өзекті етуге, қолдауға бағытталады. Сонымен қатар бұл стиль студенттердің шығармашылығын дамыту арқылы олардың танымдық іс-әрекетін жетілдіруді көздейді. Бұл стиль бойынша оқытуда білім алушылардың іс-әрекетіне ішінара ізденушілік, ізденушілік, мәселелік және зерттеушілік сипат тән болады.

14. Жоғары мектепте кәсіби дайындау процесінің тиімділігін ең алдымен студенттердің білім меңгеруге мүдделі болуы анықтайды. Ал ,студенттердің білім алуға мүдделі болуына педагогтің оқытуды эмоциялық-құндылық негіздегі стильде ұйымдастырып, жүзеге асыруы алғышарт болады. Оқытудың эмоциялық-құндылық негіздегі стилі студенттер үшін оқу-тәрбие процесінің тұлғалық маңызын арттырады. Бұл стиль білім алушылардың оқу материалын құндылық ретінде қабылдап, оның мағынасын түсінуін қамтамасыз етеді.

Оқыту стильдері: оқытудың репродуктивті стилі; шығармашылықпен оқыту стилі; эмоциялық-құндылық негізде оқыту стилі. Оқыту процесіндегі нақты бір әдістердің басымдылығына байланысты оқыту стилі анықталады. Студенттерге белгілі бір көлемде айқын білім беру оқытудың репродуктивті стилінің басты ерекшелігі болып табылады. Бұл стиль бойынша оқытатын педагог материал мазмұнын баяндайды және оның меңгерілу деңгейін тексереді. Репродуктивті оқыту жағдайында сиуденттердің ес процесіне ауырлық көбірек түседі. Ал басқа психикалық процестердің – қабылдаудың, қиялдың, ойлаудың белсенділігі шектеледі.

Шығармашылықпен оқыту стилі білім алушының белсенділігін, бастамашылығын өзекті етуге, қолдауға бағытталады. Сонымен қатар бұл стиль студенттердің шығармашылығын дамыту арқылы олардың танымдық іс-әрекетін жетілдіруді көздейді. Бұл стиль бойынша оқытуда білім алушылардың іс-әрекетіне ішінара ізденушілік, ізденушілік, мәселелік және зерттеушілік сипат тән болады.

Жоғары мектепте кәсіби дайындау процесінің тиімділігін ең алдымен студенттердің білім меңгеруге мүдделі болуы анықтайды. Ал ,студенттердің білім алуға мүдделі болуына педагогтің оқытуды эмоциялық-құндылық негіздегі стильде ұйымдастырып, жүзеге асыруы алғышарт болады. Оқытудың эмоциялық-құндылық негіздегі стилі студенттер үшін оқу-тәрбие процесінің тұлғалық маңызын арттырады. Бұл стиль білім алушылардың оқу материалын құндылық ретінде қабылдап, оның мағынасын түсінуін қамтамасыз етеді.

2. Студенттердiң iс-әрекетiндегi таным процестерінің даму ерекшеліктері.

Студенттердің танымдық белсенділіктерінің деңгейлеріне тоқталатын болсақ, оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен, тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа деңгей жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен орындалатынымен сипатталады, мұнда оқытушы танымдық тапсырма беріп, оның шешілуін бақылауы немесе студентке шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі деңгейдестудентке белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы көмек болғанда ғана танымдық әрекетін ынталандыруға, белгілі тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.

Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті қалыптастыру мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар төмендегіше сипатталады:

* оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде оқытушы мен студенттің бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель Е.Галант т.б);

* танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б.Есипов, Б.Айтмамбетова, Т.Сабыров, т.б.);

* танымдық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы (Н.Меньшинская, П.Пидкасистый, т.б.);

* оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (М.Құдайқұлов, И.Лернер, Б.Коротяев);

* іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді енгізу арқылы (П.Гальперин, Н.Талызина);

* оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы (Л.Рувинский, А.Қазмағамбетов).

