Санитарлы ағартуда әңгімелесу

Әңгімелесу – ақпарат алмасумен жүретін тірі ағзалардың өзара әрекет жасауының тәсілі. Санитарлы әңгімелесу (health communication) адамның ақпараттануы және дәлелденуінің техникасы және шеберлігі, денсаулық үшін маңызды сұрақтар туралы ұйымдар мен институттар ретінде анықтайды. Адамдардың әңгімелесуінің нәтижесі олардың бір-біріне өзара әсері болып табылады.

Әңгімелесудің құрамына және мақсатына сәйкес оның түрлерін ажыратады:

· қызметтің заттары және өнімдерімен алмасу мақсаты бар материальды әңгімелесу;

· білімді (оқытуды) беру үшін жүзеге асырылатын когнитивті әңгімелесу;

· кондиционды әңгімелесу – психикалық немесе физикалық жағдаймен алмасу (сенімділік пен оптимизге достық қол алысумен қолдау және т.б.);

· мотивациялық әңгімелесу – қажеттіліктермен, мақсаттармен, қызығушылықтармен алмасу, жеке адамның қасиеті мен сапасының өзгеруі (тәрбиелеу);

· қызметтік әңгімелесу - әрекеттермен, операциялармен, іскерлікпен, дағдылармен алмасу (мысалы, гигиеналық манипуляцияларға оқыту үрдісінде);

Санитарлы-ағарту қызметі негізінен мотивациялық, когнитивті және қызметтік әңгімелесуден тұрады, орта ретінде және қолдау үшін материальды және кондиционды әңгімелесу қолданылады.

Әңгімелесу үшін әр түрлі құралдар мен тәсілдер қолданылады – берілетін ақпараттың кодталу, берілу, өңделу және мағынасын ашу тәсілдері. Санитарлы-ағарту жұмысында әңгімелесудің барлық мүмкін варианттары қолданылады, олар қолданылатын құралдары мен тәсілдеріне байланысты шартты түрде бөлінеді:

· тірі ағзаға тән табиғи мүшелер (дене, сөйлеу) көмегімен жүзеге асырылатын тікелей әңгімелесу, - табиғи және мәдени текті заттар арқылы жанама әңгімелесу;

· ауызша емес әңгімелесу, тікелей сенсорлы немесе дене қатынастары (тактильді, көру, есту, иіс сезу), мимика, ым, пантомимика қолданылады,-және сөйлеу арқылы ауызша әңгімелесу;

· бір-бірінің әрекеттеріне әсер ететін және көретін адамдардың жеке қатынастарын көрсететін тікелей әңгімелесу, - аралық адам арқылы жүзеге асырылатын жанама әңгімелесу (мысалы, жаппай ақпарат құралдары арқылы).

Науқаспен әңгімелесудің негізгі алдын-алу мақсатына – оның өмір салтын жақсартуға - жетуді қалайтын дәрігер мен оның ассистенті өзінде коммуникативті дағдыларды жаттықтыруы қажет:

· таныс емес адамдармен қатынасқа түсу шеберлігі;

· дауды алдын-алу және пайда болған қызу жағдайды дер кезінде шешу;

· серіктеске түсінікті және дұрыс қабылданатындай өзін ұстау;

· серіктеске өз сезімдері мен қызығушылығын білдіруге мүмкіндік беру;

· жеке дамуы үшін әңгімелесуден көп пайда ала білу (әңгімелесу дағдыларының дамуына кері байланыс әсер етеді - басқаның әрекетіне бір серіктестің реакциясы туралы ақпаратты алуға мүмкіндік беретін техника және тәсілдер, «өзіне жанынан қарау» және әңгімелесу техникасына дұрыстау енгізу).

Психологтар әңгімелесу техникасына маңызды орын береді. Әңгімелесудің мақсаттарына жету үшін қатынасқа икемдену, әңгімелесудің әрбір сатысын өткізу үшін тәсілдерді нақты таңдау өте маңызды.

Әңгімелесудің басында бет-әлпеті, дене тұрысы, бірінші сөздерді таңдау, интонация, ым маңызды роль атқарады, олар науқасты тартады және берілген ақпаратты қабылдауға икемдейді (серіктестер арасында жақын қашықтық, күлкісі, бетпе-бет орналасу және т.б.), немесе оны алшақтатады (үлкен дистанция, беттің теріс ниетті түрі, жанына қарау және т.б.).