Оқыту үрдісінде студенттің танымдық белсенділігін қалыптастыру үшін білімдер мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.Студенттердің танымдық белсенділігін арттырудың негізгі факторларына олардың өз мүмкіндігін сезінуі, студенттердің өз таңдауымен жұмыс істеуі, оқу үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға оқытушы тарапынан қойылатын талап пен қабілеттедрінің сәйкес болуы; оқытушының өзіндік жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады.К.Ушинский танымдық әрекет мәселесіне мән беріп, «өз бетінше жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы» деп есептеді. Ол педагогикалық ғылымда алғаш рет студенттердің өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасаған. Өзіндік жұмыстың студенттердің танымдық іс-әрекетін қалыптастырудағы, дамытудағы орны ерекше. Өзіндік жұмыс арқылы студенттер сыныпта алған білімдерін сынақ-тәжірибеден өткізіп, барлығын жинақтап, қорытындылап, тұжырым жасайды. Өзіндік жұмыстың студенттердің оқып-тоқуындағы жалпы маңыздылығы мынада:

* өзіндік жұмыс студенттердің шығармашылық ой-пікірлерін және зерттеу жұмыс тарының негізін бекітуін қамтамасыз етеді;

* сыныпта алған білімдерін толығырақ тереңдетумен бірге теория жағынан берілген әдіс-құралдар мен материалдарды оқып-талдау қабілеттілігін қалыптастырады;

* студенттердің белсенділік, шығармашылық бағытта ой-өрісінің дамуын бақылауға мүмкіндік береді;

* студенттердің қарастыратын (материалға) тақырыпқа байланыстыжеке ой-пікірлері мен зерттеулерін айқындап жетілдіреді.

Сонымен өзіндік жұмыстың негізгі мақсаты – студенттердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, оқуға, болашақ мамандықтарына деген құлшынысын арттыру, шығармашылық біліктілігі мен қызығуын дамыту болып табылады екен

3. Студенттік жастың психологиялық сипаттамасы.

«Студент» термині латын сөзінен шыққан, орыс тіліне аударғанда ізденуші, білімді меңгеруші дегенді білдіреді.

Студент белгілі бір жастағы адам және тұлға ретінде үш жағынан сипатталады:

1) психологиялық, психологиялық процестердің күйлердің және тұлға сапаларының бірлігі. Психологиялық жақтағы бастысы- психологиялық қасиеттер (бағыттылық, темперамент, мінез, қабілеттер)

2) әлеуметтік, мұнда қоғамдық қарым-қатынастар, сапаларда көрінеді.

3) биологиялық, оған жүйке жүйесінің түрі, анализаторлар құрылымы, шартсыз рефлекстер, инстинкттер, денелік күштер, тері түсі, көз, бой және т.б. кіреді.

Студенттік жас, адамның басты әлеуметтік потенциялын дамыту үшін сензитивті кезең ретінде

Б.Г.Ананьевтың тұжырымдауынша адамның негізгі социогенді потенциясы дамуы сенситивті кезең болып табылады. Жоғары білім адам психиткасына, оның тұлғасының дамуына мол әсер етеді. ЖОО оқыту уақытында студенттердің психикасының барлық деңгейлерінің дамуы жүреді. Ол адамның ақыл-ойының бағытын анықтайды, яғни ақыл-ой бағытын қалыптастырады, ол тұлғаның кәсіби бағыттылығын сипатталады. ЖОО сәтті оқу үшін жалпы интеллектуалды дамуының жоғары деңгейін, соның ішінде қабылдау, ес, ойлау, зейін, танымдық қызығушылық және т.б. жоғары деңгейін талап етеді. Олар төмен деңгейде болатын болса, онда жоғары мотивация немесе жоғары қабілеттілік, орнықтылық, ұқыптылық есебінен компенсациясы мүмкін.

Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-ден 25-ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас кезеңдерінің қатарында бастапқы буын болып табылады.Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы. Бұл әлеуметтік-кәсіби категория ХІ–ХІІ ғғ. алғашқы университеттер пайда болғаннан бері тарихи құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасқандығымен сипатталады, бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының, студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады.

Әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен салыстырғанда білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық және мотивациясының жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Сонымен бірге студенттік шақ – әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретінде қатынастарының неігізінде жатыр.

Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не білесің деп сұрасаң, онда әрбір адам өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды, мыс: «Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақ көңілмін» деген сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де де өз тұлғамыздың танығымыз және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі туады.

билет

1.Студенттер тобы арасындағы шиеленісті жағдайларды шешу стратегиясы, шиеліністі жағдайларды талдау. әлеуметтік шиеленістердің жалпы объективтік себептерін қарастардық. Қоғам өмірінде кездесетін шиеленісті, даулы жағдайлар тек объективті себептерге ғана байланысты емес. Кей жағдайда адамдар арсындағы дау-жанжалдар сол адамадарға байланысты субъективтік себептерден де болады. Яғни адамдардың мінез-құлық ерекшелітері, көңіл – күйлері, талғамдары, т.с.с байланысты. Батыс әлеуметтанушыылары шиеленістердің көпшілігі адамдар санасына байланысты туындайды деген пікірде. Жеке адамдардың, топтардың, топтардың арасындағы қақтығусылар ақпараттың жетіспеуі мен сапасыздығынан, қарым-қатынас жасаудағы қиындақтардан да болады. Адамзат қоғамында шиеленістердің сан алуан түрлері кездеседі. Сол себепті бұл құбылысты түрліше жіктеу бар. Мәселен, Р. ДАрендорф шиеленістерді жіктеуде әлеуметтік қауымдастықтың көлемі мен субъектілердің әлеуметтік рөлдерін негіз етіп алады. Бұл критерийлер бойынша автор шиеліністерді жанұядағы ұрыс-таластан бастап әлемдік көлемдегі саяси шиеленістерге дейінгі 15-ке жуық түрлерін атап көрсетеді.

Ю. Запрудский деген автор төмендегідей жіктеуді ұсынады:

1.шиеленістердің себептеріне қарай:

а)объективті себептерден пайда болатын шиеленіс

б) субъективті себептерден пайда болатын шиеленіс

2. Қайшылықтардың сипатына қарай:

а)Антогонистік

б) Антогонистік емес

3.Уақытына қарай:

а)Ұзақ мерзімге созылатын шиеленістер

б) Қысқа мерзімді шиеленістер

4.Қоғамдағы ықпалына қарай.

а) нәтижелі шиеленістер

б) нәтижесіз шиеленістер

Автордың шиеленістерді осылайша топтастыруы жан-жақты болғанымен, оның бұл жіктеуі күрделі және икемсіз екенін айтқанымыз жөн.

Бірқатар әдебиеттерде бұл қоғамдық құбылысты субъектілеріне қарай жіктеу ұсынылады:

Жеке адамның өзімен өзінің келіспеуі. Яғни, бұл адамның психологиялық көңіл күйі. Мұндай адамның белгілі бір рөлді атқарудағы қинылуынан, сол сияқты басқа біреуге шамадан тыс тәуелді болуынан келіп шығады. Адамның мұндай көңіл-күйде болуы басқаларға да әсерін туғызады. өйткені кейде жекелеген адамдар өз бастарындағы қиындықтың себебін басқалардан себебін басқалардан деп түсінуі кездеседі.

Жеке тұлғалар арасындағы шиеленістер екі немесе одан да көп адамдар арасында болады. Мұндай шиеленістер өмірде жиі кездеседі.

Топаралық шиеленістер – мүдделері қарама-қарсы әлеуметтік топтар арасында орын алады.

Сыртқы ортамен шиеленіс белгілі бір топты құрайтын индивидтерге сырттан қысым жасалатын кезде пайда болады.

Яғни, жоғары жақтан берілетін бұйрықтар, қабылданған ережелр әлгі топтың мүдделірене қарама-қайшы болатын жағдайдағы шиеленіс. Мұндай жағдайда топ адамдары әлгі бұйрықтар мен ережелерді қолдайтын институттармен шиеленіске түседі.

Қазір көбінде шиеленістерді дер кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар. 1. Шиеленісті мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасап, ортақ келісімге келуге тырысады. 2. Зорлық негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.
2. ЖОО психологиялық қызмет. Психологиялық қызмет әлеуметтік ортаның барлық салаларында кеңінен тарап келе жатыр. Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету ХVIII ғасырда кезінде Батыс Еуропа елдерінде аяқ ала бастады. ХIХ ғасырда психологиялық зерттеулерге қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкердің психофизиологиялық ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер тәжірибесін зерттеп жүйеге келтірген ғалымдар З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо, Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников.Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді және оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте, бұрынғы кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар М.Р.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух, Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Рмисая т.б. ғалымдар жасады.Олардың еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі, мектептегі психологиялық қызметтің мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері анықталған. С.Х.Бектенғалиева, Н.Қ.Ядгарова «Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру», жақында жарық көрген әдістемелік құралдар Л.К.Көмекбаеваның «Психологиялық қызметті ұйымдастыру», Т.Р.Нұрмұхамбетова «Тәжірибелік психология», Сұлтанова Ғ.Т. «Мектеп психологының жұмыс кітабы» әдістемелік көмекші құрал ретінде кітабы осы оқулықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.