Лекторға тыңдаушылардың, біздің жағдайымызда – дәрігерге науқастың сенім деңгейін жоғарылататын негізгі факторлар келтірілген:

· дәрігердің жоғары беделі туралы ақпараттануы (таныстардың оң пікірлері, кәсіби қызметінің ұзақ табысты тәжірибесі, дәрігерлік мамандығы, ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы және т.б.);

· лектордың кәсіби қасиеттері (ғылымилық, ұсынылған ақпараттың дәлдігі және логикалылығы, лектордың бағытының анықтығы);

· аудиториямен кездесуге және кездесудің мазмұнына лектордың қызығушылық, «жеке» қатынасы;

· аудиторияға лектордың тілектес қатынасы (шын күлкісі, аудиторияның алдында толық бойда тұру);

· лектордың өз ирониясы (стоматологиялық тақырып стоматологтар үшін маңызды болғанмен, ол санитарлы-ағарту тақырыптарының ресми тізімінде тек 26-шы орын алады, әрқашан объективті аудиторияның ең бірінші проблемасы болып табылмайды);

· аудиторияның пікіріне құрмет, оның пікірін тыңдауға және талқылауға дайындығы.

Санитарлы-ағарту жұмысы үрдісінде дәрігер науқастан көп білетін және істей алатын адам ретінде шығады, бірақ бұл артықшылық тек қана стоматологияға қатысты екенін ұмытпау қажет, сондықтан дәрігердің тәрбиешілік сарынға құқығы жоқ. Тәрбиелік әсерге сенетін дәрігер науқастың адамгершілігіне кудік тудыруға, оны білімсіздігіне, ақылсыздығына, міндетті еместігіне, таза еместігіне, икемсіздігіне және т.б. кінәлауға құқығы жоқ, өйткені сондай түрдегі кез келген ым науқасты басқа қорғанышқа кетуге мәжбүр етеді және одан әрі қатынасты мүмкін емес қылады. Дәрігердің жауап сөздері терістеуден басталмауы қажет («Жоқ, әңгіме щетканың сапасында емес!»), бірақ науқастың кейбір дәлелдерімен келісумен («Иә, Сіз шынында да жақсы щетканы таңдадыңыз, бірақ...»). Ересек науқастар көбінесе жеке артықшылығын анық көрсететін дәрігерді нашар қабылдайды, сондықтан әңгімелесуді «Мен Сізге үйретемін, қалай қажет...» сияқты фразадан бастамаған жақсы, бірақ науқасты ұсынылған тезистерге жайлап әкелу («Көрейік, тістің бұл проблемалық беткейлеріне щетканың енуін қалай жақсартуға болады...»). Сауатты, адам құрметіне лайықты ретінде ересек науқастың имиджін бұзбау үшін дәрігердің кез келген пікірі білмеуге ұят, элементарлы түрде емес, науқас әрине білген, бірақ ұмытып қалған немесе өзіне маңызды деп ойламаған немесе арнайы түрде келтірілуі қажет.

Әңгімелесудің өнімділігі үшін оның соңын ұйымдастыру техникасын ойластыру маңызды, ол әңгімелесудің нәтижелілігін (алынған ақпараттың сақталуы және қолданылуы) және оның жалғасуының перспективаларын анықтайды. Әңгіменің соңында тезисте негізгі келіскендікті қайталау, келесі кездесудің нақты мерзімін және оның мазмұнын белгілеу («Көреміз, бәрі Сізде ойдағыдай шығады ма, жаңа ережелер бойынша щеткамен тазарту жағдайында қызылиек қандай болады, флоссинг туралы Сіздің түсінігіңізді анықтаймыз, сондықтан өзіңізбен бірге жіп ала келіңіз...») пайдалы.

Тәрбиелеу - әңгімелесу нұсқаларының бірі, оның үрдісінде сыртқы және ішкі факторлар әсерінен жеке адамның қасиеттері, соның ішінде – оның мотивациясы және әлеуметтік мінез-құлқы өзгереді.

Тәрбиелеу, соның ішінде санитарлы, нысана және құралдар ретінде жеке адамның әр түрлі құрамдарын қолданады. Жаңа ақпаратты (оқыту) енгізу жеке адамның когнитивті ортасына әсер етеді – білімі мен іскерлігі жүйесі, ол қазіргі заманғы адам қажеттіліктерінің иерархиясын анықтайды, сондықтан жеке адамды қатты өзгертуге қабілетті. Жеке адамның эмоциональды сферасына тәрбиелік әсер қоздырылған, аффективті жағдай басқа психологиялық әсерлердің қабылдануын жеңілдету (немесе қиындату) (сондықтан мысалы дәрігердің дәлелді сөзі бейтарап және «зеріктіретін» болмауы қажет, бірақ эмоциональды түрге ие болуы керек) үшін етіледі. Мінез-құлық әдістері тікелей қылықтарға тіреледі: науқасқа «жақсы» және «жаман» қылық жасауға мүмкіндік береді (немесе жасалғандарды талдайды), олардан пайда немесе зиянды сезінуге және ұғынуға мүмкіншілік береді, бұл қылықтарға сәйкес оң немесе теріс қосымша күштер ұйымдастырады (мысалы, науқасқа айнада немесе видеокамера көмегімен оның ауыз қуысының сау және зақымдалған тіндерін және жағдайдың көрінетін себептерін көрсетеді), осылайша жеке адамды өзгертеді.

Тұрғындарды стоматологиялық ауруларды алдын-алудың мүмкіншіліктерімен таныстыру мақсатында бұқаралық ақпарат заттары ең жақсы мамандарды тартады – ғылыми кеңінен таралған мақалалар, үнпарақтар, плакаттар, жаднамалар, жарнамалық роликтерге сценарийлер және т.б. Бұл тәрбиелік заттардың құндылықтарына олардың тәжірибелік шектелмеген аудиторияға ұзақ әсері, кемшілігіне – кері байланыстың болмауы.

Өзін-өзі дәлелдеу (өзін-өзі тәрбиелеу) сыртқы тәрбиелеуге альтернатива болып табылады, өйткені мінез-құлқы өзгеруге жататын адамның ынтасы бойынша жүреді және негізінен оның жеке күштерімен орындалады. Егер мінез-құлықты өзгертуге дәлелдеу қалыптасқан, бірақ өзгерістерді іске асыруға өте мықты әдет кедергі жасайды (мысалы, тіс жегісінен зардап шегетін қыз көмірсулардың зиянын түсінеді, бірақ арасында тамақтану мен тәттісіз өмір сүре алмайды). Психологтар көне әдеттерді өзіндік күшпен жеңудің екі нұсқасын ұсынады – позитивті ойлау және мінез-құлықтық өзін-өзі бақылау.

Позитивті ойлау келесі тезиске негізделеді: «Сен оны жасай аласың, егер жасай аламын деп ойласаң». Мақсатқа жету үшін – мінез-құлықты өзгерту - өз жетістікке сенімді қалыптастыру және оған жігерлі жету қажет. Бірақ мұндай тәсіл тек қатты адамдар үшін жақсы, ал зиянды әдеттермен зардап шегетін адамдар арасында ондай аз.

Мінез-құлықтық өзін-өзі бақылау – маңызды орын сыртқы ынталарға берілетін өзін-өзі тәрбиелеудің түрі, бірақ бұл кезде мінез-құлықтың өзгеруі және көмекшілерді тарту адамның өз тілегі, оның ішкі дәлелдеуінің ынтасы бойынша жүреді. Бұл бағдарламаның негізгі қозғаушысы күш жігер, адамның өз күштері мен нәтижелеріне қанағаттану сезіміне, аяқталу сезіміне, ішкі сезім тыныштығы жағдайына талабы.

Мінез-құлықтық өзін-өзі бақылаудың бірінші сатысы өзін-өзі зерттеуге негізделеді: адам бастапқы жағдайды бағалау үшін өзіне үңіліп қарау қажет. Шартты рефлекстердң тізбектерін анықтау және үзу үшін жағымсыз мінез-құлық қандай факторлармен байланысты (мысалы, тәттіні жеу әдеті телебағдарлама қарауға байланысты) екенін талдау пайдалы. Мінез-құлықтың сандық сипаттамаларын талдау (мысалы, тәттіні қабылдау уақыты, мөлшері және сапасына қатысты күнделікті жазбалар) адамға оның мінез-құлқы шын мәнінде қаншалықты нашар немесе жақсы екенін анықтап қарауға, бастапқы көзқарастарды анықтауға, өлшеулі мақсаттарды белгілеуге және сандық өрлеуге жоспарлауға (мысалы, тәттінің мөлшерін және қабылдау санын тілекті қысқарту кестесін құрастыру) көмектеседі. Мұндай талдау жиі адамды таң қалдыратын ақпарат береді, оның көзінің ашылуына, ұғынуына әкеледі, сондықтан кейде мінез-құлықтың өзгеруіне жеткілікті мықты ынта болып саналады.

Екінші сатыда айналадағыны жоспарлаумен айналысады. Байланыс теориясына сәйкес зиянды әдетті жіберетін шартты-рефлекторлы триггерлерден кету маңызды (тәттілерді жемеу үшін тәттілер бар ваза тұрған журналды столдың қасындағы креслаға теледидар алдында отырмау), өз салт жоралары арасында жаңа мінез-құлық үшін жаңа тіректерді таңдау (таңертеңгі аста шайға тәттіні «байлау», одан кейін тістерді тазарту қажет). Серіктестерді, яғни өзін тәрбиелеу жоспары туралы болатын (тамаша нұсқада – осы жоспар бойынша жұмыс жасайтын) және мінез-құлықта өзгерістерді бақылай алатын адамдарды табу маңызды.

Үшінші саты – ішкі және сыртқы мадақтау мен жаза көмегімен мінез-құлық бақылауының бағдарларлануы. Бағдарлама жетістіктің нақты перспективалары бар қолдан келетін тапсырмалардан (бірақ біртіндеп күрделенетін) және жоғары жеке маңызы бар ынталардан құралуы қажет. Өзін-өзі бақылаудың манипулятивті жағдайлары жақсы жұмыс жасайды («егер телехикая кезінде тәтті жесем, онда ұйықтар алдында детектив оқымаймын» немесе «егер кешкілік тәттіден бас тартсам, онда ертең өзіме қалың журнал сатып алуға рұқсат беремін»). Жоғарыдағы ішкі ынталардан ең жемістісі қанағаттану, сатының аяқталуы, өзіне мақтаныш сезімі болып табылады. Пайданы адам өз еркімен мақұлдау мен қолдауға үмітте өзін душар ететін ішкі бақылау әкеледі: серіктеске жеке өрлеу графигін көрсету, жаңа мінез-құлық арқасында болып жатқан оң өзгерістер туралы хабарлау. Адам дайындалған жағдайларда өзі жасаған мүсіннен жаңа шынайы бейнеге ұмтыла отырып өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жүзеге асырады.

Үйрету және оқыту - әңгімелесу нұсқасы, оның барысында адамдар мінез-құлықтың келесі дәлелденуі мен мотивациялық ортаның жаңаруы және кеңеюі үшін қажет білімдерімен, іскерлігімен және дағдыларымен алмасады. Бұл үрдісте екі жағын ажыратады: а) үйрету («үйрену» сөзінен) – адаммен иеленген білім және іскерліктің үрдісі мен нәтижесі және б) оқыту – оқытушының кәсіби қызметі, ал санитарлы-ағарту жобаларында – дәрігердің. Үйрету мінез-құлық түрлерінің бірі болып табылғандықтан, оның жетістігі оқушы жеке тұлғасының реттегіш құрамдарына, сонымен қатар оның бастапқы дәлелдеуінің сапасына байланысты, ал ынталардың (білімдердің) «қамтамасыз етуші» ролі сыртқы әлемге, соның ішінде – ата-аналарға, мұғалімге, дәрігерген беріледі.

Үйрету, егер оның мақсаттары науқастың өз дәлелденуіне сәйкес келсе, табысты болуы мүмкін. Адамдар өздері жеке маңызды ретінде анықтайтын проблемаларды ғана шешу үшін білім алатын бағдарламаларға өз еркімен тартылады, адамның «өзіне» әрекет ететін бұл үйретуі күштеп үйретуге қарағанда біршама тиімді. Сондықтан дәрігердің міндеті санитарлы ақпаратты және оны беру заттарын дайындау ғана емес, сонымен қатар үйрету үрдісінде науқастың психологиялық қолдауын ұйымдастыру болып табылады: оны үнемі дәлелдеу, ынталандыру қажет.

Үйрету үшін кең таралған стимул сыртқы және ішкі бағалаулар болып табылады. Бағалауға үйретудің объективті нәтижелері жатады, яғни эталоны бар науқастың білім мен іскерлігін салыстыру («Сізде бүгін де тістеріңізде қақ бар. Бұл нашар»). Дегенмен ең әсерлі, дамитын сыртқы стимул жаңа материалды қабылдауға адамның қосқан үлесі, жетістіктер мақсатына жетудің жеке динамикасы болып табылады («Бүгін тістердің тілдік беткейлері алдыңғыға қарағанда жақсы тазаланған…»). Мадақтау мен жазалау қатынасы біртіндеп жеке адамның сәйкес мінез-құлқын қалыптастырады: жағымсыз бағалаудың басым болуы адамды жағымсыз жағдайлардан бас тартуға мәжбүр етеді (науқас дәрігерге енді келмейді және тістерін тіпті тазаламайды), мадақтаутың басым болуы жетістікке жетуге адамды қызықтырады (мейірімді дәрігерге эмоциональды «үйренеді» және өзінің дағдыларын жетілдіре отыра әрқашан мадақтауға лайық болуға тырысады). Стимул ретінде ішкі бағалаудың маңызы жас келе өзгереді және жеке болып табылады. Табысты үйрету үшін ең жақсы жағдай оқушының мұғалімге жоғары сенімі және қорқыныштың төмен деңгейі болып табылады (қорқыныш кейде үйретуді ынталандырады, бірақ жиі оған реніш пен ашуланудың қоршаушы сезімдерін тудыра отырып кедергі жасайды).

Үйретудің бірнеше түрлерін ажыратады, олар арқылы адамның өмір салты қалыптасады, соның ішінде оның мінез-құлқының санитарлы аспектілері.

1. Импритинг: туа пайда болған инстинктердің жіберілуі (бір жастағы бала тіс сықпасын тағам сияқты жұтады).

2. Шартты-рефлекторлы үйрету: стимулдарға шартты реакциялар ретінде мінез-құлықтың жаңа түрлерін енгізу. Жетістік үшін бұл оқытудың алдында адамның мінез-құлқында шартты реакцияның барлық элементтері болуы, ал стимулдар оны қабылдаудың мүмкіншіліктеріне адекватты болуы қажет. Оқыту үшін қолданылатын стимулдар басынан адамның қажеттіліктерімен байланысы болмуы мүмкін, бірақ бірте-бірте бұл байланысты көп ретті қайталаулар арқасында иемденеді (екі жастағы бала күннен күнге тісті тазалауға ата-анасының қолдауымен, аузына щетканы салуға және тістер бойымен жүргізуге үйренеді).

3. Оперантты үйрету: сынамалар мен қателіктер жолымен білімді, іскерлікті және дағдыларды иемдену. Стимулдың әрекетіне жауап ретінде шартсыз және шартты-рефлекторлы реакциялар белсендіріледі; адам олардың әрқайсысының стимулына жауап қайтаруға тырысады, олардың ішінде ең күштісін таңдайды – тәжірибеде реакцияның сәйкес тәсілін бекітеді (тіс щеткасын бірінші рет алған бала тазалау қимылдарының әр түрлі варианттарын ойлап табады және оған ыңғайсыздық жасамайтын түрін таңдайды).

4. Викарлы үйрету: адам басқа адамдардың әрекеттерін бақылайды, оны ұғынады, жаңа білім, іскерлік және дағдылар алады (науқас мүсінде немесе ауыз қуысында науқас жақ мүсіндерінде көрсеткен щетканың қимылдарын қайталайды).

5. Вербальды үйрету: адам ақпаратты берудің тілдік түрлері көмегімен, ата-ана, мұғалім, дәрігер көмегімен (мысалы, ауыз қуысы гигиенасының құралдары туралы әңгімелесуде), сонымен қатар өздігінен (кітапша оқығанда) жаңа тәжірибе алады.

Импритинг, шартты-рефлекторлы және оперантты үйрету ең қарапайым болып табылады, осы тәсілдермен бала туғаннан 4-5 жасқа дейін жаңа білім және іскерлік алады. Осылайша жақ-бет аймағының қызметтері, тағамдық әдеттері, элементарлы гигиеналық дағдылар қалыптасады. Кейін үйретудің жоғарғы, ұғынылған түрлері – санитарлы-ағарту жобаларының негізі болып табылатын викарлы және вербальды қол жетерлік болады. Жеке ұғынылған үйрету 7-8 жастан кейін мүмкін болады.

Үйрету және оқыту бірнеше механизмдер көмегімен жүзеге асырылады:

· дағдылар мен іскерлікті алу үрдісінде

· ассоциация қалыптастыру, яғни тәжірибенің бөлек білімдері мен бөліктері арасында байланыс орнату;

· түсініктің қалыптасу үрдісінде

· инсайт, -таныс жағдайда жаңа бір нәрсенің (бала интеллектісінің дамуы үшін базалық механизм);

· шығармашылық - дайын үлгісісіз жаңа білім мен іскерлікті жасау.

Л.Фестингердің когнитивті диссонанс теориясына сәйкес тұтас әлемде және әрбір адамда бар білім жүйесі келісуге тырысады. Жүйеде жаңа білім пайда болған кезде дисбаланс пайда болады, оны жою қажет. Адам тепе-теңдікті орнатуға ұмтыла, жаңа фактілерді жіктеуге, бар фактілермен олардың өзара қатынасын анықтауға тырысады, келесі тәсілдердің бірін жасайды:

1) жаңа фактілерге қарсы болмайтындай, жүйенің бұрынғы элементтерін өзгерту, (бұрынғы көзқарастарды қайта қарау, жаңа мәліметтердің пайдасына әдеттегі түсініктерден бас тарту);

2) жаңа деңгейде тепе-теңдікке жету үшін қарсы болған жүйеге қосымша элементтерді қосу және іздеу (алынған мәліметтерді мұқият талдау, түсініктер мен жаңа ақпарат іздеу);

3) ақпараттың бұрынғы жүйесімен сәйкес келмейтін жаңа білімнің маңыздылығын төмендету (келіп түскен ақпаратты назарға лайықты емес сандырақ ретінде көз алдынан алып тастау).

Демек, дәрігермен ұсынылған медициналық ақпарат науқас үшін революциялық болмауы қажет, бірақ ол жартылай таныс, қызықты, өзіне маңызды болуы қажет – яғни, науқастың қажеттілік деңгейіне және оның сау мінез-құлықты қалыптастыру баспалдағында орналасуына сәйкес келетін. Сондықтан санитарлы жобаның алдын-ала дайындығына сұрастыру немесе анкеталау көмегімен науқастың (аудиторияның) білімінің, іскерлігінің, интеллуктуальды және физикалық қабілеттіліктерінің бастапқы деңгейін анықтау кіреді. Науқаста қызығушылық тудыруға қабілетті ақпараттың кейбір жалпы белгілері белгілі:

· жаңалығы;

· парадоксальдылық;

· бұрын белгілі фактілермен үйлесушілігі;

· білдіртпей айту, ым, алғы шарттардың болуы, олардан адам дербес қорытындыларды жеңіл жасай алады.

Дәрігер орташа статистикалық тыңдаушылар №2 шешімнің еңбегін өзіне алады деп ойлай алмайды, сондықтан жаңа санитарлы ақпараттың нақты құрылымы, дәлелді аргументациясы және логикалық аяқталған болуы керек. Санитарлы-ағарту жобалары вертикальды немесе горизонтальды принцип бойынша құрылады. Вертикальды құру кезінде жобаның негізі бір ауру (мысалы, тіс жегісі) болып табылады, ақпаратты бөлімінде оның көптеген қауіп-қатер факторлары (бактериальды жұғу жолдары, тіс қағының маңызы, тамақтану ережелерінің бұзылу нәтижелері және т.б.) талқыланады. Горизонтальды санитарлы жобалардың негіз ретінде көптеген патологиялық өзгерістермен (ауыз қуысы жұмсақ тіндері мен периодонттың патологиясы, тістердің дисколорозы, галитоз, соматикалық проблемалар) байланысты бір қауіп-қатер факторы (мысалы, темекі тарту) болады. Мінез-құлықты өзгерту бойынша кез келген санитарлы-ағарту ұсынысының түсінікті құрылымы болуы қажет (сур.2.4).

Санитарлы оқыту әр түрлі ұйымдастырушы тәсілдермен орындалуы мүмкін.

Тікелей (белсенді) деп дәрігер науқастарға өзі әсер ететін, белсенді қатысатын оқытуды атайды. Оқытудың бұл тәсілі дәрігер беделге лайық, науқастарда сенім тудырады және оған еліктеу тілегі жағдайында ғана тиімді болуы мүмкін. Қағаз немесе техникалық құрылғылар көмегімен жүзеге асатын жанама (белсенді емес) оқыту кезінде үрдісті объективизациялау мүмкіншілігі пайда болады, оның ақпараттық сыйымдылығы және тартымдылығы жоғарылайды, бірақ дәрігер (мұғалім) мұнда тек ұйымдастырушы ролін атқарады.

Сур. 2.4. Тіке санитарлы жобаның құрылымы.

Оқыту біржақты немесе екіжақты тәсілдермен жүзеге асырылуы мүмкін. Баяндау материалдың тек мазмұндалуын немесе оның көрсетілуін жорамалдайды, яғни дәріскердің біржақты белсенділігі. Әңгімелесу диалогқа немесе полилогқа дәрігердің және науқастың, мұғалімнің және оқушының тартылуы кезінде өтеді, әрқайсысының жеке үлесі кезінде жалпы қорытындыларды өндіру. Осылайша әңгімелесу, сұрастыру, семинар, талқылау өтеді. Әңгімелесу әрбір жақтың психикалық белсенділігін жоғарылатады, бұл материалдың жақсы меңгеруіне септігін тигізеді, бірақ дәрігердің де, аудиторияның да жақсы ақпараттық дайындығын талап етеді. Әңгімелесу қатаң психологиялық бақылау жағдайында ғана табысты болуы мүмкін.

Оқытудың фронтальды ұйымдастырылуы кезінде дәрігер бір уақытта бір ақпаратты қабылдайтын үлкен аудиториямен жұмыс жасайды. Бұл түрі экономды, өйткені дәрігер уақытының аз шығынын талап етеді, сондықтан қысқа уақытта ақпараттың көп мөлшерін беру қажет болған жағдайда жетістікпен қолданылады. Дегенмен фронтальды оқытудың оқытушы тиімділігі тыңдаушылардың ақылы аз ғана қатысатындығымен шектеледі: олардың ойлауы мен есте сақтауы белсенді емес жағдайда қалады. Оқытудың жеке тәсілдері қымбатырақ түседі, бірақ келесі дәрігерлік бағалаумен әрбір науқастың тапсырмаларды тәуелсіз өзіндік орындауын жорамалдайтынымен пайдалы ерекшеленеді. Жұпта оқыту бірнеше тәсілдермен жүргізіледі: стоматологиялық кабинетте жұпта дәрігер мен науқас жұмыс жасайды, мектеп жобаларында өзара оқытатын жұптарды бір-бірімен жаңа мәліметтерді талдайтын, олардың серіктеспен меңгерілу дәрежесін бағалайтын балалар және т.б. түзеді. Ұжымдық жұмыс 3-5 адамнан топтарда ұйымдастырылады, олардың әрқайсысы дәрігердің (мұғалімнің) жалпы басқаруымен өз жоспары бойынша жұмыс жасайды, жұмыстың нәтижелері жалпы талқылауға шығарылады.

Оқытудың әр түрлі тәсілдерінің жинақталуы кезінде санитарлы оқытудың әр түрлі әдістері жасалады: дәріс, сұрастыру, әңгімелесу, семинар, талқылау және т.б. (сур. 2.5. қара).

Дәріс – фронтальды баяндау (сирек - әңгімелесу, егер аудитория дәріскерге сұрақтар қою құқығын қолданылса), онда материалдың дәрігермен жеке, тікелей вербальды берілуі техникалық заттарды қолданумен толықтырылады. Дәріс ақпараттың көп көлемінің қатаң, құрылымды, біртіндеп мазмұндалуымен, маңызды сұрақтың баяндалуының жүйелі сипатымен ерекшеленеді.

Сұрастыру – жанама немесе тікелей әңгімелесу әдісі, оның барысында науқастар (жиі – гигиена сабақтарында балалар) дәрігер қойған сұрақтарға жауап береді. Әдіс материалды меңгеру сапасын бағалауға мүмкіндік береді, бірақ күші жоқ.

Әңгімелесу – фронтальды, жұпты немесе ұжымдық тікелей әңгімелесу, оның барысында дәрігер шебер қойылған сұрақтары көмегімен оларға белгілі білімдердің актуализациясына (еске түсіруі), жаңа ақпаратты ұғынуға, меңгеруге және өзіндік қорытындыларға тыңдаушыларды оятады. Бұл әдіс кіріспелік, ұйымдастыратын сабақтар үшін, эвристикалық үлгіде жаңа білімдерді енгізу және хабарлау, «пайда болу» үшін, білімдерді игеруді бақылау және оларды дұрыстау үшін жақсы.

Семинар – проблеманы көпжақты түсіндіру мақсатымен фронтальды немесе топтық әңгімелесу. Топтың әрбір мүшесіне бүкіл топтың алдында проблема аспектілерінің бірі туралы хабарлаумен шығуды міндеттейді, бұл кезде дәрігер ұйымдастырушы ролін атқарады.

Дискуссия - әртүрлі көзқарастардың шынайылығын анықта проблемасы бойынша білімдерімен алмасу мақсатымен тікелей әңгімелесудің жұпты, ұжымдық немесе фронтальды әдісі. Дискуссия оқушылардың танымдық қажеттіліктерін ынталандырады, олардың шығармашылық бастауын дамытады, бұл білімнің терең меңгерілуіне көмектеседі. Дискуссия талқыланатын сұрақ бойынша әртүрлі көзқарастарды келтіретін қатысушылардың мұқият алдын-ала дайындығын талап етеді.

Демонстрация – белгілермен, үрдістермен, объектілермен табиғи түрінде көрнекі-сезімдік таныстыру. Үйретуді ұйымдастырудың кез келген тәсілдері мен түрлері мүмкін. Әдіс білімге, жаңа іскерлік пен дағдыға қажеттілікті белсендіру үшін, сонымен қатар негізгі сөздік материальды игерудің сапасын жоғарылату үшін өте жақсы, жиі ауыз қуысы гигиенасы сабақтарын өткізу кезінде қолданылады.

Иллюстрация – фотосуреттер, суреттер, сызбалар, мүсіндер, плакаттар, бюллетеньдер, комикстер көмегімен заттар мен белгілерді символды бейнелеуінде көрсету. Демонстрация әдісі сияқты принципті сипаттамалары бар, бірақ салыстырмалы төмен тиімділікке ие, ол иллюстрацияның мағыналық күшінің тепе-теңдігіне және олардың техникалық сапасына байланысты.

Мәтінмен жұмыс – дербес жанама, жиі жеке үйрету әдісі, оның талаптандыратын да, оқытатын да әсерлері бар. Бұл әдіс баспа басылымға да (кітап, брошюра, жаднама, мақала), науқасқа да (оқушыға) жоғары талаптар қояды, өзін-өзі оқытуға жоғары дәлелдеуі болы қажет.

Жаттығулар – берілген әрекеттерді игеру немесе орындау сапасын жоғарылату мақсатымен науқаспен жоспарлы ұйымдастырылған қайта орындауы. Көбінесе оқытудың бұл түрі оральды әдеттерді дұрыстау (миогимнастика) және тістерді бақыланатын тазартуды өткізу кезінде қолданылады.

Танымдық ойындар – нақты жағдайларды мүсіндейтін, арнайы жасалған жағдайлар, олардан оқушылар өздігінен жол табуы қажет. Ойынның негізгі міндеті – танымдық үрдістің ынталандыруы, жандануы, оқушылардың оқу тапсырмаларының мотивациялық ортаға жақындауы. Ойынға сценарий ретінде ойдан шығарылған жағдайлар немесе адамдардың белгілі аудиториялармен болған нақты оқиғалар қолданылуы мүмкін – мұндай ойындар сәйкес ынталандырғыш және сахналық деп аталады. Ойындарда милы штурм әдісі кеңінен қолданылады. Ерте, мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар үшін үйретудің негізгі әдісі болып табылады (мысалы, «Қалтырауын және Тари құсы» ойыны балаларға лас тістер проблемасының шешемін табуға мүмкіндік береді).

Санитарлы ағартудың нақты әдісін таңдау көбінесе материальды, кадрлық, ұйымдастырушы факторлармен анықталады. Санитарлы ағартудың адресаты кім болып табылатындығына байланысты жеке, топтық және популяциялық жобаларды ажыратады:

· жеке санитарлы-ағарту жұмысы бір немесе бірнеше науқастарға есептелген;

· санитарлы ағартудың топтық түрлері стоматологиялық денсаулық үшін маңызды қандай да бір жалпы факторлармен біріккен адамдарға есептелген (жасы, білім алу деңгейі, кәсіби жағдайы және т.б.);

· коммунальды санитарлы-ағарту жобалары адамдардың үлкен топтарына адрестелген.

Жеке және топтық санитарлы ағартудың ерекше түрін бөлу маңызды – мақсатты, администраторларға, педиатрларға, балалар мекемелерінің жетекшілеріне және басқа адамдарға адрестелген, оларға көбінесе тұрғындар үшін біріншілік алдын-алуды ұйымдастыру байланысты.